Panuktok
ni Bagani G. Aranieva
“Loida, naog run dya, basi maurihi kita sa pangadi sa haya,” panawag ni nanay na halin sa sala. “Kaina pa gahulat si tatay mo sa balkonahi. Basi mag-ugut to kon indi pa ta magpanaw.”
“Huud, Nay, manaog run ko,” sabat ni Loida.
Gindasigan na ang pagbutonis kang anang bistida, dayon na dakup kang anang buhok kag mahipid nga ginpungos. Ginsuksok na ang aritos kag ang tirno nga kulintas nga may sukbit nga puti nga pirlas nga daw singko ka bahul. Rigalo dya ka mga ginikanan na sa anang ikadisisais nga kaadlawan, sangka bulan pa lang ang nagligad. Ginturuk na liwat ang anang uyahun sa ispiho nga may gamay nga mik-ap kag pulbos nga mas nagpaanyag pa gid ka anang pagkamistisa. Si Loida ang agot sa tatlo nga magburugto kag nagasarahanun nga bata nga bayi nanday Nong Pedring kag Manding Herminia. Ang darwa na ka bugto parihas nga may pamilya run kag may anda run man nga mga balay.
Maagto sanda kadya nga gabii sa haya ka maninoy na. Nagdali-dali panaog si Loida, nagyuhum kag nagbisa sa mga ginikanan. Dungan sanda nagpanaw paagto sa balay ka minatay, mga apat ka kalyi ang karayuun halin sa balay nanda.
“Mari Violeta, magpakabaskug kaw,” hambal ni Nong Pedring sa nabalo nga asawa kang suud na nga amigo. Nanamyaw man dya sa mga bata kag kahimata kang nagtaliwan nga nakapalibot sa haya. Ginkaptan na sa alima ang kumari kag gindawo ang sangka sobri nga may sulud kang amot nanda. Nagkupu si nanay na kay Manding Violeta, nga wara ti untat ang paghibi. Nangamusta man si Loida sa mga bata kang maninoy na.
“Gulpyada ang pagkapatay ni kumpari mo. Kahapon lang masadya pa kami nga nagaistoryahanay. Wara man ti ginbatyag ukon ginyamo nga sakit. Wara ko gani maglaum amo run to gali ang urihi nga higayon nga makita ko nga buhi ang bana ko,” hambal ni Manding Violeta nga dayon nagnguynguy kang mabaskug, nga ginsabayan man ka paghibi ka bilog nga pamilya kag iba pa nga mga kahimata nanda nga nagaduaw.
“Hagan-hagana ang baratayagun mo kumari, basi kon ano ang matabo kanimo,” paandam ni Manding Herminia samtang ginapuhap na ang likod ka kumari.
Nagturuk sa lungon ang mga ginikanan ni Loida kag magpungko. Halin pa kang bata tana, haradlukun run si Loida magturuk sa patay. Indi raad tana magduaw sa haya garing hadluk tana maglalis sa sugo kang mga ginikanan nga magtawas kag magtugro kang pagtahod sa napatay. Mabuut kag matinumanun nga bata si Loida piro sa kadya nga tion indi na masarangan nga magtamud sa bangkay ka maninoy na.
Nagpungko tana sa siya marapit sa balkon ka sala, nagahulung-hulung sa mga ginikanan na kag sa pamilya kang napatay nga masaku nga nagaistoryahanay. Masanag ang kabilugan ka balay. Ginapalibutan ang karamilo nga kolor nga lungon kang mga kandilabra nga puno kang sulo, may nagatindug nga mga kandila sa punta magtimbang kag korona kang bulak nga lainlain man ang kolor. May nakasab-it nga murado nga kurtina kag, sa tunga ka dya, may nagatindug nga bahul nga krus. Sa pagkasubu kang bilog nga palibot. May pirang-nahut nga mga tawo ang nagsulud kag nagaturuk sa patay. Ang iba tana nga mga nagaduaw sa sala, saku man sa pag-istorya sa mga iningud nanda kag amo man ang mga tawo sa gwa nga nagagirinahud sa pagsabtanay. Sa pinsar ni Loida, wara man sanda mag-agto ka dya para magbuylog sa pagpangasubu kang pamilya kondi ang magpulaw ka sugal ka madyong kag sipal ka baraha ukon mangusisa sa nagakaratabo.
“Loida, kaina pa kamo nag-abot?” pamangkot kang amiga na nga naghapit man sa haya.
“Ay, Susan, kamusta run?” sabat ni Loida. Nahangyus tana sa panamyaw ni Susan piro masadya na dya nga ginsabat. “Bag-o lang kami ka abot. Pungko dya anay hay gusto ko gid mabatian ang mga natabo sa kabuhi mo.” Hayag ang kakunyag sa amiga nga imaw na nagbahul kag imaw na magsipal kauna kang gagmay pa sanda. Nagsaylo run sa banwa ang bilog nga pamilya ni Susan, kag umpisa kang naghayskul sanda, talagsa run lang sanda nagakitaay.
“Susan, may sala kaw kanakun. Wara kaw mag-agto sa kaadlawan ko,” lahug ni Loida nga may simbog nga pagsungon sa amiga.
“Baw, pasinsya kaw gid, Loida. May iksam kami kato sa iskwilahan. Sara pa, indi ako mahatud ni Papang. Nagsaku abi tana sa nigosyo sa banwa. Pasinsya lang gid, ha?” paumpaw ni Susan samtang ginakaptan ang sangka alima ni Loida.
“Baw, ikaw bala, wara ti kaso. Ginasunlog ta lang kaw. Kanugon wara mo makita ang manami ko nga trahi nga duag-rosa nga himo ni Nanay,” hambal ni Loida nga mahinhin nga nagakadlaw kag ginatakpan pa ang bibig kang panyo.
Amo man ang paglabay kang nagasirbi kang pagkaun sa haya. “Mayad nga gabii kaninyo. Dyaay, buul kamo anay kang mainit nga kapi kag biskwit,” agda kang sirbidora samtang padayon nga nagapanagtag sa iba pa nga mga bisita nga nagapungko sa sala.
Napanilagan ni Loida ang nagahani-hani nga pag-istoryahanay kang mga mal-am sa kilid kang sala.
“Loida, maagto gid ako sa sunod mo nga kaadlawan. Promisa ko ra kanimo,” hambal ni Susan, nga nagakaput ka sangka tasa kang kapi kag ginasawsawan ka biskwit.
“Kadya pa lang nagapasalamat run ako kanimo, palangga ko nga amiga,” may yuhum sa limug ni Loida. “Susan, daw kanami gid ka ginaistoryahan ka mga mal-am nga ra sa kilid,” mahinay nga hambal ni Loida sa amiga. Nagainggat ang mga mata na nga nagahulat sa sabat ni Susan.
“Ay, huud, nabatian ko kaina si Lola Iska nga nagasugid parti sa mga istorya sa baryo ta. Kon may mapatay kuno sa atun baryo, masami tatlo dya nga sunod-sunod. Halin pa kuno kauna nga bata pa tana, amo dya ang nagakatabo kag namat-an run dya nga mga huring-huring kang mga tumanduk nga mal-am rugya. Di bala ka sarang-simana lang napatay si Tya Meding nga sastri nga taga-iraya? Tapos, kadya nga simana ruman amo dya ang imo maninoy ? Ang katingalahan, puros hinali ang pagkamatay nanda,” mahinay nga hambal ni Susan.
“Susmaryusip, Ginuo ko,” ang nahambal ni Loida nga nanguros ka tatlo ka bisis. “Tuod bala ria, Susan? Kon sayudon, may masunod pa gid?” Nagaparangligbos ang pamatyag ni Loida sa ginhambal ka amiga. “Daw indi ko mabatas nga mapatay ang isara sa akun pamilya.” Daw maturo run ang luha na sa nabatyagan. Palangga na ang bilog na nga pamilya, kapin pa si tatay na. Nagaturuk tana sa marayu nga ginapaminsar dya.
“Uy, Loida, manhaw naghipus kaw? Indi kaw magpalibug ka ria. Hambal-hambal lang ra nanda. Man-an mo man rugya sa atun, duro ang dumaan nga mga sugid. Piro dya pa gid ang sugpon kang makatiringala nga isorya ni Lola Iska. Kon nagakaratabo dya sa lugar natun nga wara ti kabangdanan ukon gulpyada ang mga pagkamatay, posibli nga may nagduaw kuno sa balay kang napatay!” hambal ni Susan nga daw may imaw nga kulba sa limug na. Sa pinsar na, mayad nga sa banwa run sanda nagauli.
“Ano man timo, Susan, hinaya lang ang limug mo. Ano man tana nga rugya pa tatun nag-istoryahanay parti ka dya nga mga butang. Basi magbangon si Maninoy kag karaan na kita,” saway ni Loida para untatun ni Susan ang pamahug kana.
Bukut amo dya ang una nga tion nga nabatian ni Loida ang amo dya nga mga sugidanun. Wara gihapon mag-untat sugid si Susan kana.
“Man-an mo, hambal ni Lola Iska, ang nagaduaw sa mga balay bukut mga tawo ukon nagtalang lang nga mga ispiritu. Kon magduaw sanda kag manuktok sa balay ninyo, indi nyo gid pagbuksan. Hay kon buksan nyo, may mapatay sa pamilya nyo pagkaaga. Dya pa, wara ti orasyon, anting-anting ukon panaming ang makapugung sa dara nanda nga signos kon mabuksan ang gawang hinali nga manuktok sanda,” ang sagunson nga hambal ni Susan.
Nagdugang pa gid si Susan, “Kauna kuno nga tyimpo, nagabutang ang mga taga-atun kang puti nga krus sa gawang kang mga balay nanda para indi pag-agtunan kang mga nagaduaw nga ispiritu. Piro bisan ginahimo nanda dya, padayon gihapon ang pagpanuktok. Kalabanan alang-alang sa gabii sanda nagapanuktok,” pagtakup ni Susan kang anang sugidanun.
Nasimhutan ni Loida ang aso kang kandila kag hamot kang bulak samtang nagaistoryahanay sanda. Nagapalibug kag ginakulbaan gihapon si Loida parti sa mga istorya nga nabatian na sa anang amiga.
Nag-umpisa kag natapos gid man ang pagpangadi. Nabatian ni Loida ang paglisinsya kang mga ginikanan na kay Manding Violeta gani naglisinsya run man tana sa mga bata na ka dya. Nagbisa liwat tana sa maninay na kag naghapit liwat sa lungon kang maninoy na. Ginhakus na ang amiga nga si Susan kag naglisinsya man nga mapanaw run sanda. Antis sanda maggwa, ginsulat nanda ang andang mga ngaran sa listahan kang mga nagduaw sa sirbisyo kang Punirarya Dela Paz.
Gabii run sanda nakauli sa balay nanda. Wara dayon maturugi si Loida ka gabii nga to. Ginapirit na panasun ang mga istorya ni Susan suno kay Lola Iska. Nagrosaryo tana kag nangadi ka hugut. Ginpirit na nga lipatan ang tanan. Ginpirung na ang mga mata kag burubhay naturugan gid man.
Nagligad ang mga inadlaw kag nagbalik liwat sa kinaandan nga buruhatun ang mga ginikanan na. Natapos ang tatlo ka gabii nga pulaw sa haya ka maninoy na. Sa mga masunod nga gabii, wara run tana magtawas hasta nga malubung ang patay.
Sangka hapon nga nagauran.
“Loida, buksi anay ang gawang. May nagapanuktok,” panawag ni nanay na kay Loida.
Sagunson ang panuktok. Nagaturuk lang si Loida halin sa komidor nga daw wara ti nabatian. Wara ti untat ang panuktok sa gawang. Nagahangus si nanay na halin sa kusina para buksan ang gawang.
“Abaw, Loida, kabungul kanimo. Wara mo mabatii ang panawag ni tatay mo? Kaina pa ana panuktok kag panawag,” sukma ni Manding Herminia sa bata na.
“Herminia, manhaw buhay mo buksan ang gawang?” mahinay nga pamangkot ka tatay na. “Kaina pa akun panuktok. Baskug pa abi ang uran, naambihan ako dyan sa gwa,” Dalidali nga ginpahidan ni nanay na ang ulo kag pungyahun ni tatay na.
“Baw, Pedring, ilis to ka bayo mo dayon. Basi mapulmunya kaw,” hambal ni nanay na.
Nagbisa dayon si Loida kay tatay na.
“Pasinsya kaw lang, Tay, wara ko mabatii ang panuktok kag panawag mo. May ginatapos lang ko nga proyikto sa iskwilahan kag wara ko gid madiparahan ang pagpanawag mo,” sagunson nga paathag ni Loida sa anang tatay.
Gintugruan ni Loida si tatay na kang mainit nga taho. Ginbul-an na man ang smagul kag ginkid-an ang pagbalik kang sapatos nga panit sa kilid ka kahon sa kwarto kang anang mga ginikanan nga nahamtang sa una nga panalgan ka andang balay.
“Salamat sa taho, iha. Kinanlan nga mainitan ang sulok-sulok ko tungud sa ramig,” hambal ni tatay na kay Loida.
Gindab-ot ni tatay na kana ang sangka putos kang luto nga mga mangga nga dara na para sa anang magnanay. Nalipay si Loida kag ginbuul na dya hay amo gid dya ang uyon na. Ginhakus na ang anang tatay.
“Salamat, Tay. Bay-i lang kon makaobra run ako, baklan ko kamo ni Nanay ka kampo ka manggahan para indi run kaw magbakal pa ka mangga. Mamuksi run lang ta ni Nanay kag nanday Manong,” padayaw nga hambal ni Loida.
“Baw, ang bata nga dya, nami ra. Kadasig gid man kang panahon kag ang agot ko hamtung run nga daraga,” hambal ni tatay na. Masadya nga ginsabak na si Loida kag ginpisil ang irong ka dya nga masami na man himuon kang bata pa dya.
“Baw, husto run ra, Pedring, Loida. Nakahanda run ang yapon. Dali run kamo, makaun run kita,” panawag ni nanay na kananda.
“Pedring, tirawi ang ginraha nga tinola nga manok ni Loida. Ay, sus, sa pagkanamit kapin pa kadya nga tag-ururan. Sagad magraha si Loida, nagsunod gid kanimo,” hambal ka nanay na.
Nasadyahan si Loida sa pagdayaw ni nanay na. Ginhiwa na ang mga mangga kag ginkuyang sa lamisa.
“Baw, mayad gali hay gutum run ako. Ang gwapa kag mabuut ko nga bata, baw, ginrahaan na gid ako kang paborito ko nga dapli.” Yuhum ang ginbayad ka tatay na sa sorprisa ni Loida.
Masadya sanda nga nagyapon. Nagbayluhanay sanda ka mga istorya kag nakunyag nga magsugidanun sa kada sara. Pagkatapos yapon, ginbuligan ni Loida si nanay na nga maghimus kang andang kinan-an.
Gabii run piro bugtaw gihapon si Loida. Ginpirit na nga tapuson ang proyikto sa iskwilahan. Nag-untat run ang pag-uran kag matawhay run man ang huyup kang hangin sa gwa. Huni run lang kang mga pangka kag suksuk ang mabatian. Saku tana sa ginaobra kang may nabatian tana nga daw may nagapanuktok sa gawang. Tatlo ka tuktok.
Wara na dya ginsapak kag nagpadayon tana sa paghimo kang anang ginaobra. May nanuktok liwat sa mayor nga gawang sa dalum kang balay.
“Aguy, basi si Tatay to. Wara guro mabatian ni Nanay. Basi magsungon to nga indi dayon mabuksan ang gawang,” hambal ni Loida sa kaugalingun nga nagdali-dali nga nanaog kag nag-agto sa sala. Gapaminsar tana nga basi nasirhan ka gawang si tatay na kang maggwa dya. Naanad abi si tatay na nga magpahunay-hunay sa balkonahi antis magturog.
Tatlo ka tuktok liwat ang nabatian ni Loida halin sa gawang sa sala. Nagliwat ang panuktok kang tatlo pa gid ka bisis nga sagunson. Malinung ang palibot. Dalidali na nga ginbuksan ang gawang kag nakita na sa anang atubang ang tatlo ka tawo nga nagasuksok kang itum nga domino. May mga takurong ang andang ulo kag indi kitaun ang mga uyahun. Porma ka bayi ang sa tunga ka tatlo kag angay kana ang anang ginasuksok samtang darwa ka mal-am nga mga tag-asan ang nagapatunga kana. Malinung lang sanda nga nagaturuk kay Loida. Dayon, hinayhinay sanda nga nagtalikod kana kag nagpanaw parayu hasta nga nadura sanda sa kadulum kang kagab-ihun.
“Tay, Nay,” singgit ni Loida sa nakita. Dalidali na nga ginsirado ang gawang.
Nagahagunos man nga nagadalagan ang mga ginikanan ni Loida agud tabangan tana.
Wara ti untat ang hiribiun ni Loida sa kahadluk. Ginpirit na nga ilaragway kananda ang ana nakit-an. Nagauta-uta nga ginsaysay na ang nabatian nga pagpanuktok kag ang mga tinuga nga nagpakita kana. Ginkup-an tana ni tatay na kag gin-ulo-ulohan.
“Loida, panurukan mo lang to tanan. Turuka bala wara ti tawo sa gwa. Indi run maghibi,” hambal ni tatay na.
Gindawhatan ni nanay na si Loida ka sangka baso nga tubig agud magkalma ang anang pamatyag.
“Inum anay ka tubig. Indi kaw dapat magbukas kang gawang kon alang-alang run sa kagab-ihun. Nanagbalay sanda haw?” pang-usisa ni nanay na. Wara ti nabatian nga nanuktok ang mga ginikanan na.
“Piro, Nay, tuod ang nakita ko. Abi ko si Tatay to gani buksan ko,” hambal na kag liwat nga naghibi kag kadya nagpakitluoy nga sa kwarto kang mga ginikanan na maturog.
Nagpatunga tana sa andang ginabatangan nga katri. Ginakuhap ni nanay na ang anang dahi kag mapinalanggaun nga ginahusay kang mga tudlo na ang malabug nga buhok ni Loida. Pirit tana nga ginapaturog. Kon kis-a, nagahibi man gihapon si Loida nga daw bata. Mahinay nga ginakantahan tana ni nanay na nga matam-is ang limug para makaturog tana. Amo dya ang gusto na kag pirmi ginahimo ni nanay na kang bata pa tana kag kon nagapaangga tana. Man-an na nga wara ti kataragman nga maabot kana sa tunga kang anang mga ginikanan.
“Sa ngaran kang Tatay, kang Anak kag kang Ispiritu Santo,” pangadi nanda sa pagpanguna ni tatay na.
“Amin,” ang mahilway nga sabat ni Loida.
Nagsulud ang sirak kang adlaw halin sa bintana kag nag-igo dya sa pungyahun ni Loida. Matawhay nga ginapalid ka hangin ang nasab-it nga kurtina. Gulpi tana nagbangon. Sa pamatyag na buhay tana nga naturugan kag naadlawunan sa pagbugtaw. Wara sa kilid na ang anang tatay kag nanay. Nadumduman na nga maurihi tana sa klasi. Piro naglibug ang ulo na kon wanhaw wara tana ginpukaw. Dalidali tana nga nagtindug.
Batiun ang mabaskug nga taghol ka ayam sa gwa kang balay. Ginlingling na ang bintana. Saku ang mga tawo nga nagasugidanun. Natingala si Loida kon manhaw duro ang tawo sa hardin nanda. Halin sa marayu, nakita na ang mga laki nga may ginabitbit. Ginapirit na nga magturuk kag mangusisa. Nakita na ang uyahun ka darwa na ka bugto kag imaw ang iba pa nga may ginatuwang-tuwangan nga puti nga kahon. Nagauna ang darwa na ka mga magurang sa linya kang mga laki nga nagaparapit sa balay nanda. Nahangyus tana kang makita nga ang ginatuwangan nanda nga puti nga kahon sangka lungon gali. Galibug ang ulo na sa nagakaratabo. Indi na bug-os mahangpan.
“May napatay bala sa mga iningud namun? Piro manhaw paagto dya sa amun balay?” pamangkot na sa kaugalingun.
Dalidali tana nga naggwa sa kwarto kag gintawag na sanday tatay kag nanay na. Wara ti nagsabat. Nakita na ang sala nga wara ti mga pagkabutang sa tunga. Nakahilira sa binit ang mga purungkuan. Sa kilid kang kwarto, nakita na ang mga kandila nga may sindi sa altar nga ginapangadian nanda kada orasyon. Daw mahibi run tana sa nasaksihan. Indi na mahangpan ang tanan. Mabaskug nga paghibi ang nabatian na halin sa balkon ka andang balay. Nagapanangis ang anang nanay.
Naghiribiun tana hay man-an na bukut dya ti mayad nga signos. Nakita na ang madasig nga pagsulud sa balay nanda kang puti nga lungon nga bitbit kang mga laki. Imaw ka dya ang mga kandilabra kag korona kang mga bulak. Ginsang-at man nanda ang pula nga kurtina kag pilak nga krus sa tunga ka sala. Nag-os-os tana pungko sa kilid kang altar nga rapit sa kwarto sa sobra nga pagpangluya sa nasaksihan. Indi run tana makasarang magtindug kag daw malipung tana sa mga hitabo sa anang palibot.
Ginaasikaso kang mga laki ang haya, nakasulat nga ang sirbisyo halin sa Punirarya Dela Paz. Indi tana makapati kon andut wara man lang tana ginpukaw kang anang mga ginikanan para ipamaan ang mga nagakaratabo.
Nagabuyung ang ulo ni Loida sa sobra nga kasubu sa mga nakit-an. Bisan nahadluk kag wara run ti pwirsa, ginpirit na nga magtindug para maman-an kon sin-o ang napatay nanda nga kahimata. Dalidali tana nga nagparapit kag naglingling sa salaming ka lungon. Hinayhinay tana nga naglaaw kag nakita na ang duag-rosa nga trahi nga pamilyar kana. Naglibug ang ulo na kang makita ang kulintas nga may sukbit nga puti nga pirlas nga daw singko ka bahul nga natungtong sa dughan kang nagabatang. Indi tana pwidi magsala sa ginaturuk nga uyahun kang nagabatang nga bayi sa sulud kang lungon. Ana dya nga itsura.
Batiun ang mabaskug nga paghibi halin sa likod na sa anang ginatindugan sa atubang kang lungon. Nabatian na ang hiribiun ni nanay na nga nagapanangis, mga panangis ka darwa na ka bugto kag mga paryinti, kag kang suud na nga amiga nga si Susan. Nagatindug si tatay na sa kilid ni nanay kag tulad nagapautwas kang anang kasubu.
“Loida, palangga ko nga bata, manhaw ginbayaan mo kami?” panangis ni tatay na, ang anang mga luha nagapaunahay sa pagtaktak.
- Katapusan -