Pabulag
ni Danny S. Tabuyan
“Ay, Eduardo, kon ano man ang tuyo mo ngan para kay Marina, lipati run lang.” Matarum nga mga tinaga nga ginbuy-an kang nanay ni Eddie. “Mas mayad pa nga mangsawa kaw kang may irinsya nga umang sangsa may surundon nga aswang!”
Maambung nga daraga si Marina, propisyonal, may ikasarang sa pangabuhi kag mabuut. Sa anang pangidadun nga traynta anyos, wara ti magpangisug nga laki ang magpangaluyag kanana. Indi tungud nga tana nagaobra sa bangko, ukon tungud may sarang, kondi tungud nga ang anang pamilya bantog nga ginakuno. Hay bisan gani ang anang mga bugto nga mga laki nakaparangasawa man piro sa marayu gid nga mga lugar, kag ang laban kanada didto run lang man sa rayu nagapangabuhi.
Si Eddie nga anang katubo kag klasmit halin pa kang elementarya, nagasurosag-id run man raad kay Marina kang hayskul sanda, ugaring kang maman-an dya kang nanay kang laki, ginhambalan tana kang nagabarak nga mga pangara nga daw bisan ang ayam indi makairo.
Ginasugid nga ang pamilya ni Marina may saragudon nga bul-og, ang lago nga hining-hining nga mala-kugong ka bahul kag ginapatihan nga dalitan. Piro ang ginasagod tana kuno ka dya nga pamilya daw paa ka tawo ka bahul, kag ginapakaun nanda kang buhi nga manok kon magbilog ang bulan.
Tungud sa nabatyagan nga sobra nga diskriminasyon, nagtipon ang pamilya ni Marina kang pagbakasyon, kag maghinun-anun nahanungud sa andang sitwasyon. Nagkuon si Marina sa anang mga bugto,
“Bisan indi kanatun kondi para run lang raad sa mga kabataan kag sa andang paraabuton, agud nga indi sanda makaagum kang mga paglikaw kang mga tawo kananda nga daw hadlukan nga malatnan. Bisan magbaligya pa kita kang mga lupa, bisan magastos kag mahal, tinguhaan gid, makay-ad lang ang tanan.”
Nagdisisyon sanda kang urihi nga mangita sanda kang manogbulong nga busalian agud mag-obra kang pabulag. Piro nahuya man sanda magsagad ka pamangkot-mangkot sa mga tawo, hay malisud man para kanada nga akuon sa iba ang andang surundon.
Sa mga puropanilag man sa mga tindahan kag mga irimnan, nakabati sanda nahanungud kay Uyong Apyong nga taga-Kadagit nga maaram kuno dya sa mga urobrahun kag pagpabulag sa mga saragudon. Ginpanawan kag ginpangita gid dya kang anang libayun nga si Arman.
Duro ang anang naagyan nga mga lunok kag mga bita, paagto sa Kadagit. Tam-an gid kahagnup ang dalan bisan sa kaadlawun, piro kinahanglan na ang magpakabakud. Kang magkitaay sanda ni Uyong Apyong, daw nagpangalag-ag pa raad tana magbungat kang anang kinahanglan, ugaring nalatu run dya nga daan kang mal-am.
“Sa banta ko, parti sa surundon ang imo gin-agto rugya, ay?” ang umpisa ni Uyong Apyong. Nagtango-tango lamang si Arman kag magduko hay daw matunaw sa kahuya. Kang makasugidanun run sanda, ginhambal ni Uyong Apyong kon ano ang kinahanglanun agud maumpisahan ang pag-obra:
“Sangka baka nga turiti nga bukay
Sangka baboy nga bahul nga bukay
Pito ka manok nga bukay nga puti, nga maitum ang mga kahig
Pito ka manok nga itum ang mga kahig
Sangka dosina nga itlog kang manunolad
Sanggantang nga pilit nga bugas nga puti nga ibuson
Sanggantang nga pilit nga bugas nga tapul nga ibuson
Tunga sa gantang nga pilit nga bugas nga puti nga himuon alupi
Tunga sa gantang nga pilit nga bugas nga tapul nga himuon alupi
Darwa ka salod nga tuba kag anum ka garong nga irimnan kang tuba
Anum ka dinubla nga tangkol
Sangka wasay
Sangka parakol
Sangka talibung
Sangka lantip
Sangka bangkaw
Sangka kutsilyo
Kalim-an ka dupa nga linubid nga uhay kag kalim-an man kadupa nga kalat nga lanot nga ginpanghuruman sa tubig nga may balagun ka manunggal kag dahon ka kusol.
Kag baynti mil pisos para sa sanag.
Priparahun mo dya antis mag-ugsad ang bulan sa byirnis, sa sunod nga simana,” ang litaniya ni Uyong Apyong kang binilog-bilog ka mga kinahanglanun, nga maid-id man nga ginasulat ni Arman agud wara ti malipatan. “Kon may mahawan nga lugar sa inyo ginabalayan, didto lang kita maobra,” ang padayon kang mal-am. “Kag mas mayad kon may bahul nga kahoy nga dyan mismo sa lugar.”
“Ay, huud, may bahul nga akasya sa likod kang balay, nga indi magakap kang lima ka tawo ang anang puno kag malapad ang amon lagwirta,” ang sabat ni Arman.
“Ah, ti, mayad!” ang sabat ni Uyong Apyong. “Palibutan nyo kang amakan ang bilog nga lagwirta kag magkutkot dayon kamo kang buho nga nagalapad kang darwa ka mitro kag walo ka lapak ang kadalumun.”
Nag-uli si Arman kag kaimaw sa anang mga bugto anda nga gintipon kag ginhimo ang mga kinahanglanun.
Alas dosi sa adlawun, adlaw nga Byirnis, pagkasunod nga simana, gin-umpishan ni Uyong Apyong kag kang anang timbang ang pag-ihaw kang mga sapat. Ana nga ginhilira ang mga pagkaun nga raha sa darawa ka idas. Ang darwa ka idas nagaantad kang sangka dupa, nga sarang maagyan sa tunga. Ang mga puti nga pagkaun sa tuo kag ang mga tapul sa wala. Sunod, ang tuba sa garong, tagtatlo ka garong sa kada idas kag amo man ang ginhimo sa tubig, itlog kag dinubla. Dayon ginsugpon ang mga inihaw nga manok. Ang puti sa tuo kag ang itum sa wala. Kag ang pinihak nga mga sapat, may tagsampihak nga baka kag baboy sa kada idas.
Ang paghilira ginahimo suno sa kabahulun kang sapat, halin sa pinakaiki paagto sa pinakabahul, paagto sa buho. Ginabantayan gid dya agud indi madapuan kang langaw kag indi pagparapitan kang ayam kag mga luyaw nga mga sapat nga sarang magkaun kadya.
Dayon na kanta kang anang mga pangagda kag sau-sautan ang mga kuyang.
Ang tanan nga katapo kang panimalay nga ginabulong, wara ginatugutan nga magkaun sa bilog nga adlaw, piro sarang sanda mag-inum kang tubig. Kang maghinalup run ang adlaw, ginpanggapos kag ginpanggaid ang tanan nga katapo kang pamilya sa palibot kang puno ka akasya gamit ang linubid nga uhay kag kalat. Ginsiguro gid nga indi nanda mapalus ang gapos.
Ginplastar kang anang timbang ang mga matarum nga gamit, halin sa pinakaiki paagto sa pinakabahul. Nagpamanyos si Uyong Apyong kag ang anang timbang kang lana nga panagang.
Dayon nagbururat-un run si Uyong Apyong kang anang mga orasyon nga pamatyagan kang makabati, tana lang ang makahangup. Buhay-buhay, may mga gagmay nga mga sapat-sapat ang nagakamang paagto sa buho. Sa kada parapit kang mga sapat-sapat sa buho ginautdan dya kang mal-am kang ulo gamit ang kutsilyo ukon bangkaw, kag dayon na ginapanghulog sa buho. Sunod nagaamat ka daragkul ang mga sapat nga nagaparapit kag nagabahul man ang gamit nga ginalabo kananda.
Samtang nagadaragkul ang mga sapat nga ginapatay, naga-amat ka hiwaus kag nagaingus ang mga ginagapos nga mga tawo sa puno-kahoy. Kang ang mga halo kag man-ug run ang nagaparapit kag ginapatay, kag talibung dun ang ginagamit, nagakubyal man kag nagatiyabaw ang mga ginagapos. Hasta nga nag-abot ang tawo-bahul nga gingamitan run kang wasay. Mas baskug ang tiyabaw kag kubyal kang pamilya nga nagatay-ug ang bilog nga akasya. Nagakubyal kag nagatiyabaw sanda tungud nga ginasab-an sanda kang ispiritu kang angdang sinagudan.
Naghagunus ang hangin nga daw sa mapalid ang mal-am kag ang anang timbang. Nagaralaway kag nagaurulwa ang mga mata kang magpamilya. Nag-abot ang malapaa ka bahul nga bul-og nga mga tatlo ka mitro ang kalabugun.
Naghana dya nga buntugon si Uyong Apyong, piro madasig ang mal-am nga magbangkaw kanana. Dayon ana ginhan-us ang anang talibung kag hatuk-hatukun ang bul-og kag ginpilak sa buho.
Nalambutan sanda kang kaagahun sa andang ritwal. Si Uyong Apyong kag ang anang timbang nagarigos kang dugo kang mga idalmunun. Ang magpamilya ubos ka lipung. Ginpanglimas na ang mga dugo sa anang bayo kag ginpanghungit na sa mga katapo kang magpamilya agud kuno nga indi run sanda pagbalikan kang mga idalmunun.
Wara gid magturog ang darwa. Nagbantay gid sanda hasta magbutlak ang adlaw. Dayon anda pinamukaw ang mga nagaid sa kahoy kag anda nga ginpanghubadan. Daw wara lang ti natabo kananda. Ginpangtipon nanda ang tanan nga kuyang kag ginpamilak sa buho. Ginburuligan nanda dya ka tampuk, kag dayon magpararigos sa marapit nga suba.
Nagpasalamat gid sanda kang bahul kay Uyong Apyong. Kag ginbinlan sanda nga sa sulud kang sambulan, indi gid sanda magkaun kang mga pagkaun nga ginaliwat.
Pagkasunod nga adlaw, Domingo, tingub ang bilog nga pamilya nga nagsimba kag nagpasalamat sa Diyos nga naluwas sanda sa pagkauripun kang ispiritu kang idalmunun kag kalautan. Bisan nga si Uyong Apyong ang nagbulong kanada, nagapati sanda nga natabo dya tungud nga ginbuut kang Makaako.
Amat-amat nga nagrapta sa iningud ang nagkaratabo, kag amat-amat nga ginbaton man sanda kang mga tawo.
- Katapusan -