Kita ang Dungug kang Kinaray-a
ni Ritchie D. Pagunsan
Dr. Leoncio P. Deriada, ang ginakabig natun nga tatay kang kontemporaryo nga panulatan sa Bisayas Nakatungdan; Dr. Alicia P. Magos, sangka Karay-a kag bantog nga anthropologist kag professor emeritus kang Univeristy of the Philippines in the Visayas; sa atun halangdun nga mga bisita, mga kasimanwa, mayad nga hapon kaninyo tanan kag salamat sa inyo pagtambong.
Andut rugya kita kadya nga hapon? Apat ang atun katuyuan sa paghiwat kang dyang selebrasyon nga ginatig-uluhan “Pagdayaw 2013.”
Ang una, amo ang pagpakilala kang Dungug Kinaray-a Inc. ukon DK bilang sangka organisasyon nga rehistrado sa Securities and Exchange Commission kang Pilipinas. Ang DK nagaselebrar kang Kinaray-a nga linggwahe kag nagatuyo nga itib-ong dya paagi sa pagtipon, pagtingub, kag pagtipig kang Kinaray-a nga literatura, kultura, kag arte. Ginabaton natun ang tanan nga sahi kang Kinaray-a, halin sa Antique kag sa lain-lain nga kanbanwahanan kang Iloilo, Guimaras, Capiz, Aklan, kag Negros Occidental.
Ang ikarwa, amo ang pag-anunsyo sa bag-o lang nabalhag nga libro kang DK. Amo dya ang isara sa mga amot kang DK sa pagparabong kang literatura Kinaray-a.
Ang ikatlo, amo ang pagpasidungug sa mga nagpasakup kag nagdaug sa Padya Dungug Kinaray-a 7, ang sangka tuigan nga paindis-indis sa pagsulat sa Kinaray-a.
Ang ikaapat, amo ang paglunsad kang Padya Dungug Kinaray-a 8 para sa tuig 2014. Ibuksan natun ang paindis-indis sa tatlo ka kategoriya: mamugu nga sugidanun, sugidanun pambata, kag binalaybay.
Mamangkot kamo: Andut ginahimo natun dya? Wanhaw sagi kita pasingkalu kang mga hirikuton nga kon kis-a usik lang kang atun tiyempo kag kwarta. Ang sabat amo nga kon indi kita magmato-mato para sa atun kaaraydan, sin-o ayhan ang maulikid kanatun? Madumduman ko pa ang mamumugu nga maragtas kang kontemporaryo nga literatura Kinaray-a. Sa kolehiyo pa lang ako kang una ko nabatian ang mga paghangkat, nga may dara pagpalangga kag paglaygay, ni Dr. Deriada.
“Pasugtan bala ninyo nga makilala ang mga nagahambal kang Kinaray-a paagi sa mga tagabukid, mga sakada, kag mga suruguon? Magsulat kamo sa Kinaray-a.” Amo dya ang hambal ni Dr. Deriada nga nagtuduk sa akun paminsarun.
Kaimaw natun kadya ang mga maisug nga nagbayaw kang andang mga alima agud sabtun ang tong pagpang-insulto kag pagpanghangkat. Nagligad ang baynte-singko anyos, ugaring isot gihapon sa atun mga sinulatan ang nabalhag, kag ang atun tabungos kang mga sugidanun kag binalaybay halog gihapon. Ang mga mapisan kag masupug it dungan lang ang padayon nga nagaarado sa taramnan kang literatura Kinaray-a.
Ano ang rason kadya? Isot ang atun patubas hay isot man ang atun pinamanggas. Ang iba natun nga mga manunulat, padayon nga nagahuram kang pangayaw nga panghambal agud tugruan kang limug ang andang mga sinulatan. Wara man ti sayud ka dya, kag manami man nga makilala kang kadam-an nga sarang gid makasulat ang mga Karay-a sa iban nga linggwahe. Ugaring, paano tana bay ang Kinaray-a? Sin-o ang masulat kang atun kasaysayan, kang atun mga sugidanun kag binalaybay sa atun tumanduk nga panghambal?
Maduro kanatun ang nahasa sa Hiligaynon, bangud amo dya ang lingua franca sa Bisayas Nakatungdan. Maduro man kanatun ang makadumdum kon paaano natun kauna ginkahuya nga Kinaray-a ang atun panghambal. Ginsikway natun ang paghambal sa Kinaray-a kag pirit gintun-an ang Hiligaynon, kapin pa kon sa siyudad kita kang Iloilo ukon Ilonggo ang atun ginaistorya. Nagpalipud kita kauna, kag biskan kadya, tungud manaba ang panuruk kanatun kon nagahambal kita sa Kinaray-a – mga tagabukid, mga sakada, kag mga suruguon. Gani bisan may mga nagpanikasug sabat sa panghangkat, kon taksun natun ang baynte-singko anyos sa atun handum nga mapaugwad ang Kinaray-a, mamugu dya nga tion agud maislan ang atun paminsarun.
Ayhan mabatyagan pa natun, kag amo man kang mga nauna kanatun, ang dya nga pagkahuya? Ayhan amo dya ang baratyagun nga dapat ginasikway kag dapat ginabuslan kang pagpabugal nga Kinaray-a ang atun tumanduk nga panghambal? Ayhan amo man dya rason kon andut imol ang kalabanan sa mga banwa kag probinsya nga nagahambal kang Kinaray-a, hay tungud manaba kag pigado man ang atun panuruk sa atun kaugalingun? Ginpatihan natun ang pagtamay kang mga pangayaw. Amo dya ang masubu pinsarun.
Maduro run ang nakatukib nga manggadan ang Kinaray-a, mas manggadan pa sa iban nga linggwahe. Liwat-liwat dya natun mabatian kag mapamatud-an. Ang kinahanglan natun tulad ang padayon nga pagduso, paghangkat, kag pagtuytoy sa mga urihing tubo kag sa tanan nga makasangkol magsulat sa Kinaray-a. Amo dya ang mando nga ginaako kang DK. Kag kalipay kag bugal gid natun nga mangin instrumento sa pagpabaskug kag pagpalapnag sa paggamit kang Kinaray-a bilang linggawahe nga sarang makapabutyag kang matayog kag madalum nga mga konsepto. Tion run para sa intelektwalisasyon kang Kinaray-a.
Gani ginaagda ko kamo tanan nga magsulat kag magpasundayag sa Kinaray-a. Magdagyaw kita agud magduro ang atun mga patubas kag mabuta ang tabungos kang literatura Kinaray-a. Ipakita natun nga ang mga nagahambal kang Kinaray-a, mga maaram, maambung, kag dungganun nga mga tawo.
Ipakita natun nga ikaw kag ako, kita ang dungug kang Kinaray-a.
*******
Pamaan: Ang dya nga pamulong-pulong gintugro bilang pamukas nga pagpang-abiabi sa ginhiwat nga Pagdayaw 2013 kang Disyembre 20, 2013 sa AVR, St. Anthony's College, San Jose, Antique.
* Litrato: Halin sa http://www.unitythroughcreativity.net/?page_id=649.