Kataw
ni Leynard Floyd Miedes Alcoran
“Ano ang Kinaray-a nga tawag sa mermaid?” nagayuhum-yuhum gid si Mrs. Albara sa mga estudyante kang Grade 4 - Class Sampaguita kay lat-an na nga wara ti nakamaan kang sabat. Gahipus ang mga bata. Bukun normal para sa gahud nga grupo. Nagapamaan gid nga wara sanda kamaan kang sabat sa pamangkot kang anda maestra. Kon ano ka hipus sa Class Sampaguita, amo man ka gahud ang iban nga mga classroom. Diyes minutos gid lamang bilin kag mahuni dun ang lingganay. Gahulat-hulat ang maestra kang estudyante nga makasabat. Daw wara gid ti bata nga may gana magsabat. Singko minutos… siyete minutos… otso minutos. Alisto dun nga maglain kang pamangkot ang maestra, kang hinali may bata nga nagbayaw kang ana alima.
“Mam, kataw ra, mam,” daw gaduha-duha pa ang bata sa anang sabat. Sa pinsar na, basi sala ang ana sabat.
“Correct! Very good kaw gid, Lario! Ikaw lang ang nakasabat kang pamangkot ko? Kay ikaw nakasabat kang akun pamangkot, may 10 points ikaw. Wara tana ang iban ti points, okay?”
“Salamat mam! Thank you gid, mam,” ang pasalamat kang bata nga si Lario. Ang iban nga mga bata daw wara lang ti pasilabut sa gakaratabo, laban ka nanda gasipal lang. Wara magbuhay kag naghuni dun ang lingganay kang eskuwelahan. Kringgg!
Nagdirinalagan ang mga bata paggwa sa eskwelahan. Ang iban nga mga bata nagapanaw lang paggwa sa gate. Sara dun si Lario sa mga bata. Marayu pa ang balay ni Lario, mga baynte minutos pa ang panawun kang bata para makauli.
Nagpula ang kalangitan, kag amat-amat nga ginlamon ang adlaw kang baybayun. Uribay ang mga maram-an, ginpanaw ni Lario ang madulum nga karsada.
Wara si Lario nahadluk sa kadulum kang palibot. Nagabadlak-badlak ang marapit nga daray-ahan kag nagabari-bari ang mga niyog sa kanyugan. Maramig ang hangin nga may dara nga kalinung. Mabatian ang huni kang mga kiri-kiri kag mga pispis. Nauntat ang kalinung kang matingil nga huni kang tubig. May bahul nga daw isda sa daray-ahan kag dya nakit-an ni Lario. Nagbadlak ang masanag nga siga kang bulan sa himbis kang ikog kang ana makita ang bahul nga isda.
Ginparapitan na ang lugar kon sa diin nakita na ang ikog. Ginlitalita na ang ginhalinan kang ikog. Kang ginpasigahan na ang tubig kang flashlight nagbutwa ang ulo. Nagbutwa halin sa tubig ang pinakagwapa nga bayi nga nakita ni Lario. Bukun gali isda ang ana nakita kondi kataw. Kataw! Santunga bayi, santunga isda! Daw indi magpati si Lario sa anang nakita. Sin-o man abi mapati kana kon maghambal tana nga may nakita tana nga kataw? Ginkudot na ang anang butkun kay basi nagadamgo lang tana, pero sa anang pagkadismaya, wara naghalin ang kataw sa anang atubang.
“Ako si Maragtana, ang limug kang dagat kag ikaw ang akun napili,” hambal kang kataw nga nagpakilala.
“Naga ako gid ang imo ginpili? Para sa ano? Grade 4 pa lang ako.”
“Huud, bata kaw pa, pero ikaw ang napili ko hay may bahul ikaw nga parti sa pagbulig sa dagat. Ang mga isda nagakaubos bangud sa sobra nga pagpanahid kag pagpanagat. Ang mga korales nagakaraguba bangud sa malain nga ginabuhat kang mga tawo. Ang dagat nagakahigkuan bangud sa mga basura nga ginatablug sa baybay. Ang dagat kang Barangay Puntahagdan marapit run maguba. Bangud ikaw ang pinakauna nga tawo nga akun nakita, ikaw ang akun pangayuan kang bulig,” ang pakitluoy kang kataw.
“Naga man abi buligan ta ikaw, nang? Indi ta ikaw kilala kag sara pa kataw kaw kag tawo ako. Paano ko maman-an nga nagasugid ikaw ka tuod?”
“Kon sa sulud kang tatlo ka adlaw, makita ko nga makabulig kaw sa pagpreserbar kang kadagatan, tugruan ko ikaw kang nagakaigo nga padya. Tugruan ta ikaw ka kon ano man imo gusto.”
“Sige…testingan ko la---,” wara na dun tinapos ang ana daad hambalun.
“Salamat,” kag dali-dali nga nadura ang kataw.
Nagdali-dali man si Lario sa pagpanaw pauli sa andang balay kay gabii dun. Sa sobra na kakulba nga karaan tana ni nanay na, wara na namutadan nga nagsobra dun gali tana sa andang balay. Nagdali-dali tana sa pagsulud.
Tukturuok! Tukturuok! Tukturuok!
Adlawun dun nakabugtaw si Lario. Saktuhan gid, Sabado kag wara tana ti klase. Naggwa tana sa andang balay kag nag-agto sa baybay. May mga nagapanahid kag may mga nagapamatud. Burubhay, may nagdungka nga baruto nga may karga nga mga banyera. Amo dya ang mga nagapanagat. Nagparapit ang mga tawo sa baruto kag naggirinahud. Nagadukdukanay ang mga tawo para makita ang mga isda nga dawi kang mga tagapagpanagat. Hinali may ginpaggwa ang isara sa mga laki nga nakapalibot sa baruto. Man-anun gid nga buhi pa ang sapat nga ginabitin-bitin na kay nagawarus dya. Nagparapit si Lario kag ana nakit-an nga dya gali sara ka pawikan. Makaruluoy ang sitwasyon kang pawikan nga dya kag indi gid mapalampas ni Lario ang ginabuhat kang mga tawo.
“Buy-i nyo ang pawikan ngara! Wara bay ria pag-iwan kaninyo! Kon kamo man sangka pawikan, ano pamatyag nyo kon kamo sipal-sipalan lang?” maisug nga singgit ni Lario sa mga tawo.
Dayon na ginbuul ang pawikan sa laki kag ana dya ginbuy-an sa dagat. Pagtakas na halin sa baybay, ginsugata tana kang pangara halin sa anang nanay.
“Naga nag-amo timo kato haw? Gusto mo masaputihan haw? Sumbag kaw gani ni Dolpo, tabug kaw gid siguro. Ta am! Uli ta, raha dun to guro ang pinakas ni tatay mo,” kara kang nanay ni Lario.
Nagpanaw ang mga oras kag gabii dun. Naggwa si Lario sa balay nanda kag nag-agto tana sa baybay para magpahangin-hangin. Sakto gid kang ana paggwa nga naaktuhan na nga manogtablug dun ang anda kaingud nga si Nang Silang kang basura sa baybay. Dali-dali na nga ginparapitan ang mal-am.
“Nay, naga nga sa baybay nyo ginatablug ang inyo mga basura? Di bala, indi ra daad pwede kay makahalit sa atun kadagatan? Mapatay ang mga isda bangud sa mahigku nga mga basura nga inyo ginatablug sa dagat. Pasensya gid, nay, pero kinahanglan ta gid ikaw punggan sa imo ginaplano nga pagtablug kang basura rudya.”
“Te, diin bay lamang ako matablug kang basura kon indi pwede sa baybay?” pamangkot kang mal-amun nga bayi.
“Sa compost pit. Kon wara kamo ti compost pit, bay-i lang kay obrahan ta kamo.”
Dayon nagyuhum ang mal-am nga bayi kag nagpauli sa anda balay. Gabii dun kag gintawag si Lario ni nanay na para mag-uli sa balay nanda. Pag-abot na nagbatang tana sa katri kag nagpirung para makaturog.
“Bugtaw dun Lario! Dali dun kay manimbahun pa kita. Domingo bay dya! Dalia dun diyan.” Napukaw si Lario bangud sa gahud kang anang nanay. Amat-amat tana nagbangon halin sa anang baratangan kag nagrigos. Pagkatapos na rigos, namahaw anay tana kag nagsimba.
Pag-abot na sa simbahan, nagahomiliya dun ang pari. Sakto gid, ang sermon kang pari nagakaigo sa mga isyu nga may kaangut sa dagat. Nangadi tana nga kabay pa mabalik sa kauna ang dagat pero wara gid si Lario namati ka mayad kondi nakaturog tana.
Naghambal dun ang pari nga, “Panaw kamo sa paghidait, natapos run ang atun santos nga panimbahun” kang nakabugtaw si Lario. Daw namayha tana sa anang pagturog sa tunga kang misa.
Dali-dali tana nga nag-uli tungud sa nahuya tana sa mga parokyano. Sa anang pag-uli, naabutan na ang sangka grupo ka mga manogpangisda nga may bitbit nga mga korales. Ginparapitan na ang mga kalalakihan.
“Iwanun nyo ra ang mga korales kag diin nyo ra pinamuul, manong? Naglisensiya bala kamo sa mga awtoridad kon pwede nyo bul-un ang mga korales nga ria?”
“Halin dyan bata! Mga bato lang man dya ang amon ginbuul sa lawud,” bida kang sara sa mga lalaki.
“Manong, bukun ria basta nga bato lang. May mga buhi nga mga sapat nga nagapuyo sa mga bato nga ria. Wara kamo naluoy sa mga sapat nga nagakabig sa dyang bato bilang balay nanda? Kon kamo ang bul-an kang balay, ano ang inyo mangin reaksyon?
“Naintindihan kaw man namun, bata, pero paano namun dya mabalik kay ginbulnot dun namon dya halin sa dagat?”
“Basta ibalik nyo lang, manong. Wara man ako kamaan kon paano nyo ra mabalik sa dagat, pero ang gusto ko lang daad nga indi nyo run dya pagliwatun sa sunod. Kabay pa nga mauntat dun ang pagsakit natun sa dagat.”
“Salamat, bata, nakita dun namun nga may punto ikaw kondi hambalun man namun ang iban nga mga nagapanagat nga indi dapat pagtandugun ang mga korales.”
“Salamat, manong,” kag nag-uli dun man dayon si Lario sa balay nanda. Nagdasig ang panaw kang oras kag naggabii dun. Bag-ong tunga lang si Lario kang napinsaran na nga maggwa sa balay nanda. Nagpungko tana sa may natumba nga puno kang niyog kag nagpamalandung. Nami gid ang ana pagpungko-pungko kang hinali may nagbutwa nga ulo…Napinsaran na, “Sin-o gani dya ang kataw nga dya?”
“Ako si Maragtana, ang limug kang dagat. Salamat gid kanimo, Lario. Mahambal ko run ka dya nga ikaw may tuod nga pag-ulikid para sa dagat kag sa mga nagapuyo rudya. Kay napamatud-an mo nga may posibilidad pa nga masalbar ang atun dagat, itugro ko kanimo ang sangka handum mo. Ano ang imo gusto matabo?” pamangkot ni Maragtana, ang kataw.
Sa kamatuodan, nalipatan ni Lario ang parti sa kataw kag sa ana nga padya kondi wara gid tana nakapreparar para sa tion nga pamangkuton tana kang kataw kang anang handum. Ginhambal na ang pinakauna nga bagay nga nagsulud sa anang paminsarun.
“Gusto ko mabalik sa kauna ang kadagatan sa Barangay Puntahagdan.”
“Sigurado ikaw sa gusto mo matabo?” pamangkot kang kataw.
“Huud, napaminsaran ko dun.”
“Kon amo ra ang gusto mo, amo man ra ang itugro ko. Pagbugtaw mo sa rum-an, makita mo ang imo ginapangita.” Kag dayon nadura ang kataw sa kadagatan.
Masunod nga adlaw, nabugtaw si Lario sa mga tawo nga nagagirinual sa sagwa kang andang balay.
“Bugtaw run, Lario. Dalia kag lantawa ang dagat!” hambal kang nanay na kana.
Dayon nagdali-dali sa paggwa sa balay nanda si Lario. Pagkagwa na sa baybay, nahangyus tana sa anang mga nakita. Nagtuod gid man ang ginhambal kang kataw nga si Maragtana. Nabalik dun sa kauna ang baybayun kang Barangay Puntahagdan!
- Katapusan -