Damgo ang Nagpukaw
ni Romela Berbedel Cepeda
Malapalasyo nga balay, nagakanang-kanang nga mga sarakyan, malapad nga kalupaan. Tanan dya nagasimbolo kang mahamungaya nga pangabuhi ni Zed Torres, trese-anyos nga bata. Si Zed bata kang pinakamanggaranun kag pinakamaimpluwensiya nga pamilya sa anda probinsya. Bisan manggaranun, kilala sa andang probinsya ang anang ginikanan nga maluluy-on kag may baratyagun sa mga nawad-an. Tungud isarahanun nga bata, ginasunod ang tanan na nga gusto kang anang ginikanan. Bisan sala run, ginapaayunan kag ginapasundan gihapon tana kang anang nanay kag tatay. Wara magtuman, nahuman sa pagkataho ni Zed ang pag-inugali nga indi sampat sa pagkamayad kang anang ginikanan. Nagbahul si Zed nga wara it respeto sa mga kamal-aman, matapobre, bastos, kag pintas sa taho man ukon sapat.
Sangka aga, ginhatud si Zed sa eskwelahan kang anang tatay gamit ang bag-o nanda nga sarakyan. Nagpanaog ang anang tatay para magbakal kang tinapay nga inugtugro sa mga bata nga nagapanglimos. Samtang nagahulat, may nagparapit nga nagapanglimos nga bata kay Zed. Gusnit ang bayo kag rismu ang hitsura na ka dya. Nagahambuy ang bata sa sarakyan samtang ang anang alima ginaduhol na kay Zed nga nagapungko rapit sa bintana. Kang makita ni Zed nga mahigku ang bata, ginsinggitan na dya nga magparayu hay basi mahigkuan ang bag-o nanda nga sarakyan. Wara pa nakuntento, ginpanaugan ni Zed ang bata kag gintikwang. Natumba sa danaw ang makaruluoy nga bata. Kang makita ni Zed nga buta kang lao ang panaptun kang bata, ana pa dya nga ginkadlawan. Nagahangus-hangus parapit ang tatay ni Zed kag ginbuligan patindog ang nagahiribiun nga bata. Nangayo kang pasensiya ang tatay ni Zed sa lauhon nga bata kag gintugruan ang bata kang kwarta kag tinapay nga anang ginbakal sa tindahan. Samtang si Zed ginpaandaman kang anang tatay nga indi run pagliwanun ang anang gin-obra pero nagyambi lang ang bata kag nagkurumudon. Nagaulung-ulung lamang ang tatay na sa bahul nga kasubu kang ana nareyalisar nga nagbahul nga sungayan ang anang isarahanun nga bata.
Sa eskwelahan, wara ruman nagsulud si Zed sa anang klase kag nagtambay lamang sa kantina kang eskwelahan imaw ang ana mga amigo. Nagtindug si Zed para magbanyo. Samtang nagapanaw, daw sa piho lang nga nagapindot-pindot pa dya kang anang Ipad. Tungod wara nagalantaw sa aragyan, nakabunggo tana sa sangka estudyante man nga nagapanaw nga nagaduko. Nahulog ang Ipad ni Zed. Nagburuslo gid ang anang mga mata, ginbuyayaw kag ginpahuy-an na ang estudyante. Ginsuyaan kag gin-insulto na ang bata halin sa manilo-nilo nga uniporme hasta sa naganganga na nga sapatos. Wara it pugung-pugung nga mga harambalanun nga bisan ayam indi makakaun ang gintablug ni Zed sa bata nga nagatirigmak run ang luha sa mga mata. Nagdalagan ang bata paggwa sa kantina samtang ginatakpan ang anang uyahun sa bahul nga kahuya sa mga nakasaksi sa pagtamay ni Zed kana. Wara man lang ginpaminsar ni Zed nga ang natabo ana man sala kag ginyaguta pa ang miserable nga kahimtangan sa pagpangabuhi kang pobre nga bata.
Domingo.
Nagsimba ang bilog nga pamilya ni Zed. Sa sulud kang simbahan ang anang ginikanan, samtang tana nagalagaw-lagaw lang kag nagasipal-sipal sagwa kang simbahan. May nagparapit kana nga maluya nga mal-am, may tungkod dya kag duro ang mga ginabitbit sa magtimbang nga alima. Nagapakitluoy dya nga nagapangayo ka bulig kay Zed hakwat kang ana dararhun para indi run mag-intra magbalik-balik sa pagtabok kag pagbitbit kang anang mabug-at nga dararhun sa pihak karsada. Nabudlayan dya bangud maluya run kag nagakurudug ang anang tuhod kon hinali mamuwersa. Imbis nga buligan ni Zed ang mal-am, nagkadlaw tana nga nagahurungag pa ang irong. Ginpadiwalan na ang mal-am kag ginbasol na pa ang kamal-amun kang lola, rason nga indi na madara ang ana dararhun. Ginhambalan na pa ang mal-am nga mag-agwanta hakwat kang mabug-at na nga dara bangud nungka nga magbulig tana. Nagduhung lamang kana nga nagalantaw ang mal-am. Bahul ang ana kahanguyus sa nasaksihan nga malain nga pinamatasan kang isarahanun nga bata kang mga Torres. Kilala kang mal-am ang ginikanan kang bata, wara it makatupung kananda sa pagkabut-anan kag pagkamayad. Wara dya maglaum nga sa tama pa kabata nga edad, kamaan run mamuyayaw kag mang-insulto ang bata kang mga Torres. Nag-ulung-ulung lamang ang mal-am nga ginmatu-matuhan saylo ang ana dararhun sa pihak karsada. Nagalantaw lang si Zed kag nagakadlaw-kadlaw kang makita na nga nabudlayan gid ang mal-am. Wara gid maluoy si Zed sa nakita nga nagakiang-kiang ron ang mal-am.
Sa ikatlo nga balik, wara matalupangdan kang lola ang nagahagunus nga sarakyan. Nabungguan gid ang mal-am kag naghamyangun sa karsada. Naghuruplaag ang mga ginabitbit nga prutas kang lola. Makita gid halin sa pwesto ni Zed ang pag-ilig kang dugo halin sa ulo kang mal-am. Nagasala-sala nga nagpanaog ang drayber kang sarakyan para madara sa ospital ang ana nabungguan. Samtang si Zed nagkurudug sa nakita nga duguon nga aksidente. Nagdalagan dya pasulud sa simbahan. Nagahipus-hipus lang dya nga naghakus sa anang nanay, bagay nga wara na mahimo halin kauna. Pag-abot sa andang balay, si Zed nga tama ka usbadun nga bata naghipus, rason para magtingala ang ana ginikanan. Dire-diretso dya nga nagsaka sa ana kwarto. Nagbatang ang bata sa kama kag pirit nga ginapanginwara ang dikta ka konsensya nga tana may sala man sa natabo sa makaruluoy nga mal-am. Naturugan ni Zed ang amo dya nga paminsarun.
Nakabugtaw si Zed kang ana mabatyagan nga may nagakamang sa ana kahig. Dasig ang anang pagbangon kang makita nga tana gali ang nagakamang ngato. Nagmurarat ang mata kang bata kang matalupangdan nga nagabatang tana sa mahigku nga salug kag sa anang pagtangra, nagdugang bahul kang mata na kang makita na nga ang atup human sa gintapal nga mga karton. Dulum katama kag baskug ang uran pero nagpangisug gwa si Zed para malantaw kag mapangilala ang palibot. Nagtarangisun ang bata kang mabistahan nga ang anang gingwaan, sangka miserable nga balay-balay nga human sa mga sipak-sipak kang kawayan kag gintapal nga mga karton. Sa tunga kang kadulum, makita gihapon nga ang balay-balay nagatindug sa ingud kang suba nga nagapamaho tungod sa nagaralapaw nga basura. Wara run ang kumportable nga kama ni Zed, ang maramig nga kwarto ukon ang ana koleksyon kang mga marahalun nga siripalun. Bangud isarahanun lamang, nagakurudug sa tuman nga kahadluk nga nagsulud sa balay-balay si Zed. Nagpanimuku dya sa kilid samtang nagapisngu-pisngu kag nagatururo ang luha kag sip-on. Wara labut pa sa anang nabatyagan nga kahadluk ang nagaraguok na nga busong. Pirit nga ginpirung ni Zed ang ana mga mata sa paglaum nga sa ana pagbugtaw, mabalik ang tanan nga bagay sa orihinal nga sitwasyon.
Bahul ang pagkadismaya ni Zed kang anang pagbugtaw, amo gihapon ang anang nakita: mahigku nga salug, karton nga atup kag mabaho nga palibot. Wara gid it mahimo kondi magmusi-musi nga naghimus si Zed para pangitaun ang anda balay. Ginpanaw na halin sa balay-balay paagto sa mayor nga karsada. Gutum ron gid pero wara tana it mahimo kondi magpadayon sa pagpanaw. Hasta makasamput tana sa mismo nga tinapayan kon sa diin nagapondo pirmi ang ana tatay para magbakal kang tinapay para sa manogpalimos nga mga kabataan. Nagsanag ang anang mga mata sa tuman nga kalipay kang ana makita ang kotse nanda nga nakaparada sa iksakto nga lugar kang paghatud kana kang ana tatay sa eskwelahan.
Hana run tana nga magparapit sa sarakyan pero nagpundo tana kang makita na nga may nagapungko sa masami na nga pwesto sa sarakyan. Ang nagapungko sa front seat ang mismo nga manogpalimos nga bata nga ana gintiklud kato. Kang makita na nga nagakaun ang bata, nag-andar liwat ang ana kagutum nga ana lang gin-agwanta halin pa ka gabii. Nagparapit tana kag gin-ay-ay ang anang alima sa bata. Nagbalikid ang bata kana kag matam-is nga nagyuhum. May gindab-ot dya sa unahan kang sarakyan, sangka plastik nga buta kang tinapay kag ginduhol kana. Daw sa hangul-hangul nga dayon na ginhamal ang tinapay. iksakto man kag nag-abot ang ana tatay, ginharkan na ang bata sa sulud kang sarakyan kag sa bahul nga kahangyus ni Zed, gintawag ang manogpalimos nga bata kang ana tatay nga ana kaugalingon nga bata. Makita sa mata kang ana tatay ang kalipay kag pagpabugal sa ginakilala nga bata bangud sa nasaksihan nga pagkamaluluoy-on na kay Zed. Nagbalikid ang tatay ni Zed kana, nagkuot sa bulsa kag gintugruan tana kang sinsilyo. Naglumaw-lumaw ang mga mata ni Zed kang ana mareyalisar nga wara tana makilala kang ana kaugalingun nga tatay. Nagbaliskad ang sitwasyon, tana run kadya ang makaruluoy nga manogpalimos. Nagdugang pa gid ang kabug-at kang nabatyagan ni Zed kang ana madumduman ang gin-obra na sa manogpakalimos, wara it kaluoy nga gintamay kag gintikwang na dya samtang gin-ubos tugro kang manogpakalimos ang tanan na nga ginakaun nga tinapay kana. Rayu run ang sarakyan pero ginalagas gihapun ni Zed kang lantaw ang anda kotse.
Nagalupad ang paminsarun ni Zed nga nagdiretso sa simbahan. Rigto, nakita na ang ana nanay sa iksakto nga lugar kon sa diin nagparapit kana ang mal-am nga nagpangayo bulig sa paghakwat kang ana dararhun. Dali-dali tana nga nagparapit sa paglaum nga basi sa hinali ang ana nanay ang mismo makakilala kana. Pero kang rapit ron tana, amo man ang pagtindug kang ana nanay nga kapareho kang mal-am, duro man ang ginabitbit. Nagakuba-kuba ang tagipusuon ni Zed, nagbalik kana ang eksena kon sa diin nasaksihan na nga nabungguan ang makaruluoy nga mal-am. Hana ron ang nanay ni Zed nga magtabok sa karsada kang gindalagan dya ni Zed kag gin-engganyo nga ana dya buligan. Dayon man pasugot kang anang nanay nga sa kadimalasun wara gid makakilala kay Zed. Kang makatabuk run, amo pa lang kag nagtawhay ang baratyagun ni Zed. Ihambal run raad ni Zed sa ana nanay ang katingalahan nga natabo kana kang iksakto man nga nag-abot ang tatay na kag ang manogpakalimos nga bata. Dayon hakus kang bata sa ana nanay. Daw ginkumus ang tagipusuon ni Zed bangud halin kauna wara labut ang aksidente kang nabungguan nga mal-am, wara gid tana makahakus sa ana nanay. Hana nga makuot sa bulsa ang nanay ni Zed pero ana dya ginpunggan sa alima, ginharkan sa uyahun kag nagpanaw pasulud sa simbahan nga may bahul nga kasubu. Wara it lugar run para kana sa anang kaugalingun nga pamilya.
Sa sulud kang simbahan, nagatararamus ang luha ni Zed samtang nagalantaw sa imahe ni Hesukristo. Tama man kabata ang anang edad, ang ana mga inagyan ang naghurma kang ana bag-o nga pagkataho. Bahul ang anang paghinulsul sa tanan na nga kasal-anan: ang pagtamay sa mga nalisdan, ang indi na pagrespeto sa kamal-aman, kag ang urihi nga pag-reyalisar kang importansya kang ana ginikanan. Ginpangabay na sa Makaako nga kon matabu nga indi tana makabalik sa poder kang anang ginikanan, raad palanggaun sanda kang ginakilala nanda nga bata. Pagkatapos na pangamuyo, nagadararapun run ang luha kag sip-on ni Zed. Bangud nakapuy gid ang anang lawas kag paminsarun, wara magbuhay kag naturugan tana sa bangko.
Nakabugtaw si Zed kang ana nabatyagan nga may nagharuk kana sa uyahun. Mapait nga nagyuhum si Zed tungud imposible matabo ang ginapanan-aw na nga nanay na ang nagharuk kana. Amat-amat nga ginmukrat ni Zed ang ana mga mata, nagahandum nga raad maglawid pa ang pagmag-an kang ana baratyagun bangud sa haruk nga to. Nagmurarat ang ana nagapirung pa nga mata kang matalupangdan nga nagabatang tana sa kama, sa anang kaugalingun mismo nga kwarto. Kulang pa ang kalipay kang nagdaug sa lotto sa kalipay nga nabatyagan ni Zed kang pagmukra na kang ana mata kag makita ang ana nanay nga nagaturuk kana. Wara it makatupung pa gid sa kalipay nga nabatyagan ni Zed kang makita na sa likod kang nanay na ang ana tatay. Dayon na bangon kag hakus sa nahangyus na nga mga ginikanan.
“Nak, nagaugayung ikaw, gani ginpukaw kaw namun ni tatay mo. Ano ang natabo kanimo pagkatapos ta simba man? Andut nga ka hipos kanimo?”ang pamangkot kang ana nanay.
“Pinasahi ang mga natabo kanakun, nanay, tatay. May bisitahun ako sa rum-an sa ospital nay, tay. Pwede ninyo bala ako maimawan? Kag pangako ko kaninyo, mabag-o run gid ako. Patawad, nay, tay.”
Lapad pa ang ngisi ni Zed kaysa sa ngisi ni McDonald. Naman-an ni Zed nga indi pa urihi ang tanan para kana. May tyempo pa para bag-uhon na ang indi manami na nga pag-inugali. Nagapasalamat gid si Zed sa damgo nga nagpukaw kana para magbugtaw run kag bayaan ang ana mga kasal-anan.
- Katapusan -
* Litrato: Himo ni Susan Yoon halin sa http://fineartamerica.com/featured/matthew-dreaming-susan-yoon.html.