Ang Buktot sa Kamalig
ni Teodulfo Abella Naranjo
Nagapungko tana sa halintang kang hagdan nga tatlo ka tapak ang kataas halin sa lupa nga ginatindugan kang kamalig nga human sa kawayan kag nipa. Kawayan man ang hagdan nga ana ginapungkuan. Lantaw sa punta kang dalan nga tadlung sa agsadan kang hagdan nga ana ginapungkuan ang ginahimo na. Nalangkag run tana nga maabot ang ana ginahulat. Hapon run nga dali run lang maghinalup ang adlaw kag gutum run tana. Wara gid tana kinaun halin kaina kang ana igma nga darwa lang ka bilog nga kalampay nga sinanlag ang ana dapli. Mayad raad kon kan-un nga bugas kang paray ang gindaplian na kang kalampay pero tinig-ang nga bugas kang mais ang ana ginhamal dara usap kang kalampay. Pamatyag na indi gid pareho kanami kan-un ang tinig-ang nga bugas kang mais kaysa tinig-ang nga bugas kang paray.
Si Casturnino dya. Ang anum ka tuig nga lalaki nga bata. Mayad raad kon amo lang dya tana. Ugaring lain tana sa normal nga lalaki nga bata. Amo gani dya nga rugya tana pirmi sa kamalig nga wara ti iba ukon kaimaw hay nahuya tana magsimpon sa iba nga kabataan nga hitso ang panglawas nga wara depekto. Ano abi hay buktot tana dya si Casturnino. Daw may bungsod kang kama-kama ang ana dughan kag likod. Bugu ang ana lawas hay daw nagkuru ang mga tul-an nga nag-agto sa ana dughan kag likod. Ti, magsipal gani si Casturnino imaw sa iba nga kabataan, kaluluoy lang tana sa pasabuyat, yaguta, kag tamay sa ana pagkabuktot. Panawag kang iba nga kabataan kay Casturnino, daw likod kuno kang bao ang ana likod. Para labi nga kadlawan, ginahimo pa nanda nga paktakun ukon palantu si Casturnino.
“Nagaano si Casturnino kon nagakaturog? Hay indi makakaya kang tadlung tungud nagabungsod ang ana likod?” yagum-at kang bata nga lalaki man nga si Darwin. Ginhapuhap pa ang nagatyundu nga likod kang buktot.
“Syempre nagatakilid, eh…Hay indi man makahapa hay nagabuslo ang ana dughan. Ha…ha…” dara kadlaw man nga sabat ni Bong nga hinay nga sinumbag ang butkun ni Casturnino.
“Sala kamo nga darwa,” nagharakhak man nga entra ni Boboy nga nagparapit gid sa anda ginayaguta. Ginkusi dara patanga kang silang ni Casturnino. “Di bala, Buk?”
“Ano nga Buk? Indi bukbok si Casturnino. Ginaislan mo ang ana ngaran kang indi amo,” bais ni Boboy.
“Indi bukbok si Casturnino ang gusto ko ikuon!”
“Ti, ano?”
“Ang kuon nga Buk, Buktot!” medyo gasud ni Boboy.
“Ay, gali? Husto kaw gali, eh…Ti, nagaano gid si Casturnino kon nagakaturog?” pasikto ni Bong.
“Kon nagakaya, nagahapa, ukon nagatakilid, indi sigurado,” esplikar ni Darwin. “Ang sigurado amo nga nagapirung gid si Casturnino kon nagaturog, di bala?”
“A-aba, matuod gid man, no?” kumporme ni Bong nga daw naminsar kang madalum. “Pareho man lang natun si Casturnino nga nagapirung kon nagakaturog. Taramdan dya nga indi ta dapat mulayun si Casturnino hay pareho man kita kana nga nagapirung kon nagakaturog. Pareho kita kana nga may huya. Nasakitan kon ginpakahuy-an. Gani sorry, gid, Casturnino sa amun pagtamay kanimo…” pautwas pa ni Bong nga ginpisil ang butkun kang buktot. Daw uloulo nga indi dya maglain ang buut.
Wara limug nga ginsabat si Casturnino. Hipus lang. Pero buhaybuhay, nakita nanda nga naghibi ang buktot. Nagapisngu. Likod kang ana palad ang pinahid sa ana luha. Nagtikang parayu.
Nagtinurukay ang nabilin nga uslitun nga mga bata. Daw nagbinasulay sa pagkahuya nanda kay Casturnino.
“Ano bi kamo hay pinatam-an gid ninyo si Casturnino. Buktot run ang bata, hikayan – tamayun pa ninyo…to, naghibi! Nasakitan gid! Wara kamo pasunaid. Kon kamo abi sa lugar ni Casturnino?” pamasol ni Bong sa mga nagtamay sa buktot.
Wara bisan sara nga nagsabat kay Bong. Nakahangup – nakabatyag siguro nga nakasayup sanda kay Casturnino sa pinabutyag ni Bong. Amo siguro hay mga bata pa sanda nga wara kamaan kang resulta kang anda ginhimo nga pagtamay kang depekto kang lawas kang pareho nanda nga bata.
Halin kato, bisan nagpakita kang pagkilala kang anda sayup nga pagmulay kang pagkabuktot ni Casturnino, wara dya makapaumpaw kang nabatyagan nga kasakit kang buktot. Nagdugang gani ang nabatyagan na nga kahuya sa ana kaugalingun. Wara run si Casturnino nagasimpon ukon nagapakigsipal sa kapareho na nga mga bata. Indi na run gusto masakitan liwan sa pagtamay kang iba nga kabataan kana. Pareho bala nga nahadlukan gid tana tamayun liwan.
Nakamaan ka dya ang nagasagod kay Casturnino nga ana tiya hay nailo run tan sa ana nanay nga napatay nga si Anesita. Rugya sa kamalig ginapatiner ang buktot kon adlawun. Ginahatud tana rugya sa kamalig kada aga kang ana tiya nga libayun kang ana nanay. Gusto man kang tiya ni Casturnino nga si Lucila nga indi pagtamayun kang iba nga kabataan ang hinablus na nga buktot. Gani ginaawatan na gid kang ana tiempo ang paghatud kay Casturnino rugya sa kamalig, sobra sangka kilometro and karayu sa anda balay. Naluoy gid tana sa ana hinablus nga daw ginapasipad-an lang kang iba. Pati gani si Tomas nga tatay ni Casturnino haros wara nagasapak sa dyanag anan bata. Rason na, buktot man kuno si Casturnino nga wara man pulos sa urihi. Usik lang kuno sagod sa bata nga buktot. Mayad pa gali sagod sa ayam kaysa bata na mismo. Daw ano ka kubus ang intiendi kang tawo. Andut may tawo nga pareho kay Tomas nga amo ang pagtratar sa ana bata? Indi bala nga iba, sa ngaran nga ana bata, katipik kang ana kusug, tul-an kag dugo, obligado tana nga palanggaun dya ano man ang kundisyon kang ana lawas. Amo dya ang iba nga mga tatay ukon ginikanan sa anda bata. Mapaanggid sa sapat si Tomas hay wara gali tana baratyagun sa ana bata bisan buktot.
Radd bangud may depekto sa lawas si Casturnino, dapat patungdan gid dya ni Tomas kang tanan nga pagtatap sa pagpalangga. Bangud may depekto dapat buligan. Hay kinahanglan kang may depekto ang bulig. Pero baliskad agali tana si Tomas. Nagadis-ayri magbulig sa may depekto. Bata na pa nga ilo run sa nanay.
Kon Andut nagapungko rugya sa halintang kang hagdan si Casturnino kag nagalantaw sa punta kang dalan paagto rugya sa kamalig hay ginapanuruk na nga maulpot run sa dalan si Lucila nga ana tiya sa pagbuul kana hay hapon run. Rugto lang si Casturnino kon gabii sa balay nanday Lucila. Pero kon adlawun, rugya tana sa kamalig agud indi tana makasimpon sa kabataan nga nagayaguta kana. Ano hay tinubuan tana kang pobia sa mga hambal nga nagayaguta kag nagatamay kana. Nagadugang lang ang ana pagkaluoy kag kahuya sa ana kaugalingun. Kahuya nga pamatyag na, tana ang pinakawara-pulos nga bata sa kalibutan, wara may gusto mag-imaw kana luwas kay Nanay na Lucila nga libayun kang napatay na nga nanay. Si nanay na lang Lucila ang naman-an ni Casturnino nga nagapalangga kana bisan buktot tana. Pati mga bugto na nga iba nanutaran na may kalas-ay ang pagtratar kana. Wara sanda kawili mag-imaw kana.
Maskin bata pa tana nga anum pa lang ka tuig ang edad, nagabatyag man tan kang kapung-aw sa ana pagsolo nga wara iba sa kamalig. Masami nagalantaw tana sa bintana. Nagaturuk sa marayu. Ang pagpanumdum nga gusto na man raad magsipal imaw sa iba nga kabataan pero ginayaguta kag ginatamay tana, nagasakit kang ana buut. May bes nga nagahibi tanan. Indi na mapunggan ang pagturo kang ana mga luha.
Matak-an gani tana lantaw sa bintana nga wara nagalugpay sa ana paghibi, nagapanaog sa kamalig si Casturnino. Nagaagto sa mga kahuykahoy nga marapit sa kamalig. Nagasagap tana kang bunga kang mga kahuykahoy nga sarang na makaun. Nagaumpaw ang kasakit kang ana paghibi labi run gid kon bagnas ang bayabas nga ana ginakaun. Pati ang ana kagutum, hay indi saburuso ang ana ginapamahaw kon aga kag igma kon udtong adlaw, nagaumpaw man sa ginakaun na nga bayabas.
Nakakita kang mga mais nga burug-on run ang mga bunga, nag-agto rugya si Casturnino. Medyo marayu dya sa kamalig pero naganyat gid tana magpuksi kang bunga kang mais. Naman-an na nga panakaw ang ana ginahimo pero nangilagkilag tana anay basi may makakita kana. Nasiguro nga wara gid, apat ka bilog nga mais ang ana ginpuksi.
Dara ang nabuul nga mais, nagbalik tana sa kamalig. Nagdiretso sa palayas kang kamalig nga may dapog sa lupa. Inupakan na ang mga mais. Nagdaig kang kalayo hay may pusposro man sa binit kang dapog. May kahoy nga inoggatong kag layung nga lukay kang niyog nga inogpaamak sa idalum kang dapog. Bata pa si Casturnino pero maaram run magsungol kang kalayo nga rahaan kang kon ano. Pirit na nga ginahimo dya para makabulig sa mga hirimuon sa dapog.
Matapos magdabadaba ang kalayo sa dapog kag baga run lang ang nabilin, binuog rugya ni Casturnino ang inupakan run nga mga mais. Kinuyaban na kang kararaw ang baga para magdugang ang kainit nga madali makaraha kang mais. Mayad hay may gamit sa kamalig nga kinahanglan sa hirimuon rugya. May lusong man gani kag hal-o nga sa lupa lang sa kilid kang kamalaig nga may palayas nga atup.
Nagahinamput tag-irigma pero pinalabi ni Casturnino kaun kang mais nga ana binuog. Mas nanamian tana magkaun ka dya kaysa balon na nga kan-un nga mais pero asin lang ang ana dapli. Pasalamat tana ka dya nga adlaw nga nakasayo tana sa kamaisan nga may bunga run nga burug-on. Nabusog tana bisan wara dapli hay nami gid man kan-un ang mais nga binuog.
Sangka adlaw, kan-un man gihapon nga mais ang balon ni Casturnino para sa ana igma rugya gihapon sa kamalig. Gutum run tana hay marapit run mag-alauna sa hapon pero wara tana gihapon makaigma. Nalas-ayan tana magkaun hay wara isapi nga dapli sa mais gihapon nga kan-un nga ana balon. Kaina pa ang paminsar na kon ano ang sarang na idapli. Napinsar na nga niyog nga butung ang pwede na idapli. May mga niyog man nga may bunga sa ubus kang bungyod nga ginatindugan kang kamalig. Pero indi tana kamaan magsaka sa niyog. Indi makasarang ang ana kagamay magsaka kag magbuul kang bunga kang niyog. Gani wara tana mahimo.
Nadumduman ni Casturnino nga may munga nga manok gali nga nagaitlog sa pugadan nga natapik sa mataas nga gwa kang dingding kang kamalig. Nalataw na kahapon nga pito ukon walo run ka bilog ang itlog sa pugadan. Nga kon bul-un na ang sangka bilog nga itlog, tanukun kag idapli, indi matandaan kang ana tiyo nga si Tay Kanor na nga bugto kang ana nanay nga napatay run. Ana ni Tay Kanor na ang munga nga nagaitlog sa pugadan. Ana man ka dya ang kamalig nga ginatiniran ni Casturnino kon adlawun.
May ginkuon ugaring si Tay Kanor na nga indi gid pagbul-an ang itlog sa pugadan hay pabutwan kuno kang ana tiyo. Gusto kuno ka dya nga paduruhon ang ana mga manok rugya sa kamalig. Naghuud man tana sa amo nga ginkuon kang ana tiyo.
Ugaring tungud gusto gid ni Casturnino makadapli bisan itlog lang sa kan-un nga bugas kang mais, wara na sunda ang amo nga ginkuun kang ana tiyo. Kinuot gid ni Casturnino ang sangka bilog nga itlog sa pugadan, Linaga na sa kuron sa dapog. Pagkaraha, dayon na kaun. Tungud masami nga wara dapli magkaun, pamatyag ni Casturnino nabusog gid tana bisan sangka bilog lang nga tinanuk nga itlog ang ana gindapli.
Pagkatapos na kaun, mauti nga sinigput na gid tipon ang mga pingas nga alukaba kang itlog nga ana ginkaun. Nahadluk tana nga makita ni Tay Kanor na ang pingas nga upak kang itlog hay naman-an ka dya nga may kinaun tana nga itlog. Kumkum sa ana palad ang rung-ay kang alukaba kang itlog, nag-agto si Casturnino sa gamay nga busay indi marayu sa kamalig. Binalang na ang panit kang itlog sa ginabuslugan kang tubig sa busay. Pagkatapos dalidali tana nagabalik sa kamalig. Hana mabatang sa salug kang kamalig bilang pagpatunaw kang ana kinaun langkoy turogturog hay nakabatyag tana kang katuyo, may nabatian tana nga nagapanawag.
“Casturnino… Casturnino… Dyan ikaw?” Limig kang nagapanawag.
“A-ay, huud gid…” sabat na nga nagbungkaras. Hana matindug. Nakilala na ang limug kang nagapanawag. “Si Tay Kanor…” langud na nga nagtindug. Naglaaw sa bintana.
“Ah, i-ikaw gali, Tay Kanor…Abi ko kon sin-o,” hambal pa gid ni Casturnino.
Nagsaka sa kamalig ang tiyo ni Casturnino. “Nakaigma run ikaw, Casturnino?” pamangkot na sa buktot.
“A-ay…h-huud…” daw nagtalangtalang si Casturnino.
“Ano dapli mo?” pamangkot nga wara ginapaabot.
“A…kwan. W-wara. Asin lang…” baribad kang pinamangkot.
Wara limug, naglantaw lang sa bintana ang tiyo. Ni wara hulag, sinyal nagbatyag kaluoy sa buktoto sa sugid nga wara gindapli sa igma.
“Nagin-utan ako. Marigos ako,” muno ni Kanor. Inuba ang ana bayo nga polo. Kamiseta nga luab ang nabilin sa ana lawas.
Wara makalimug si Casturnino. Kinulbaan! Kon marigos ang ana tiyo, rugto gid dya sa gamay nga busay maagto. Basi makita ka dya ang panit kang itlog nga ana ginkaun. Maman-an nga nagkaun tana kang itlog kang ana manok. Karaan gid tan ni Kanor. Basi balbalun pa. Mayad raad kon naanod ang panit kang itlog sa ilig kang tubig halin sa busay. Pero kon may nakasanggab rugto sa mga bato sa ubus kang busay, pat-ud makita gid kang ana tiyo nga dya hay masinaw ang tubig rugto.
Sa sobra nga kakulba, nagpungko lang si Casturnino sa kawayan nga salug kang kamalig. Kabay lang nga naanod run kang tubig sa busay ang alukaba kang itlog agud indi makita ka dyang tiyo na nga pintas nga tawo.
Binayluhan kang kahangyus ang pagpanumdum ni Casturnino kang nabatian na ang panawag.
“Casturnino… Casturnino…” si Tay Kanor na nga nagbalik run. Nagapasungpasung! Tanda nga sobra ang kaugut.
Wara si Casturnino magsabat. Naman-an na nga nasapwan ang ana pagbutig.
“Nakita ko ang panit kang itlog rugto sa tubig nga masinaw sa ubus kang busay. Ginbul-an mo gid gali ang itlog dyan sa pugadan?” Haros singgit ni Kanor nga nagsaka sa kamalig.
“Ah…W-wara takun ka buul, Tay Kanor…”daw mahibi nga sabat ni Casturnino. Nagtangra sa ana tiyo nga daw nagabaga ang mga mata nga nagaturuk kana.
“Wara gali, ha…! Turukun ko abi ang itlog dyan sa pugadan!” Nanaog, nagdiretso sa kilid kang kamalig diin nahigot ang pugadan.
Haros makudug sa kahadluk si Casturnino. Nagtindug. Naghulat kang naman-an na, kapintas ni Kanor nga ana tiyo. Nagbalik dya sa atubang na.
“Ti, tinakawan mo gid gali ang itlog dyan sa pugadan! Kulang run sangka bilog! Nakun-an ko ikaw nga indi mo pagbul-an hay pabutwan ko ra andut ginbul-an mo gid? Mabutig kaw pa!” Naghubad kang ana paha si Kanor. Binalbal kay Casturnino.
Nakatiyabaw kang kasakit ang buktot. Makaruluoy ang ana paghibi. Nanawag kay Lucila, ginakabig nga nanay na. Gusto tabangan tana ka dya.
Tatlo ka hanot kang paha ang binaton ni Casturnino. “Sa sunod, kon ano ang ginhambal ko, tumanun mo, ha?” Singgit kang mapintas nga Kanor.
“H-huud, Tay Kanor…Ano hay nagutum gid ako…W-wara ako dapli. Ti, binuul ko ang itlog kang manok mo,” daw nagapakitluoy ang buktot.
“Bisan indi ikaw makakaun, indi mo gid pagbuhinan ang itlog dyan sa pugadan!” Kag naghalin run si Kanor.
Kang nag-eskwela run si Casturnino sa primarya, rugto tana nag-uli kay tatay na nga Tomas nga nangasawa liwan hay nabalo sa ana nanay nga napatay. Kon mapintas ang tiyo na nga si Kanor, mas mapintas ang ana tatay. Nagapati kag nagaapin si Tomas sa ana bag-o nga asawa sa kon ano man nga masawayan ka dya sa ana manak nga buktot. Sangka bes, bangud bata nga may depekto sa lawas, wara tana makapati sa sugo kang ana manding. Nagsugid ang manding kay Tomas nga ana bana. Sobra ang kaugut ni Tomas sa paglalis ni Casturnino sa ana asawa. Kag dinaug kang ana sobra nga kaugut, wara kaluoy nga binitay na kang suli ang pobre nga bata na nga buktot. Indi magkaraamo ang hibi kang buktot sa habyog nga nagabitay.
Sa paglipas kang inadlaw, bisan buktot nagpakita kang kaaram si Casturnino sa eskwelahan. Nahuyog tana basa kang mga libro kag drawing. Pati Bibliya nabasa na man. Kang urihi, nakasulat tana kang mga binalaybay kag istorya sa magasin.
Pagkatapos ni Casturnino sa high school sa anda probinsya, nagpa-Manila tana. Nakaobra sa printing press. Nag-eskwela kon gabii. Fine Arts ang ana ginbuul. Inogtapos na run sa mo nga kurso, hinali nga nangasawa tana sa maestra nga naluyag kana bisan buktot. Nakabata sanda kang tatlo ka babayi. Pero pareho nga maaram ang tatlo labi run ang kamagurangnan nga si Kate. Eskolar tanan dyang mga bata nanda. Doctor of Physics ang degree nga natapos tana ni Kate. Mataas man ang kurso ang natapos kang darwa.
Sa Japan nagaobra si Kate bilang scientist. Bahul syempre ang sweldo. Sangka tuig pa lang rugto si Kate, nakapadara run kang ginpatindug nanday tatay na kang milyon nga bili kang balay sa sangka subdivision sa Cavite.
Na-stroke tungud sa high blood ang tiyo ni Casturnino nga si Kanor. Indi gusto dya nga ipabulong kang buktot sa ospital. Nahuya ayhan sa pagbalbal na kato kang paha kay Casturnino hay kinaun ka dya ang itlog kang ana manok sa pugadan. Amo man si Tomas nga tatay ni Casturnino. Gusto man ipabulong si tatay na sa ospital sa pagmasakit ka dya pero nagpamiriphi si Tomas. Nahuya man ayhan sa pagbitay na kang suli sa dyang ana bata sa di pagtuman ka dya sa sugo kang ikarwa na nga asawa.
Ang mga bata ni Casturnino ang nagtugro kana kang mayad nga pangabuhi hay gintudluan na kang mayad sa anda pag-eskwela. Nagmasinurundon man sanda kana nga nag-antos kato sa pagsarahanun nga bata nga gutum nga buktot sa kamalig.
- Katapusan -