Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a
ni Alex C. Delos Santos
Una nga Bahin
Introduksyon
Sa umpisa akuon ko nga nahaylo gid ako nga maggamit kang Ingles sa pagsulat kadya nga papel. Ugaring daw liw-as man sa akun tinutuyo. Ano pa ang pulos kang pagtuon sa Kinaray-a kon indi ko man lang magamit dya sa diskurso nga pang-akademiko? Sa panahon tulad nga ginaduso ta ang intelektwalisasyon kang Filipino bilang atun pungsodnon nga pulong, kinahanglan man nga itulod ta ang intelektwalisasyon kang mga rehiyonal nga pulong angay kang Kinaray-a nga magapanulud sa Filipino.
Ginatuyo ko sa dyang papel nga magpakita kang sadsadan para sa pagsulat kang Kinaray-a. Himuon ko diya paagi sa pag-usisa sa mga panuytoy nga nasulat kang tatlo ka lantip sa Kinaray-a, kag sa paghawan kag pagpaathag kang panan-awan sa pulong nga Kinaray-a agud nga mangin pat-ud ang pagpili kang mga nagakaangay nga mga puntos agud maghimo kang komposit kag komprehensibo nga panuytoy.
Makaharam-ot nga may mga lay-aw nga lingwistiko ang nakatuon kag nakasulat run kang mga artikulo tuhoy sa Kinaray-a. Sa pagsagap ko lang sa internet, akun nahisaydan nga may mga pagtuon run sa Kinaray-a sa mga unibersidad sa luwas. Si Julia Bernd may papel nga “Kinaray-a Pronouns” kag “Resumptive pronouns and topicality in Kinaray-a” para sa anang masters sa lingwistiks sa Stanford University. Si Ishiyama Nabuo kang University of Tokyo nagsulat kang mabugu nga awtlayn kang grammar kang Kinaray-a base sa sugidanun nga “Amo kag Bao.” Sa Rice University nagtugro kang kolokyum si Amy Leuchtmann-Sexton sa “Negation in Kinaray-a” kag si Xiuhong Zhang sa “The Causative in Kinaray-a.”
Kang 1996, nakig-angut kanakun si Jason Lobel paagi sa e-mail kag nagpabulig sa paglubad kang pira ka mga tinaga sa Kinaray-a para sa anang tesis. Gintun-an ni Lobel ang mga gawi kang pira ka mga pulong sa Pilipinas, lakip ang Kinaray-a.
Samtang, sin-o kanatun nga mga tumanduk nga taggamit kang Kinaray-a ang nakasulat run kang mga papel tuhoy sa mga lainlain nga bahin kang atun pulong? Ginatun-an kang mga lay-aw ang atun pulong ayhan sa pagpati nga ang Kinaray-a isara sa mga eksotiko nga pulong sa kalibutan, kag ayhan agud nga magamit nanda ang mga teorya, pamaagi kag panuytoy nga anda natun-an sa lingwistiks. Wara nanda ginatun-an ang atun pulong agud mapalapnag diya, kundi tungud kinahanglan nanda sa pagkompleto kang andang degree, ukon tungud sa pagpati nga ang Kinaray-a isara sa mga endangered languages ukon mga pulong nga dali run lang madura sa kalibutan gani kinahanglan ipreserba.
Pero luwas pa sa katalagman ang Kinaray-a. Suno kay Lobel may mga 1.5 milyones pa ang nagagamit kang Kinaray-a kag marayu diya sa 100,000 nga endangered level suno kay Quakenbush. Sa Antique nga mga populasyon nga rapit sa tunga ka milyon, kag sa kabilogan kang Bisayas Nakatundan nagabaskug pa gid ang mga lihuk sa pagpasanyog kang Kinaray-a. Sangka tikang run ang paggamit kang Kinaray-a sa mga diskurso pang-akademiko.
Manami man nga nahawanan run kang iban nga iskolar kag lingwistiko ang patag-turun-an kang pulong nga Kinaray-a. Pero kalabanan kananda mga lay-aw nga bukut gani tumanduk nga taggamit kang atun pulong. Ayhan tion run nga kita nga mga taggamit kang pulong ang mag-amot man sa pagpatadlung kang dalan paagto sa maathag kag mas epektibo nga pagpinulong (communication) sa Kinaray-a.
- Sundi ang kasugpon -
* Ang "Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a" nabalhag sa "Ugsad kang Kinaray-a," 2007.
*Litrato: Halin sa http://1ms.net/the-path-of-peace-331140.html.