Ikarwa nga Bahin
Mga panuytoy halin sa mga lantip sa Kinaray-a
Tatlo ka lantip ang nagsulat kang mga sadsadan kag panuytoy sa Kinaray-a. Tanan sanda nagtuon sa pormal nga katigbatohan kag iban pa nga panugda angut sa pagsulat kag paghambal kang Kinaray-a.
Si Santiago Alv. Mulato (1914-2003) nagsulat kang “Sadsaran kang Hiniraya, Kinaray-a, Hiniray-a.” Si Mulato isara sa mga ginataha nga iskolar kag manunulat sa Bisayas Nakatundan, kag isara sa mga nagtukod kang Sumakwelan nga nagkilala kana bilang Bathari kang Binalaybay kang 151-52. Nagbaton tana kang CCP Literature Grant para sa Hiligaynon Essay kang 1990, kag ang anang mga sanaysay tuhoy sa Hiligaynon kag Kinaray-a nabalhag sa Ani 10 kag Ani 19.
Si Augurio A. Paguntalan (1912-1978) nagsulat kang “Panoytoy sa pagsulat kang Hiniraya” nga nabalhag sa “Antique Karon” (1977), ang souvenir program kang Binirayan. Si Paguntalan isara sa mga ginakilala nga manunulat sa Panay; miyembro kang Tulaling Bagakay, sangka talapuanan kang mga mamamlaybay antes ang gyera. Ginakilala tana kang Sumakwelan nga Hari kang Malip-ut nga Sugidanun kang 1949 kag Hari kang Binilaybay kang 1955.
Si Tito M. Ruelo nagsulat kang “Notes about Karay-a, the language in Antique.” Si Ruelo sangka retirado nga manunudlo, may Master of Arts in Education kag nangin superbisor kauna sa Department of Education, Culture and Sports. Sa tulad presidente tana kang Hoblag Karay-a.
Sa pagbusisi sa mga panuytoy nga ginatugda nanday Mulato, Paguntalan, kag Ruelo, makita nga ang kada isara may kaugalingun nga pagsurundan, kag may mga kinatuhay kag kinaanggid man. Para sa pagtuon, akun ginbahin sa apat ka mga erya nga atun pagatoonan it maid-id:
1. Ang andang panan-awan sa pulong nga Kinaray-a (Panan-awan)
2. Ang ginatugda nga katigbatohan ukon orthography (Katigbatohan)
3. Ang sakup kang andang pagtuon (Sakup kang Pagtuon); kag
4. Ang panugda sa “masabad” nga naulang nga tunog kang Kinaray-a ukon “schwa sound” (o/u nga tunog).
Panan-awan sa pulong Kinaray-a bilang dayalekt
Sa pagpakilala kang Kinaray-a, gin-imbento ni Mulato ang tinaga nga hambalanduk ukon dayalekt (dialect). Kombinasyon diya kang “hambal” (speech) kag “tumanduk” (native). Sa anang pagkabig nga dayalekt ang Kinaray-a, ginpakita ni Mulato ang anang pagpati nga ang Kinaray-a sangka sahi lamang kang mas hanggud nga pulong. Bisan bukut hayag, mahaumhaum natun nga pulong nga Hiligaynon ang anang ginatumud tungud sa anang manuskrito may paathag tana sa anang gingamit nga terminolohiya:
Hiniraya (hi-ni-ra-ya. Ki-ni-ray-a. hi-ni-ray-a) n. Hambalanduk nga ginagamit sa nairaya nga bahin kang sangka lugar (spoken in the upper part of the place where the source of the river is located).
I-ra-ya’ adv. – ang mataastaas (natakas) nga bahin kang lugar katuwang kang ilawud ukon naubus. Ang lugar nga ginapuy-an kang mga “Hirayanhon” nga sa Hiligaynon ginasulat kag ginamitlang sing (it.ti) “Ilayanhon” ukon “Hilayanhon.”
Maathag nga Hiligaynon ang referens kang panugdaun ni Mulato, kag sa amo nga pahayag ginatugda na nga ang Hiniraya sangka sahi kang Hiligaynon. Daw wara diya nagasanto sa anang pahayag sa Ani 19 nga ang Kinaray-a ang kagamut-gamotan kang Hiligaynon. Kon sa bagay mas urihi na ginsulat ang sanaysay sa Ani 19, basi nag-ilis man kang anang panan-awan si Mulato pagkatapos kang tatlo ka tuig. Ayhan wara na pa nabatian ukon nabasahan ang paandam ni Leoncio P. Deriada nga ang Kinaray-a bukut dayalekt kundi sangka pulong. Ang dayalekt may konotasyon kang mas manubu ukon substandard nga pulong.
Dayalekt man ang pagkabig ni Ruelo sa Kinaray-a. Suno kana:
People in Panay speak four distinct dialects: Akeanon in Aklan, Hiligaynon in Capiz, Ilongo in Iloilo, and Karay-a in Antique. Of these four dialects, Karay-a is most widely spoken, because while Ilongo is the dialect of Ilong-ilonganons (Ilongos), it is popular only in the city and its suburbs. Most of the eastern, northern, and southern towns speak Karay-a.
Una sa tanan, talupangdun ta nga “Karay-a” bukut “Kinaray-a” ang gingamit ni Ruelo. Ayhan kang tion kang anang pagsulat, wara pa naplastar ang mga termino nga “Karay-a” sa pagtumud sa mga tawo kag kultura, kag “Kinaray-a” sa pagtumud sa pulong nga ginagamit kang amo nga mga tawo. Kon sundan ta ang lohika ni Ruelo, ang kada probinsiya sa Panay may ana nga dayalekt. Sararama lang man nga dayalekt ang Akeanon, Hiligaynon, Ilonggo, kag Karay-a. Pero daw may sayup si Ruelo sa anang pahayag nga diya. Sa Capiz wara sanda nagakuon nga Hiligaynon ang andang pulong; ang iban rugto “Binisaya” ang tawag sa andang pulong. Ang mga nasulud nga banwa sa Capiz angay kang Jamindan kag Tapaz naga-Kinaray-a man patas kang iban nga kabanwahanan sa Iloilo nga Kinaray-a man ang hambal, ugaring lain lang ang tono. Ang Kinaray-a sa Pandan kag Libertad nga marapit run sa Aklan may tono man nga lain kag may anggid sa Akeanon. Ang Hiligaynon kag Ilonggo, ginabaylo-baylo nga mga termino, kag ginagamit sa mga syudad kang Iloilo, Bacolod, kag Roxas. Kon amo, ano ang mayor nga pulong nga nagasakup kang mga dayalekt nga diya?
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Himo ni Amit Sadik halin sa http://www.amitsadik.com/portfolio/beyond-the-path/.