Ikaapat nga Bahin
Kinaray-a, Hiniraya, Karay-a: Ano gid bala?
Maathag nga ang atun mga lantip sa Kinaray-a wara pa naghirisugot kon ano ang ngaran kang pulong nga diya. Wara pa nakapamat-ud si Mulato kon ano ang itawag na sa pulong; ginpapilian na pa ang Hinirayan, Kinaray-a, kag Hiniray-a. Pero sa anang mga pahayag masat-uman nga mas pabor tana sa “Hiniraya,” amo nga ginasugponan na gid pirme kang paathag sa dikotomi kang iraya kag ilawud, tungud kon wara ang ilawud (Hiligaynon) wara man ang iraya. Ayhan tungud sa anang pagkilala man sa iban nga iskolar, ginataw-an na it ligwa kag parapilian.
Hiniraya man ang gingamit ni Paguntalan, pero pat-ud tana sa paggamit kadya. Makita man nga sangka kurit lang ang ginasundan nanday Mulato kag Paguntalan. Kuon ni Paguntalan:
Ang Hinirayan sangka hambal nga ginagamit kang taga-Iraya kon Irayanhun nga Bisaya karagto kag amo karon ang atun namat-an rugya sa Antiki (sic), sa iba nga kabanwahanan kang Panay kag Negros Nakatundan lowas lamang sa mga hang-banwa (hanggud-banwa – syodad kon dakbanwa sa Hiniligaynun) kang Bakolod, Iloilo, kag Roxas, nga andang hambal amo ang hinilagaynun (sic).
Si Mulato kag Paguntalan pareho nga mga katapo kang Sumakwelan, gani santu gid sanda. Mas kinaradto pa gani si Paguntalan hay “Hiniligaynun” pa ang anang gingamit. Napaathag run ni Mulato kon paano nagbugu ang Hiniligaynon kag nangin Hiligaynon. May kaangtanan diya sa pagbalhag kauna kang magasin nga ginkilala bilang pituadlawan sa Hiniligaynon (a weekly in the language of the Hiligaynon). Hiligaynon ang mga tawo, gani ang pulong nanda Hiniligaynon. Ugaring, sa wara magbuhay nangin mas popular nga gamitun ang Hiligaynon.
Ayhan amo man diya ang pagsurondan kang iskolar nga si Resurreccion Maza kang gingamit na ang termino nga Kinaharay-a sa pagtumud sa Kinaray-a. Tungud “Hiniligaynon”, dapat “Kinaharay-a” man. Ang tanan may referens sa Hiligaynon.
Ang “Karay-a” nga gingamit ni Ruelo naghalin sa popular nga harambalun nga “Karay-a takun.” Kon pamangkoton ang taga-Antique sa luwas, masami ang sabat “Karay-a takun” agud ipakilala ang kaugalingun nga lain sangsa Ilonggo. Kang mga dekada '70 tubtub '80, Ilonggo ang ginakilala bilang ethnic group kang mga tawo sa West Visayas. Pero kon magtiringub run gani ang mga taga-Panay kag Negros, kinahanglan man gihapon magpakilala kon diin nga probinsiya maghalin, gani Aklanon, Capiznon, Ilonggo, Negrense, Antiqueño ukon Karay-a.
Kon Karay-a ikaw, ang pulong mo Kinaray-a. Sa tulad ginagamit ang “Karay-a” sa pagtumud sa tawo kag sa kultura, kag ang “Kinaray-a” sa pagtumud sa pulong. Ang “Hiniraya”, “Hirayna,” “Hiniray-a” mga bunyag nga ginpadihot kang mga iskolar kauna kag amo ang nakabutang sa mga teksbuk kon may swerte pa nga mamitlang diya, pero tubtub sa libro lang. Pamangkota ang tawo sa dalan sa Antique kon ano ang pulong na; ang sabat “Kinaray-a”. Sin-o pa abi ang may matarung sa paghingaran kang anang pulong nga namat-an?
Kang ginbalhag ang Ani 19, ayhan ang pinakauna nga publikasyon nga puro Kinaray-a, ginkilala diya nga isyu sa Kinaray-a. Gin-ako man ni Deriada, ang editor sa anang “Introduksyon” nga mas popular ang tawag nga Kinaray-a sangsa “Hiniraya”, nga amo ang ginakilala kang mga akademiko. Humalin kato, Kinaray-a run ang gingamit, kag sa “Philippine Encyclopedia of the Arts” (1993) nga ginbalhag kang Cultural Center of the Philippines, may tsapter kang Kinaray-a bilang isara sa mga ethno-linguistic groups sa Filipinas, nga tuhay sangsa Ilonggo.
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Himo ni Shari Erickson halin sa http://www.artseabeach.com/2013/09/tropical-carribean-island-beach-painting.html.