Sa Kalibutan kang Manunulat, ang Manogbasa Pangayaw nga Turista
(Mga panghuna-huna sa bag-o lang natapos nga paindis-indis kang Dungug Kinaray-a)
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Una sa tanan, sangka mainit nga pagpamalakpak sa mga tagpasakup kang bag-o lang natapos nga Padya Dungug Kinaray-a 7 (2013) paindis-indis sa pagsulat kang sugidanun pambata nga ginsakdag kang Dungug Kinaray-a (DK). Ginapanginbulahan ko ang tatlo ka napilian nga mga tagdaug. Nalipay gid ako nga may 18 ka mga manunulat halin sa Antique kag Iloilo nga nagsapak kag nagtugro kang andang tyempo sa pagpaambit kang andang ikasarang sa pagdihon kang sugidanun sa Kinaray-a. Kabay pa magpadayon kamo tanan sa pagsulat sa Kinaray-a.
Nagsugot ako sa pangabay ka Presidente kang DK, Ritchie Pagunsan, nga mangin isara sa tatlo ka mga manoghusgar ka mga pasakup. Ugaring kang pagkuon na nga ako gali ang puno nga manoghusgar, ay, sus ta, bahul nga responsibilidad. Ginpadara kanamun nga mga manoghusgar ang email files kang 18 ka mga pasakup. Wara ti ngaran ukon marka nga nagapakilala ka mga manunulat, kag sa listahan, ginpasunod ang mga tig-ulo ka kada istorya suno sa alpabeta. Antis ko buksan ang mga files, akun ginbasa liwan ang mga pagsurundan nga nabalhag sa website ka DK.
Gin-umpisahan ko ka basa ang mga sugidanun nga nagaumpisa sa “A.” Pagkatapos ka tatlo ka mga istorya, ginturuk ko ang listahan. May kinsi pa ka mga istorya nga nabilin. Angay ka bata nga ginbuy-an sa tinapayan nga may nagairidas nga sari-sari nga mga tinapay, naglumpat-lumpat ako sa pagbukas kag pagbasa ka mga pasakup. Gani halin sa “A” naglumpat ako sa “S” balik sa “B” kag lumpat ruman sa “P” hasta nga naubos ko gid man ka basa tanan.
Sa pagluto ka mga karan-unun nga nagausar kang ginaling nga pilit, malyag kita nga sararama kag pino ang ginaling. Gani nagausar kita ka arayagan. Daw angay man kadya ang proseso nga akun gingamit sa paghusgar ka mga pasakup. Sa una ko nga pagbasa ka tanan nga mga pasakup, may mga istorya nga nagdakup dayon kang akun interes. Akun dya gintimbulugan, tanda nga nakasulud ang sugidanun sa akun una nga pag-ayag. Ang wara makasulud, akun ginmarkahan ka tadlung nga linya nga gamay sa kilid. Wanhaw may ginbutangan ako ka timbulog kag ang iban linya lang? Ano ang ginbasihan ko sa pag-ayag ukon pagpain kag pagpili?
Ang pagbukad kag pag-umpisa basa ka sangka istorya angay lang nga nag-umpisa man sa pagpasimpalad ang manogbasa sa kalibutan kang manunulat. Ako nga manogbasa sangka pangayaw ukon bag-uhanun sa kalibutan nga ginhimo kang manunulat. Ang manunulat gid lang ang nakamaan, nakakilala kag nakatultol kadya’ng anang kalibutan. Kon mayad ang pagbalay na ka istorya, ako nga manogbasa indi magtalang, mahapus ang akun paghangup, kag makaabot gid hasta sa kon diin ako dar-un ka anang istorya. Importante man nga maganyat ukon mahaylo ako kang manunulat nga magpadayon sa akun pagpasimpalad sa anang kalibutan. Paano ako mahaylo?
Ang labing una, amo ang pagpili na ka topiko. Ang ginpili nga topiko bala masarangan nga tapuson ukon mapabutyag sa sangka bugu nga istorya? Basi ang topiko tam-an ka lapad ang ginsakpan kag kinahanglan ang pormat kang nobelita ukon nobela agud takus nga mapabutayag kang manunulat ang anang ideya.
Ang ikarwa, amo ang pagpresentar kang mayor nga mga tinawo ukon karakter. May mga pagbag-o ukon pagbalhin bala ang karakter ukon nagpabilin nga daw tadlung lang nga linya halin sa umpisa ka istorya? Importante bala ang kada isara ka mga tinawo sa pagpadalagan kang istorya? Andut ginhingadlan ang iban nga mga karakter nga wara man sanda ti labut gid sa mayor nga mga hitabo?
Ang ikatlo, amo ang kabilugan nga tono ka istorya. Nagpasadya bala dya? Nagpahibi? Nagpapanguy-ab? Nagpakadlaw? Kon ang reaksyon ukon pagbatyag kang manogbasa liw-as katam-an sa “mapa” nga ginhimo kang manunulat, basi nagtalang ang turista nga manogbasa tungud bukut mayad ang direksyon nga gintugro kang manunulat.
Tungud kinahanglan magpili kami ka tatlo ka mga tagdaug, gin-ayag ko pa gid liwan ang akun mga ginmarkahan ka timbulog. Sa ikarwa nga pag-ayag, pino pa gid ang arayagan nga akun gingamit. Ginbasa ko liwan ang taramdan (criteria) kag ginpaagyan ko pa gid liwan ka basa ang akun gintimbulugan. Makagaranyat bala nga basahun kang kabataan ang istorya? May liksyon ayhan nga mapurot para sa nagaedad pito hasta dose anyos nga mga kabataan? Paano ginbalay ang kabilugan nga istorya ukon ginpasunod ang mga hitabo? Mahangpan ayhan ka mga kabataan ang mga tinaga nga gingamit? Paano ang kabilugan nga pagsulat? Mauti bala ang manunulat sa pagrebyu ukon pag-edit ka anang ginpasakup? Ginmarkahan ko liwan ka mas bahul nga timbulog ang akun napilian antis magbutang kang numiro nga katumbas, grado, ukon score suno sa taramdan. Ang mga grado kang kada isara ka mga manoghusgar gintingub kag ginsuma ka presidente ka DK hasta nga natapos gid man kag napilian ang mga tagdaug.
Ano ang masunod para sa mga manunulat pagkatapos kang paindis-indis? Ginalauman namun sa DK nga magpadayon ka sulat sa Kinaray-a ang tanan nga mga nagpasakup, nagdaug man ukon wara. Ang pagsulat, angay kang iban man nga mga hirikuton, nagakinahanglan kang padayon, liwan-liwan nga paghimo, kag bukut sawsaw-tiraw lamang. Indi kita mangin mayad nga mga manunulat sa kisra, karwa, ukon katlo lang nga pagtiraw ka sulat. Importante gid ang pagbasa ka sinulatan kang iban kag ang pagtambong sa mga seryoso nga pagdiskusyon ka mga sinulatan, pareho abi sa mga workshops.
Pero sangka paandam. Makagagahum ang pagsulat. Mahimo gamhan na ang imo mga kagab-ihun ukon mga kaagahun, ang imo mga Sabado it hapon ukon Biyernes it gabii, bisan ang imo linaga nga mongo ukon raguok kang busong sa kagutum. Makagagahum gid ang pagsulat. Gani sa mga manunulat, ihanda ang inyo kaugalingun. Ang kalibutan kang pagsulat masyado ka lapad, warat dulonan, kag duro ang mga manogbasa nga pangayaw, nagahulat kang pagpang-agda sa sangka makawiwili nga biyahe.