Nakurong Bala Kita kang Atun Ginpanubli?
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Kang ginpagwa ang sine nga “Jurassic Park,” makakurunyag nga makaharadluk man ang konsepto nga pagbuhi liwan kang mga kasapatan ka sinauna kag ang anda’ng pagmuad tungud sa sangka turo ka dugo nga napreserbar sa lamok nga nagkagat kananda kato. Makakurunyag bangud nabuhi ang sapat kang sinauna nga makita lang sa mga drawing sa libro. Makaharadluk man tungud nagapatimaan dya ka ikasarang kang siyensya sa pagpahilabut sa obra kang Makaako. Sa sine, ang natunga-tunga nga bahin sangka makawiwili nga pagpaathag kang masiuk nga konsepto kang genetics. Ano ang genetics?
Halin sa dumaan nga tinaga “genesis,” ang “origin” ukon ginhalinan, ang genetics nagatuon ka mga sahi kang pangginawi nga atun ginpanubli sa atun mga ginikanan. Nagalantaw dya bukut lamang sa makita sa guwa ukon pisikal (pang-uyahun, kataasun, duag ka buhok ukon mata, kag iban pa) kondi nagasakup ka pinakaugat kang atun ginpanubli, ang “genes” nga amo ang pinakabinhi kang kabuhi nga atun gindarawat halin sa atun mga kamal-aman.
Natawo kita nga nag-ayap kang santunga nga binhi kang kabuhi halin sa atun tatay kag santunga halin sa atun nanay. Kada isara kananda naghalin man sa tagsantunga nga gin-amot kang anda’ng mga ginikanan. Gani bunga kita kang pagsinimbuganay ka mga tagsantunga halin pa sa atun mga kaapuyan. Pero bisan pa pira ka beses nga mga pagsinimbuganay, pinasahi ang hurmahan kang tagsa-tagsa natun nga pagkatawo. Ang dya’ng pagkapinasahi labaw pa sa ngaran nga ginpagkit sa atun dahi tungud sa atun DNA, ang pinakaugat kang atun genes nga nagadikta kang atun pagkatawo.
Kon ipaanggid sa panguma, ang genetics daw binhi man, may timgas kag may pasi pero ang patubas ukon produkto nagasandig sa sahi kang binhi. Amo nga kon kaaram ang pagahambalan, may mga natawo nga henyo, may dyan nga saktuhan lang kag may dyan nga kulang. Sa kar-on, mabaskug nga linya kang pagtuon ang genetics sa siyensya kag medisina. Sa medisina, nagapati ang mga manalawsaw nga kalabanan ka mga balatian natun kar-on napagkit run sa atun genes ukon nasulat run sa binhi nga atun ginpanubli.
Ginalantaw kadya ang bahul nga papel kang genetics sa mga balatian. Ang pagtuon kadya ginapatihan nga makabulig sa paghangup kag pagpadapat kang nagakaigo nga pagbulong. Sa amo nga mga pagtuon, nasapwan nga may mga rasa kang katawhan nga ginalantaw nga “susceptible” ukon laban maduktan kang sangka sahi ka balatian kag may dyan man nga “resistant” ukon sarang makabato. Sa pag-usisa kag paghimo ka mga pamaagi sa laboratoryo, sarang malikawan ang pagtuhaw kang nasambit nga balatian sa mga kabataan kang nagamasakit. Nagapatigayon sanda kar-on ka ginatawag nga “genetic testing” agud lantawon kon bala ang imo balatian rugyan run nga daan sa imo genes kag kon amo gid man, ano ka taas ang porsyento kang risgo nga magbalatian man ikaw parehas ka ginabatyag ukon ginkamatay ka imo nanay, tatay, lola, kag lolo.
Sa amo dya nga linya kang istorya, sarang natun makuon nga daw angay lang nga nakurong kita kang binhi nga atun ginpanubli. Kag sa amo man dya nga linya nga kinahanglan kag padayon gid ang pagpanikasug nga tun-an ang dya’ng binhi kang kabuhi agud makapangaman ukon malikawan ang pareho nga pagbalatian kang atun mga kabataan kag kaapuhan.
Pero makuon man ang iban nga mga mangin-aramun nga bukut genes lang ang sarandigan kang atun pangginawi ukon pagkahimtang. Ang atun palibot amo kuno ang nagadikta kang atun pagkatawo. Kon ipaanggid natun liwan sa panguma, bisan ano kanami ka binhi mo kon dimalasun ka bagyo ukon sobra ka lawid nga init, wara gid ikaw it paabuton nga aranyun. Kis-a, ang binhi daw indi gid man primera klase pero tungud mauti ang pagsagod kag gin-abonohan, tanhaga lang man nga mayad ang tubo kag nami ang ani.
Sang-ano gid bala ang gin-amot kang atun ginpanubli nga genes kag kang atun palibot sa atun nadangatan nga pagkahimtang ukon kapalaran? May nagakuon nga wara’t iba kondi kita mismo ang nagadikta kang atun kapalaran tungud nga kita ang nagapili kag nagadesisyon. Ugaring tungud sa ano nga nahuman natun ang atun mga ginpili ukon mga desisyon? Ria bala bunga lang ka mga sitwasyon sa atun palibot? Tuman nga pagtuon ukon pagkakulang man sa edukasyon? Ukon nagdesisyon kita tungud may ginpanubli kita nga mga pangginawi ukon character traits, halin sa atun mga ginikanan?
Malikawan bala natun ang natalana run kang binhi nga atun ginapanubli? Ayhan ang atun ginahimo nga mga pagtuon ukon pag-andam makabulig sa atun paghangup kag pagbalanse kang atun kabuhi. Amo siguro nga manami man kon maman-an mo ang kasaysayan kang imo pamilya kag makapanultol ikaw kon sin-o ang imo mga apoy kag kaparyentihan. Mahibi lang timo kon tungud sa ano nga indi ikaw pagsugtan mamana ka tagapihak-bukid, hay gali si lolo na lolo mo man nga nagsungon kauna kag naglayas, ano pa magpakaisa gali tinyo.
Ang atun lang siguro mahimo amo nga kon mayad ang atun pinanubli, atun ria pasalamatan, tipigan, kag ipaambit.
* Litrato: Halin sa http://www.integratedhealthcare.eu/1/en/genetics/1471/.