Lumboy Turingan
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Ang Gintanum ni Oway Laki
May sangka bahul nga puno ka lumboy rugto sa dulonan kang uma nanday Amo kag Bao. Tagrulumboy liwan gani ginpakamayad ni Bao nga mamasyar. Pagsamput na sa dulonan, nakita na ang mga liso kag nagkarahulog nga bunga nga daw nagabanig lang sa palibot ka puno.
“Ay, abaw! Kaduro gali raad ka bunga kang tinanum ni Oway nga dya. Mga pispis man lang ang nag-udak tabi.”
Ginhumlad na ang ugis nga patadyong nga ginadara na pirmi kon mangahoy. Nag-umpisa tana ka pamurot kag pili ka prutas nga ana gintumpok sa patadyong kag nagkumod-kumod.
“Kon bukut dunot, bulagaw nga pinang-itan ka kulapnit gid lang akun matirawan ka dya. Patawarun lang mga sala ni Oway, pero andut lumboy gid tana ana gintanum man nga tam-an ka taas?”
Hinali may naghugpaas sa unhan. Nakita ni Bao ang paghapay ka mga tagum-tagum. Gulpi lang naglusot si Amo nga nagapurusnga kag may dara nga tirador.
“Diin run kaw nga Umbok kaw? Himulbulan ta!” Nabalikdan na si Bao nga nagaduhung sa sangka tumpok nga lumboy.
“Ay, Migo Bao, dyan kaw gali. Kita mo si Umbok nga nag-agi dya?”
“Wara, Migo Amo. Wanhaw?”
“Dalok mong! Gin-ubos na ka tuka ang binulad ko nga mais. Nagkarapak-us palad ko kato ka kukot. Lakut man akun, ano ginapaluya mo? May ginatubang kaw nga sangka tumpok nga lumboy ...”
“Haay, ang lumboy nga dya gintanum pa kuno kauna ni Oway Laki ko. Kaduro raad ka bunga pero turuka, gamantinir lang takun ka salin ka mga pispis hay indi ko masaka,” ang panghayhay ni Bao samtang nagatangra.
Nagtangra man si Amo kag nakita na ang nagagarhum nga mga turing sa ibabaw. Daw maturo laway na, gintulun na lang kag mang-ughad.
“Arkrhghrk! Daw sala kaw bay, Migo Bao. Suno sa nabatian ko man, akun lolo tana ang nagtanum ka lumboy nga dya. Turuka, laban rugya pa gani sa akun lupa ang buyok ka mga sanga.”
Nagkisap-kisap kisra, karwa, katlo ang mata ni Bao. Daw indi tana ka pati nga angkunun ni Amo ang tinamnan ni Oway na.
“Ay, Migo Amo, sala ang nabatian mo. Si Oway Laki gid tana ang nag-ugduk ka liso ka lumboy nga dya rugya sa dulonan. Wara’t mga lumboy kauna rugya sa Dorog kutub kang nagsaylo sanday Oway. Ang liso gin-ayap na pa halin sa Igdagmay. Tam-isan gid tana kuno dya.”
Nag-alsa ikog ni Amo. Wara man gid tana kamaan kon sin-o ang nagtanum ka lumboy, ugaring kon pasugtan na si Bao, basi indi tana katiraw ka turingan.
“Ay, ano pag-ugduk ni Oway mo ka liso halin sa Igdagmay hay taas run tana tubo kang lumboy nga dya nga gintanum ni Lolo ko? Arkrhghrk, phfffftts!”
Nang-ughad liwan si Amo kag manupra sa binit. Si Bao gaduhung lang. Baskug pa sa alukaba ka anang likod ang nabatyagan na nga pagpamatok sa butig ni Amo.
“Migo Amo, ikaw ang sala. Ang bilog nga Dorog nga dya kauna ginapanag-iyahan ka mga Bao. Naurihi tana mag-abot si Lolo mo kang ginpamaligya ni Oway Laki ang mga kalupaan rugya. Ipaathag ko bala ….”
“Ah, tabi, ano pa nga paathag! Si Lolo ko ang nagtanum kang lumboy nga dya, gani sakaun ko kag duguson.”
Naghurungag ang irong ni Amo. Nagburuslo man ang mga mata ni Bao, ugaring ginpinsar na nga si Amo gid lang ang makasaka sa lumboy. Nagpatawhay gid lang tana.
“Migo Amo, sa dulonan natun nagtubo ang lumboy nga duro bunga. Tamad takun magbais kanimo kon sin-o gid sa atun mga mal-am ang nagtanum. Malyag lang raad takun magkaun ugaring bahul gid nga problema ang pagsaka ….”
Wara run kapatapos pa si Bao. Naglumpat kag magdab-ot kang pinakanaba nga sanga si Amo kag wara lang magbuhay, rugto run sa ibabaw.
“Ay, sus, wara run ikaw ti paligban pa. Duguson ko ang gintanum ni Lolo ko.”
Nagasinggitan si Amo samtang nagasaylo-saylo ka lumpat sa mga sanga. Pamatyag ni Bao daw gulpi lang naghugut ang panit nga nagalukon sa ana’ng liug nga ana ginwaug sa wala kag sa tuo. Mabais pa raad tana kay Amo. Lain ang nagkawas sa anang baba.
“Ti, hay ikaw gid man ang makasarang magsaka, indi lang malipat maghulog ka lumboy turing rugya sa idalum.”
Madasig ang pagpangdab-ot ni Amo ka mga turing nga tanan nagadiretso man sa anang baba. Nagsinggit si Bao.
“Migo Amo, ti may nakita run ikaw nga mga turing? Ihulog lang rugya sa idalum sa ginhumlad ko nga patadyong.”
Nagaharabok run ang pingig ni Amo ka hamal ka lumboy kag dasig man ang pagdupra na ka mga liso.
“Dyanay kaw, Migo Bao, daw puros bulagaw gali rugya ayon. Dali lang hay masaylo ako sa pihak nga sanga.”
Ginaturuk lang ni Bao ang pag-urumpok ka mga liso sa hinumlad na nga patadyong. Wara gid ti turing nga nagtupa. Bisan bulagaw, wara.
“Ti, ano ra nga puros liso run lang ang gatupa. Patirawa man abi ako ka turing,” singgit liwan ni Bao.
“Ay, sus, naunahan kita ka mga pispis. Gin-ubos gid nanda ang turing!” Dasig ang dupra ni Amo ka mga liso nga nagaarak lang ang pagtupa sa idalum kay Bao.
“Ah, dya run ay, duro turing … dali lang … abaw, duro garing mga pala nga gabantay. Ay, abaw … ginkagat gid ako ka mga pala! Manaog gid lang ako.”
Sa pagkamatuod, sige ang hamal ni Amo kang lumboy kag busog run kang maglumpat panaog. Nagapanguruskus hay kuno abi ginkagat ka mga pala. Nagahulat kana si Bao nga nagamudlo ang mga mata, nagapanukmaun.
“Butigun! Kuon mo wara ako ti paligban pa hay ikaw lang masaka ka lumboy. Gali udakan mo ang mga turing. Dalok-dalok!”
Wara pagtampad si Amo sa pagsabat kay Bao kag nagaparapanabon ka anang baba. Ginhawa na lang ka pagamay ka bukas ka anang baba sa paghambal.
“Wuru tukun ku udak, uh. Unhun ku buy huy duru pala.”
“Butigun nga dalok-dalok! Sungak-sungak sa turing!” singgit ni Bao.
“Bulagaw man lang gani akun natirawan!” nalipat si Amo nga wara kapugung magwangal ka binutig.
“Paghinugay! Turuka ang siri nga mantsa sa imong sungad kag dila. Amo ria ang nagasugid kang tuod!”
Namutos si Bao ka anang pinamurutan nga lumboy kag naghinay-hinay panaw pauli. Nagaugut sa pagkumod.
“May imo kaw gid nga anhing dalok kaw sa pira ka adlaw.”
Pagtalikod ni Bao, si Amo nagkalot lang ka anang busong, nagaguruwa ang itum na nga unto kag lasi sa pagbangirit kag nagsinggitan.
“Akun man dya ang lumboy! Gintanum ni Lolo ko!”
Pagkatapos kang mayad nga patubas sa uma, malinung ang pangabuhi sa Dorog. Pero si Bao may ginahuptan nga kainit sa anang dughan. Indi na malipatan ang natabo kananda ni Amo kang tyempo tagrulumboy.
"Ang wara't huya nga bulbulon! Andang pamilya kuno ang nagtanum ka lumboy hay nakita na nga duro run bunga. Ay, abaw, daw indi ko mabatas nga angkunun lang ka iban ang pinangabudlayan ni Oway. Kaluy-an kalag na."
Naglumawlumaw ang mga mata ni Bao. Nahuman run sa anang pinsar ang pagbalus kay Amo.
Martes nga adlaw. Aga pa nagpabanwa si Bao agud manindahan kag mamaraklun ka mga paranakut kag darapli. May nakita nga kalampay. Ginpakyaw na ang tatlo ka saga nga nagakaramang pa sa libon. Manog-uli run tana kang may nakita nga sangka mal-am nga nagapanampuay sa tupad kang apat ka bilog nga mga taun. Ginparapitan na.
"Lo, ginabaligya mo dyang mga taun?"
Nanguy-ab ang mal-am kag nagsabat.
"Ra kon. Wanhaw baklun mo? Amo run lang ra nabilin. Darwa lang baydi, paaman ko run lang ang darwa hay gadali run ako mag-uli."
Ginbakal ni Bao ang apat ka mga taun kag ginguyod pauli sa Dorog. Naghimus tana ka igma, dapli na ang santunga ka mga kalampay. Ang santunga rugto pa nagakurulas sa libon nga ana ginhuruman sa sangka labador nga may tubig.
Nagpahuway si Bao kag pagkahapon, kang burubugnaw run ang sirak ka adlaw, ginguyod na ang mga taun paagto sa suba. Wara kamaan si Bao nga nakita gali tana ni Amo nga nagsunod ka na. Nagatiid dya sa pagbantay.
Nagbaha ka sarang-semana gani kaduro pa ka mga dagsa nga kahoy sa suba kag lubug pa gawa ang tubig. Nangita si Bao ka nami nga pwesto para sa mga taun kag ana nga ginbutang sa tubig. Nanilag si Bao. Nakita na si Amo nga nagapalipud sa mga kugon, nagauntay-kuru ang nagalabaw nga ikog. Gintawag dya ni Bao.
"Migo Amo, ikaw ra?"
Nanguyus si Amo nga nakita gali tana. Abi na indi magbugno si Bao kana tungud sa natabo kang tyempo tagrulumboy. Pero ginapinsar na nga husto man gid tana. Nadumduman na ang kuon kato ka hari kang mga kasapatan nga ang maluya kuno laban magutman. Bakas tana magsaka ka lumboy kondi tana ang busog. Naglukso si Amo halin sa ginahukmungan na.
"Migo Bao, abuu, nagbakal kaw gali ka mga taun!"
"Abi mo, Migo Amo, maswerte gid siguro ako kag ginakaluy-an ka mga apoy ko, kapin pa ni Oway Laki. Basi amo run dya pagmanggaranun ko."
"Wanhaw? Buhay run nga anyos nagkaramatay mga mal-am mo. Tungud sa ano? May ginbilin sanda nga manggad kanimo?"
Nakunyag si Amo pero may dara nga kahisa. Maluya si Bao kag daw indi kamaan magpadihot. Kinahanglan bantayan ka sangka aram pareho na.
Si Bao nakunyag man. Nabatyagan na nga napukaw gid ang pagkadalok ni Amo. Naghinay-hinay si Bao parapit sa mga kugon kag naghukmung. Nagsunod man si Amo.
"Migo Amo, may katingalahan nga natabo kaina ka aga kanakun. Nanindahan ako kag namaraklun ka mga paranakut, asin, sibuyas, luy-a, kamatis kag …."
"Ano ang katingalahan sa pagpanindahan kag pagbakal ka mga paranakut? Abi diretsuha!" ang panigal-ut ni Amo.
Ginakarat si Amo. Kuri run magpanaw, kuri man mag-abot sa punto ka istorya ang Bao nga dya.
"Ay, maan, pamati bala. Kondi pagkatapos ka mga paranakut, nagbakal man ako ka mga kalampay hay …."
"Ah, yamat nga mga kalampay. Ano dayon?"
"May mal-am nga nagabaligya ka mga taun. Apat run lang nabilin kag gin-ubos ko ka bakal." Nagwaug ang liug ni Bao sa pagturuk sa mga taun sa suba.
"Ti, ano ang swerte mo dyan karia? Mas swerte gid ang mal-am hay naubos mo ka bakal baligya na. Pweh, yamat! Abi ko anay kon ano run nga manggad …."
"Ay, hipus bla anay, Migo Amo, kag hinugay ka saku. Nagkuon ang mal-am nga may tinago kuno nga manggad sa isara ka mga taun. Indi na pag-isugid kanakun kon diin sa apat. Ti, kondi inubos ko gid lang ka bakal.”
“Ay, nagpati-pati man timo sa negosyante. Butigun sanda karia. Gin-usisa mo ang mga taun?
“Ay, huud eh. Ordinaryo man lang nga mga taun. Gin-uyug kag ginpatabuli ko pag-abot sa balay. Wara man it sulud. Pero nagkuon ang mal-am nga masapwan lang kuno ang manggad kar-on sa tungang-gabii. Indi kuno pagbutwaun ang taun kondi kuuton ko samtang sa tubig pa. Gani mahulat gid lang ako rugya hasta magtungang-gabii.”
Naghipus si Bao. Nagapanilag lang kay Amo nga nagkalot ka anang ulo, nagduyu-duyu, kag daw wara sa kalag na nga nagadapulay ka anang malabug nga ikog. Nagpungko si Amo sa ingud ni Bao.
“Tungud hay mag-amiguhay kita, Migo Bao, tuguti ako nga makabulig kanimo. Ginaturuk ko nga indi gid ikaw kasarang magkuot ka taun hay bugu ang imo mga alima. Ano abi kon ako lang ang makuot ka tinagong manggad?
“Ay, abaw, labing salamat gid, Migo Amo! Daw napaktan mo gid ang problema ko. Kon may manggad gid man, partidahan ta ikaw ka santunga.” Nagwaug liug ni Bao sa pagtangra kay Amo.
“Abaw, salamat gid pero bisan indi mo ako pagtung-an. Bilang mag-abyan, buligan ta ikaw. Ginapinsar ko man nga basi matuyo ikaw ka hulat. Ano abi kon ako run lang magbantay rugya? Lawid akun turog kaina ka aga.”
“Abaw, mas labing mayad pa gid ria, Migo Amo. Nakapoy gid man ako ka panindahan kaina. Mayad pa mauli gid lang ako kag maghimus ka iyapon. Matimpla ako ka kape barako agud makatakud ka pamulaw. Balikan ta ikaw kar-on kag dar-an ka iyapon.”
“Ay, hinugay run ka balik-balik pa rugya. Ang buut ko hambalun, kapoy kaw kabay, pahuway lang timo,” ang maabtik nga pag-agaw ni Amo ka istorya.
“Ti, ang iyapon mo bay?”
“Busog ako. Nanabad ako kaina sa bag-ong kasal to sa bantud. Uli lang timo hay ako lang maaram rugya sa mga taun.”
Nagpanaw si Bao pero wara mag-uli. Nanago rugto sa puno ka mga kamunsil.
“Hmm, mayad pa kon ginpasugtan ko si Bao nga dar-an ako ka iyapon. Garing kon makita na nga may manggad, partidahun gid namun. Gamay run lang ra tabi kon hurayun pa.”
Dalum ang pinsar ni Amo. Nagalungu-lungu sa pagpanaw sa pangpang ka suba. Ginturuk na ang mga taun kag nagtangra sa langit.
“Hmmm, tungang-gabii run bay …. Diin run to ang mga bituon nga nagatadlung kuno nga daw krus kon tungang-gabii? Dyanay kaw, gakiwi ukon gatadlung? Ah, … sapak man takun ka sugid ka mga bituon. Tungang-gabii man ukon bukun, basta gabii run, ah.”
Nagpaagto-pabalik si Amo sa pangpang ka suba. Ginakarat.
“Ano abi kon kuuton ko run ang taun …. Ano ayhan nga manggad ang gahulat kanakun? Kon may manggad, indi ko pag-isugid kay Bao. Hambalan ko lang nga butigun gid man ang negosyante nga mal-am.”
Nagsikungkong si Amo sa ibabaw ka dinagsa nga mga kahoy. Ginkuot na ang una nga taun. Wara’t sulud.
“Ah, yamat. Kon bukut sa ikarwa, ukon sa ikatlo, dyan gid ria sa ikap-at. Diin pa abi ria maagto. Hala, salog … kuot! Kon may manggad, indi ko pag-isugid kay Bao!”
Nagasinggitan si Amo nga nagakuot ka taun. Si Bao naglangoy gali paagto sa linaw kag naghukmung sa ibabaw kang dinagsa nga mga karay. Nabatian na ang singgit ni Amo kag nagkurumudon.
“Kita mo lang kon daw ano kadalok ang raw-ay nga bulbulon! Handa kaw .…”
Antes gali ibutang ni Bao ang taun sa tubig, ginbuy-an na sa isara ka mga taun ang buhi nga mga kalampay!
Makaharawat-hawat ang pamatyagan ni Amo. Ginkuot na ang ikarwa nga taun, warat sulud. Ginbalikid na ang darwa nga nabilin. Gin-una na ka kuot ang ikap-at nga taun, wara’t sulud man angud!
“Ah, pesti nga panulay! Abi ko sa ikaapat nga taun. Ay, ti piho run gid dya. Sa ikatlo gali nga taun ginbutang ang manggad. Anay kaw hay handaan ta gid.”
Nagtindug si Amo sa ibabaw kang kahoy nga dagsa. Nagginhawa ka dalum, dayon nagtuwad sa pagkuot kang ikatlo nga taun.
Kag nabatian ni Bao ang mabaskug nga pagtiyabaw kag pamuyayaw ni Amo nga nagtimpasaw sa tubig, nagadumog sa taun nga wara makakas sa anang tuo nga alima. Ginwalak-walak na ang taun agud mahuslo sa anang butkun ugaring nagagutuk sa pagpanghawid ka mga kalampay.
“Ay, manggad nga panulayyy … gali kalampayyy! Nagakirinapol sa akun butkun! Pesti kaw nga Bao kaw … tinagong manggad gali ha? Taguon kaw gid ka mga lagub mo kon madakpan ta lang ikaw!”
Nagsabat si Bao nga nagasinggit.
“Dan, amo ra hay dalok kaw ka lumboy. Si Umbok gani kabay tiraduron mo raad hay nagdinalok man kuon mo!”
“Hay gin-ubos na ka tuka ang kinukot ko nga mais …. Aguyyy, nagabusug ang mga kagat ....”
“Mirisi mo ra, bulbulon nga dalok! Wara mo gid ako ginpatiraw bisan pirambilog lang nga turing. Sungak-sungak!”
“Ti, ako man ang nangabudlay ka saka, kondi ako man ang makaun. Araguyyy … bantay kaw man, kalbo nga mata gabuslo! May imo kaw gid kon madakpan ta ikaw!”
Nagaurangol si Amo samtang si Bao madasig sa paglangoy patakas sa pihak nga pangpang.
- Katapusan -
“Ang Gintanum ni Oway Laki” orihinal ko nga bersyon agud matahi ko ang nabilin nga mga bersyon nga nabatian namun kauna nga magburugto sa amun tatay kag sa anang pakaisa nga si Mama Maring. Bantayi ang darwa pa ka mga nabilin nga sugidanun nanday Amo kag Bao rugya sa DK, salamat gid.
* Litrato 2: Himo ni Afsaneh Tajvidi halin sa http://www.etsy.com/listing/51641769/crab-nursery-art-turtle-illustration?ref=market.
* Litrato 3: Halin sa http://guides.wikinut.com/The-Talangka-Mentality/1vszli7v/.