Salamat sa Uran
ni Mark Anthony Q. Orquejo
Nanutaran ni Inya ang ana kagurangnan nga bata nga si Irasto nga nagapaningkulong samtang nagalantaw sa mga turo kang uran nga nagailig sa anda langkub nga kawayan nga atup. Kahapunanun kag mahinay ang pusdak kang uran nga wara ginasabadan ka hangin. Mabatian gid ang pagtamsak kang kada turo sa anda atup, sa lupa kag sa mga dahon kang kahoy. Nasimbugan kang kasubu ang palibot hay ang balay nanday Irasto wara it kaiping nga mga panimalay nga bisan paano may iriistoryahun daad samtang nagabubo ang uran. May payag man raad sa pihak nga banglid ugaring wara man ti nagaistar. Inoras pa ang maubos antis madab-ot ang panimalay ka anda kasimaryo.
“Ano ginaduhung mo, To? Daw dalum gid ginapaminsar mo haw?” pamangkot ka Nanay ni Irasto samtang nagabutang ka pinggan nga may tinanuk nga saging sa ingud ka bata nga soltiro. “Indi sagad ka duhung, ay. Basi matam-an kaw,” paaman ka nanay nga may dara kadlaw.
“Ano ang rugyan sa uran, Nay, man? Andut nga nagabatyag gid ako pirmi kang kasubu kada tupa na sa lupa? Daw may gusto ako obrahun nga indi ko maintyindihan kon ano. Mas mayad pa ang mga pispis, bisan nagasuray sa uran indi mo makitaan kang kasubu, ako takun nga nagapasirong amo ang daw nabasa kag naramigan,” madalum nga pamangkot ni Irasto sa nanay. Baynti anyos run si Irasto kag sa kabuhayun nga panilag nanda ka uran, kadya na lang napamangkot ra? Daw ginakulbaan si Inya. Nabatyagan na nga indi magbuhay, maparayu run ang subang na kana.
“Ahh … man-an mo, To, grasya nga makabig natun ang uran. Nagatugro dya kabuhi sa mga tanum kag mga kasapatan, gani indi kaw dapat magkasubu, dapat magkalipay ikaw hay uran ang nagapalipay kananda,” mabugu nga sabat ka Nanay ni Irasto samtang nagatuon ang panurukan sa mga turo ka uran sa sagwa ka anda balay.
Naghari ang kalinung. Piro nautod dya kang gintawag ang anda igtalupangud ka saging nga midyo malawid nga wara nasapak tungud sa madalum nga paminsarun ka magnanay. Kang naghinay ang pusdak ka uran, amo man kag nagguruwa ang mga libayun ni Irasto nga bag-o lang nagburugtaw halin sa mahamuuk nga katurugon sa kahapunanun kag tanda pa ang nauna magkaun ka saging. Apat ka bilog ang mga libayun ni Irasto kag sanda ang nagatugro ka yuhum sa anda kamagurangnan. Para kay Irasto, ang ana mga kabugtuan ang ana malapad nga payong kontra sa basa kang kasubu nga dara kang uran.
Pagkadason nga adlaw, madulum man sa gihapon ang kalangitan kag sa ano man nga oras, dya magatugro liwat kang kasubu kay Irasto. Paubos run ang konsumo ka pamilya sa masunod nga mga adlaw gani ginlihog si Irasto ni Nanay na nga mag-agto sa banwa para mamakal kang anda pagkaun kag mga kinahanglanun sa panimalay. Si Irasto bilang kamagurangnan, may bahul nga risponsibilidad sa pamilya kapin pa nga wara run sanda ti tatay. Pagpamaligya ka laswa ang obra ka nanay ni Irasto, kag kon ano man ang indi madab-utan ka kwarta sa pagpamaligya, si Irasto ang obligado nga magadugang para indi magutman ang bilog nga pamilya.
Nagsaog sa banwa si Irasto para mamakal ka anda mga kinahanglanun sa balay. Marayu ang distansya ka balay nanday Irasto sa banwa. Haros tatlo ka oras nga pagpanaw kag wara it sarakayan nga makasulud paagto sa anda lugar.
Sa pihak kang kadulum kang kalangitan, nagpanaw si Irasto nga wara man lang it dara nga payong luwas lamang sa taklus na nga talibung kag sako nga surudlan ka baraklun na sa banwa. Sigi panaw, sigi man ang patay-siga ka kilat sa langit kadungan man ka nagasagunson nga pagpanaguub. Matapos ang haros sangka oras nga pagpanaw, gulpi nagbubo ang mabaskug nga uran. Nagdalidali si Irasto magtigbas ka dahon-saging nga ana naagyan para himuon nga payong. Mabaskug ang uran kag may dara nga hangin amo nga madasig nga nagisi ang ana payong nga dahon-saging. Ginpakamayad na nga magpasirong sa sangka karakamalig sa binit kang karsada. Ginhulat ni Irasto nga maghuraw ang uran para makapadayon sa pagsaog paagto sa banwa. Samtang nagapasirong, nabatyagan na ruman nga amat-amat tana nga ginakupkupan kang kasubu. Nanumbalik ang indi mahangpan nga baratyagun nga nagatuhaw lang kon mag-uran. Sa ana paminsarun, ang pagbubo ka uran amo ang pagturo ka mga luha ka mga nagasaranhun nga nagahirinibi sa kalangitan kag ang anda mga kasubu, mabatyagan na.
Nautod ang ana pangasubu kang may nakita tana nga nagapayongan paagto sa ana ginapasirungan. Nagpabinit si Irasto para tugruan ka lugar ang tawo. Kang nakipot ang payong, nahangyus si Irasto hay bayi gali ang imaw na sa kamalig.
“Ay! Mayad nga adlaw, kaina kaw pa dya?” bugno ka bayi. Sa pinakauna nga bis sa kabuhi ni Irasto kag sa pihak kang paglikup kana kang kasubu tungud sa uran, nakabatyag tana kang bag-o nga baratyagun: ang mahinay nga kusi kang kasadya kag ang madasig nga pagpitik kang ana dughan. “Ako gali si Hilda. Ano tana imo ngaran?” Dugang nga pamangkot ka bayi.
“A, Irasto gali. Bag-o lang gawa man ako nagpasirong. Diin timo paagto?” mahinay kag may pagkamayha nga sabat ni Irasto sa bayi dayon sugpon ka pamangkot para maumpisahan ang pag-istoryahanay.
“Pauli ako sa amun, may ginbistahan lang ako rugya.”
“Taga diin kaw haw?”
“Taga banwa.”
Pagkabati ni Irasto nga taga banwa si Hilda, dugang nga nagdasig ang kubakuba ka ana dughan sa posibilidad nga pwidi maglawid ang anda pag-imaway. Sa pihak ka ginabatyag nga kahuya, nangisug si Irasto nga istoryahun pa gid ang daraga.
“Pariho ta gali aragtunan. Paagto man ako tulad sa banwa garing rugya ako naabutan ka uran kag wara ako ti dara nga payong,” umpisa ka soltiro.
“Nanutaran ko man gani,” sabat ka bayi nga naga yuhum. “Kon gusto mo imaw run lang ta hay may payong man ako.”
Daw nagmag-an ang dughan ni Irasto hay naumpawan ka pagkamaabi-abihun ka bayi. Napara run ang tanan nga kasubu nga dara ka uran kana. Kapin pa kang ginapayungan na ang daraga samtang nagapanaw tanda paagto sa banwa sa tunga ka nagabunuk nga uran. Wara sa bungug ni Irasto ang uran. Nagapangibabaw ang kasadya dara ka anda pag-istoryahanay, harakhak, kag usbong ka lawas nga indi mapyirdi kang karamig nga dara ka tyimpo. Pati ang pagkamayha nanda darwa sa isara kag isara, daw aso nga ginhuyup parayu ka hangin nga amihan. Nalingaw gid ang daraga sa mga istorya ni Irasto parti sa pangabuhi sa uma kag nagustuhan na ang pirsonalidad ka soltiro. Sa ana paglantaw, si Irasto matinahuron nga laki kag makamaan magpakadlaw bisan sa ana simpli nga mga istorya.
Kang marapit run ang banwa, amo man ang pag-untat ka uran kag pag sirak ka adlaw. Ang darwa, nagturukay lang kag nagyuhumanay sa isara kag isara. Sa mamugu nanda nga pag imaway, nangin marapit ang anda buut nga mabilang mo nga tinuig run tanda nga nagkilalahay.
“Ay, salamat, nakaabot gid man kita sa banwa,” hambal ni Hilda nga dirikta ang turuk sa mga mata ni Irasto.
“Gani,” sabat ni Irasto nga daw naluyahan. “Ti, duro gid nga salamat sa pagpasiub mo kanakun sa payong mo. Madiritso run takun sa tyinda,” sugpon na pa nga daw indi gusto magbiya.
“Ti, sigi, a,” hambal ni Hilda nga wara man ti inogtikang.
Pagkatapos ka pira ka gutlu nga turukay, nagbulaganay gid man ang darwa. Naluyahan sa andang pagrayuay piro may mga yuhum sa anda mga pungyahun dara ka manami nga ikspiryinsya.
Sa bahin ni Irasto, pinasahi nga kalipay ang ana nabatyagan. Dobli sa kalipay nga natugro ka ana mga libayun kag bilog nga pamilya. Gusto na liwatun ang mga hitabo amo nga nadumduman na nga sa kalawidun ka anda pag-istoryahanay, wara na gid mapamangkot ang daraga kon diin ang ana balay sa banwa. Nagdalidali tana balik hay basi pa lang raad maabutan na pa si Hilda. Ugaring, pag-abot na sa lugar kon sa diin tanda nagbulaganay, wara run ang daraga. Ginturuk na pa ang pinakarayu nga madangatan ka ana mga mata, gin-usisa ang tanan nga diriksyon nga pwidi pagadiritsuhan ni Hilda, ugaring wara na gid makita ang daraga. Namuypuy ang abaga ni Irasto. Ang tsansa nga pwidi na pa makita liwat si Hilda indi run matabo pa. Nagdiritso tana sa tindahan nga nalikupan ka pagkakanugon bangud wara na bug-os mabuul ang impormansyon nga ana kinahanglanun agud makaimaw liwat ang daraga.
Nabuhinan gawa ang ana kaluya kang nagsaku tana pamakal para sa anda konsumo. Kang nabakal na run ang tanan nga mga kinahanglanun kag naghana tana mauli, gulpi lang pa gid nga nagbubo ang uran. Wara ti sobra nga kwarta si Irasto para ibakal ka payong kag sa ana paglantaw sa kalangitan, tam-an ka dulum ang mga gal-um nagasaad nga mabuhayan ang pag-untat ka uran. Ginpakamayad ni Irasto nga hulatun ang paghuraw ka uran. Nag-agto tana sa lugar kon sa diin tanda nagbulaganay ni Hilda kag rugto tana nagpungko kag maghulat. Pira ka minutos ang makaligad, may gulpi nanguhit sa ana likod. Pagbalikid na, si Hilda! Naglumpat ang tagipusuon ni Irasto sa kakunyag. Wara run ti nabungat pa.
“Nagdamul liwan ang uran amo nga nagbalik ako kag gindar-an ta ikaw ka payong hay basi indi ikaw makauli kon hulatun mo pa nga mag-untat,” ang nagayuhumyuhum nga hambal ni Hilda.
Bahul gid ang pasalamat ni Irasto hay nakita na liwan si Hilda. “Salamat gid hay nadumduman mo ako nga balikan. Dasig gid abi panaw mo mong. Ginbalikan ta kaw dya kaina garing bisan haron mo, wara ko run makita. May ipamangkot pa raad ako kanimo,” sabat ni Irasto.
“Ti, dya run ako, ano run to ang inogpamangkot mo?”
“Kon diin, e, ang balay nyo para nga tultulan ko kon diin mahuram ka payong.”
“Sus, a. Man-an ko man nga kinahanglan mo. Amo gani nga ginhatdan ta kaw dya. Piro kon gusto mo gid matultulan, pwidi man hay rapit lang rugya ang balay. Rugto run lang ikaw hulat nga maghuraw ang uran,” panghagad ni Hilda. Daw matumbo run gid sa kalipay si Irasto.
“Indi ayhan kahuruya sa mga imaw mo sa balay?” pamangkot ni Irasto nga daw kinulbaan.
“Insakto gid dya nga tyimpo hay rugto si Tatay kadya. Bilin na lang man kanakun, indi gid magpasaka sa balay ka bisan sin-o nga laki myintras wara tana.”
Sa pangarwa nga bis, si Irasto nagbitbit pa gid ka matam-is nga yuhum kag kasadya sa pihak ka nagabunuk nga uran.
Nabanga pa gid ang darwa ka istoryahanay samtang nagapanaw paagto sa balay kanday Hilda.
“Nanamian kaw man ka uran?” pamangkot ni Hilda. Turuk lang ang una nga ginsabat ni Irasto kay Linda ugaring pagkatapos ka pira ka gutlu, napabutyag na gid man ang ana matuodtuod nga nabatyagan kon nagauran.
“Ambay gani, a, wara ako kamaan. Kauna kada uran grabi gid ang kasubu nga ginabatyag ko, piro kadya nga adlaw bahul nga kalipay ang akun nabatyagan, umpisa kang pagpasirong mo sa kamalig, asta kadya.” Namula ang pungyahun ni Hilda.
“Ay, rugya run ang amun balay,” utod na sa daw sikwawi nanda nga sitwasyon. Indi makamaan si Hilda kon ano ang ana isugpon hay pariho tanda nga ginpalipay ka uran piro indi tana makamaan kon paano na ipautwas ang ana man matuodtuod nga nabatyagan.
Masubu ang itsura ka Nanay kag Tatay ni Hilda kang naabutan nanda. Piro naggitib ang yuhum kang nakita nanda nga may bisita ang anda bata.
“Tay, Nay, si Irasto gali. Tagatakas. Tana kadya kaina imaw ko kang magdulhog ako hay pariho kami nga nagpasirong sa kamalig kang magdamul ang uran.”
Nagbisa si Irasto sa mga ginikanan ni Hilda.
“Diin kamo ayon sa takas, To?” pamangkot ka Tatay ni Hilda.
“Rugto tamun, Iyoy, sa una nga banglid pagkatapos ka ikarwa nga sapa.”
Nagyuhum si Hilda sa sabat ni Irasto.
“Ti, nakalab-ot ikaw sa pihak nga banglid kara?” dugang nga pamangkot ka Tatay ni Hilda.
“Huud, ‘Yoy, e. Dyan ako kara nagaagi paagto sa iskwilahan kauna. Kadya gani may payag dyan ra nga wara man ti nagaistar.”
“Kamusta pangabuhian rugto bay? Mayad man?”
“Huud, Yoy. Nami lupa sa lugar nga ra. Basta matandus lang, bastanti gid ang patubas para sa pagkaun kag igasto sa iba nga mga kinahanglanun.”
Nabuslan kang kalipay ang kaina masinurub-un nga bayhun ka mga ginikanan ni Hilda. Burubhay, naghuraw run ang uran.
“Ti, Hilda, Iyoy, Iyay, maamat-amat anay takun hay rayu pa akun turukladun,” lisinsya ni Irasto. Daw indi pa raad dya maghalin hay uyon na makaimaw si Hilda ugaring basi maduluman tana sa dalan.
“Sigi, To. Indi kaw run namun pagpunggan hay basi magab-ihan kaw sa dalan kar-on,” sabat ka Nanay ni Hilda. Ginhatud ni Hilda si Irasto asta sa guwa ka anda balay.
“Mag-andam ikaw, Irasto. Indi lang ikaw magmayha magbisita dya kanamun kon makapabanwa kaw liwan, a.”
“Mabalik gid man ako hay iuli ko kabay ang payong mo?” sabat man ni Irasto dara pangiray nga nagpahabal ruman ka uyahun ni Hilda.
Pagkaligad ka darwa ka simana, daw ginakarat run si Irasto nga magpabanwa ugaring, wara pa mag-ano-ano ang konsumo nanda.
“Ano nga adlaw-adlaw mo timo ginatika ang bakag nga ria?” pamangkot ka Nanay ni Irasto hay wara ti untat ana nga bista ka taraguan ka anda konsumo.
“Ginabistahan ko lang kon may garamitun pa kita.”
“Paghinugay, To, a. Ano gid tuod haw ang imo rason nga daw nagadali timo kadya nga maubos kunsumo ta? Kauna kulang run lang madyikun mo ang sulud ka bakag para magduro kag maglawid pa,” pamangkot ka nanay na nga daw nagapanunlog.
Yuhum gid lang ang ginsabat ni Irasto. Sa yuhum pa lang ka bata, nahangpan ni Inya ang matuodtuod nga rason.
“Mahulat pa timo kon san-o kaw manindahan kon kinahanglan mo run iuli ang payong?”
Naglibug ang ulo ni Irasto kon paano naman-an ni Nanay na ang parti sa payong. Mamangkot run raad dya ugaring nagahangus nga nag-abot ang ana mga libayun. May nagadukut nga kalipay sa anda mga pungyahun.
“Nay, Nong, ang kamalig sa pihak banglid, ginahimo nga bahul nga balay. May kaingud run kita nga rapit,” balita ka sangka libayun. “Raad may mga kabataan man tanda nga pwidi namun imawun magsipal ba.” Nasadyahan gid ang bilog nga pamilya sa anda naman-an.
“Bistahi to abi, To, basi may daragyawan,” sugo ka Nanay ni Irasto kana.
Sukbit ang talibung, gintultol ni Irasto ang inas paagto sa kamalig sa pihak banglid. Paglab-ot na sa tuyong, nakita na nga sangka mal-am nga laki gid lang ang nagapang-alima sa paghimo ka balay. Ang bayi nga daw asawa, nagadaig sa dapog nga wara ti dingding. May daraga dya nga bata nga masaku nga nagapanilhig. Kang rapit run tana, daw namay-uman na ang itsura ka magpamilya kag nagsulud sa ana pinsar ang pamangkot ka Tatay ni Hilda parti sa payag nga ria. Haros indi tana magpati, piro nagadasig ang ana tikang, kadungan sa kadasig ka pitik ka ana tagipusuon. Gusto na maman-an kon matuod ang ana panagupnup.
“Kabay pa nga insakto lang ang akun ginapanumdum. Abaw, kon amo dya tuod ang matabo, indi run ako manumdum pa. Amo gid dya guro ang kuon nanda nga daw uran lang nga gaturo,” pinsar ni Irasto samtang nagapadogpadog pa gid sa sobra ka dali nga makalab-ot sa ana aragtunan.
Nagarapit run ang daraga nga bata kag sa panghulag pa lang, nagdugang run ang kubakuba ka dughan ni Irasto. Indi tana makapati ka ana panwirtihun. Pagtamwa ka bayi para tamyawun ang nagapaagto nga bisita, haros nag-untat ka sangka pitik ang dughan ni Irasto kang ang nagsug-alaw kana, matam-is nga yuhum ni Hilda.
“Mayad nga aga, Hilda, Iyoy, Iyay,” panamyaw ni Irasto sa pamilya. “May daragyawan dyan?”
Manami ang yuhum ni Hilda kay Irasto samtang ginahulat nga magsabat ang sanday tatay kag nanay na.
“Kon wara kaw ti awat sa adlaw nga dya, daw manami man, e, kon dagyawan mo kami dya,” sabat ka Tatay ni Hilda nga bahul ang kalipay.
“Nagsirado ang panadirya nga ginaobrahan ni Tatay sa banwa amo nga rugya namun napinsaran mag-istar,” paathag ni Hilda. “Nadumduman mo kang una kita nagkitaay? Nag-agto ako kato sa iskwilahan dyan sa unahan hay nabaton ako nga rugyan mamaistra. Maumpisa run ako sa dason bulan amo nga nagdisidir man si Tatay nga tapuson dayon ang balay nga dya.”
“Ti, mayad gali, e, hay indi ko run kinahanglan mag-agto sa banwa,” sabat ni Irasto.
“Ha?” natingala si Hilda ka sabat ka soltiro.
“Para iuli, e, ang payong mo,” sabat ni Irasto nga nagpahabal ka pungyahun ni Hilda. Ginkadlaw lamang ka darwa ang anda nabatyagan. Kadlaw nga madalum bangud buta dya kang kakunyag samtang pariho nanda nga ginaturuk ang paraabuton nga kaimaw ang isara kag isara.
Antis matapos ang balay kanday Hilda, namalayi ang pamilya ni Irasto.
“Ay, balayi, mabuhayan gali matapos balay namun nga dya, e, hay kinahanglan dya sugpunan kag butangan ka bahul nga balkonahi para sipalan ka atun mga apo,” hambal ka tatay ni Hilda.
Nagtukapan ang mga libayun ni Irasto pagkabati nga may mga apo nga maabot. Wara mapunggan ka sangka libayun ang mamangkot, “San-o ra bay, Nay, maabot ang inyo apo?”
“Ay, pamangkuta lang si Manong mo,” sabat ka Nanay ni Irasto dayon karadlaw ka tanan.
- Katapusan -
Pamaan:
Ang dya nga sugidanun wara naabay sa mga nahusgaran nga pasakup tungud urihi run dya nabaton.