Rosas sa Binit Karsada
ni Ara Abigail E. Ambita
Ikatlo nga Padya
Amat-amat nga ginalamon kang kadulum ang batsihun nga karsada nga napatung-an ka byirdi nga mga tanum nga nagasinaot sa sonata kang kada hampak ka hangin. Nalingaw gid ako sa gainaway nga kasanag kag kadulom nga nagrisulta ka purongpurong nga duag salmon, asul kag itum sa kalangitan. Samtang nagapanaw-panaw ako sa aragyan nga pauli sa balay, amat-amat man nga ginabuksan ang mga sulo nga nagatugro kang kasanag. Nakapundo ako kang nakita ko sa kilid ka akun panurukan ang nagapanago nga pula nga rosas nga napalibutan ka tabas ka mga hilamon nga daw nadura ang ana panghuna-huna sa pagsagap ka balay paraligban. Ginkaptan ko ang pula-pula na nga mga sipad nga daw ginbasyahan ka pula nga agwa. Nagyuhum ako kag naghana nga ibul-un ang bulak kang gulpi lang may nagturo nga pula nga likido sa akun nga tudlo. Nagtindug run lang ako kag magpadayon ka panaw samtang ginapaminsar nga sa likod kang kanami kag kagwapa ka rosas, may nagapanago nga tunuk kag mistiryo.
"Rose!" singgit ni Tiya Inday nga amun ingud balay. Nagbalikid ako kag nagyuhum kana kag sa iba nga nagapalibot kana.
"Ay, kagwapa gid nga bata. Gwapa run, mabuut pa. Dali bala hay ipakilala ta ‘kaw sa bata ko," hambal ka sangka imaw man ni Tiya Inday kag dayon nanda kirinadlaw. Pati ako nagkadlaw run lang man.
"Sige mga Tiyay, mauna lang ako kaninyo hay gabii run. Ginasagap run ako siguro ni Nanay," hambal ko kag nagdiritso run sa balay.
"Nay! Jin!" singgit ko pag-abot sa balay piro wara ti nagasabat. Ginbitbit ko ang kahita kag mag-agto sa balay kanday Mam Honorario, ang maistra ko kauna nga ginapangamuhan ni Nanay. Wara gid ako nagsala hay nakita ko si Nanay nga nagabakabaka kuskos ka mga ralabhan. Nagparapit ako kag nagbisa. Ginbuligan ko tana ka saylo ka iba nga ralabhan sa pihak nga labador.
"Rose, sakto run ra. Ako run lang dya. Uli run lang to kag magtuon. Rapit run lang kabay test nyo. Dar-a run lang si Jinjin pauli," hambal ni Nanay.
Kis-a ginapamangkot ko ang Ginoo kon andut nga kinahanglan namun mabuhi sa pagpangabudlay; nga kon pira bala ka kibul ang kinahanglan ni Nanay para mag-ugwad ang amun pamilya; nga kon andut kami gid ang sara sa mga napili na nga paagyan ka mga masakit nga hitabo; nga pati Tatay ko ginpili na nga bayaan kami kag mag-imaw run sa Ginoo. Gatibi ruman ang luha ko bukun tungud sa kakapoy sa pag-iskwila kondi tungud nakita ko ang akun Nanay nga indi gid gusto magpapyirdi sa kakapoy hay mas palangga na kami sangsa ana kaugalingun; nga bisan wara run ti mabilin kana basta matugro na ang amun nga mga kinahanglanun.
Nagpundo ako ka bomba kang nabatian ko si Jinjin nga naganguynguy samtang nagaparapit kanamun. Ginparapitan ko tana kag gintrapuhan ang luha.
"Jin naiwan kaw?" pamangkot ko.
Wara tana nagsabat piro dasig ang pitik ka ana dughan kag nagakudug ang bibig sa pagtinguha nga put-un ang ana paghibi. Ginkuhap ko ang ana likod nga basa ka balhas.
"Naiwan kaw haw? Nag-away pa gid kamo ni John-John? Lantawa bala imong likod hu, gusto mo nga dar-un kaw liwat sa hospital ka hapo mo? Hipus run, a," hambal ko kay Jinjin.
"Ti, hay tana mong! Mahuram lang man ko ka tarak-tarak na di gid pasugot. Hambal na pa sala ko ra kuno hay wara ko Tatay ti wara ti mahimo ka tarak-tarak ko," hibi ni Jinjin.
"Sakto run ra. Bay-i ang tarak-tarak ngara. Baklan ta lang timo ka monyika. Kag bukut tuod nga wara kaw ti tatay, a. Nagpanaw lang tana to si Tatay sa rayurayu nga lugar para baklan na kaw ka duroduro nga siripalun. Ti, sakto run ra nga hibi."
Ginbalikid ko si Nanay kag ginhambalan, "Nay mauna run lang kami ni Jin-Jin para maislan ko bayo na."
Wara run nagbalikid si Nanay piro nakita ko ang pagturo ka ana luha nga nagdapun sa ana mga ralabhan. Padayon ang ana pagkuskos samtang padayon man ka turo ang ana mga luha. Ginturuk ko ang akun tudlo nga nadugi ka rosas. Masakit.
Gintapos ko lang ang asaynment ko kag ginpatay ang mga sulo. Ginkupkupan kang kadulum ang palibot patas ka pagkupkup kang kaimulon sa amun kabuhi. Ang problima sa matuodtuod nga pangabuhi bukun pariho ka x+y sa Math nga dali lang i-solusyunan. Piro bisan indi ako makamaan kon paano kami ibusugon ka x+y padayon lang ako gihapon sa pag-iskwila hay nagapati ako nga amo dya ang makabulig paugwad ka amun pangabuhi. Ano gid bala ang dosi ka tuig nga pagpangabudlay sa iskwilahan ikumparar sa bilog nga kabuhi nga pag-antos? Ano gid bala ang tatlo ka oras lang nga turog ko ka pamulaw obra ka asaynment ikumparar sa wara ti untat nga paminsar ni Nanay kon sa diin mabuul ka amun garastuhon. Kahirisa lang ang mga bata nga gintaw-an ka tanan nanda nga kinahanglanun piro indi makamaan magta-o ka importansya sa kon ano ang may dyan tanda. Balon ko sa akun pagturog ang paghimakas kag ang matawhay nga pagpangabuhi kaimaw si Nanay kag si Jinjin.
Amat-amat ko nga ginbuksan ang akun mga mata nga nasilawan sa sirak ka adlaw. Alas-syiti run sa aga. Ala-una pa sa hapon ang akun iksam piro kinahanglan ko magpanaw kag mangita ka inogbayad sa iskwilahan para pasugtan ako nga makabuul ka test.
Nag-agto ako sa balay kanday Jennifer, amiga ko halin pa kang elementarya. Nagapasalamat gid ako kana nga bisan ano pa ka lain ka istado namun sa pangabuhi ginpili na gihapon nga mangin amiga ko. May sarang ang pamilya ni Jennifer.
Ikapira run ako ka bisis nanuktok sa anda balay piro wara ti nagasabat. Tanda run lang gid ang paglaum ko.
"Jen? Jen? Tiya Mina! Jen!" padayon ko nga panuktok asta nga ginparapitan ako ka sangka bayi.
"Wara run dyan ti tawo. Nagsaylo sanda ka balay. Naputo abi ang nigosyo nanda amo nga ginpahalin sanda rugyan kag gin-imbargo ang anda nga lupa," panugid ka bayi. Gulpi nga nagdulum ang akun panurukan bangud ka akun nabatian. Indi sa rason nga wara ako ti mautangan kondi sa pagpaminsar kon ano ayhan ang kahimtangan ka akun amiga. Naman-an ko ang pangabuhi nga wara-wara piro para kay Jennifer, istranghiro dya.
"Lat-an mo, Nang, kon sa diin sanda naghalin?" pamangkot ko.
"Daw rugto bala sanda mong sa lola na."
Nagdali-dali ako sakay sa traysikul paagto sa balay ka ana lola. Kahapon lang ako nagariklamo kana parti sa kabudlay ka amun pangabuhi piro wara gid tana ti ginmitlang nga bisan tana gali nagapamroblima man. Rugyan pirmi si Jen sa ingud ko handa magbulig amo nga gusto ko nga rugyan man ako kana sa oras nga kinahanglan na nga may nagapamati kana.
Wara pa ako nakalab-ot sa balay ka ana nga lola kang nakita ko tana sa purungkuan sa idalum ka akasya. Nanaog run lang ako kag gintawag tana. Nagbalikid tana kag kang makita ako nagdiritso kupkup kanakun dayon na hibi.
"Rose ..."
"Jen ... rugya lang ako para kanimo.” Ginbuy-an na ako kag dungan kami nagyuhum kag nagkadlaw samtang sigi ang panarapo ka mga luha.
"Hay, ti paano ra bay. Di ta makabuul ka iksam ta kar-on," hambal ni Jennifer.
Wara ako nagsabat. Pariho lang kami nga nagtangra kag maglantaw sa langit nga ginatakpan ka madamul nga gal-um. Siguro naintyindihan kang kalangitan ang kabug-at ka problima namun ni Jennifer amo nga gusto na kami unungan paagi sa pagpauran para nga matawas sa tubig ang kabug-at nga amun ginabatyag. Ginlamon kang kalinung ang palibot. Burubhay, sangka bayi nga buta kang koloriti ang nagparapit kanamun.
"Kaina ko pa kamo nakita nga nagahinibi. May problima kamo?" pamangkot na.
Indi namun tana kilala piro dara kang amun pangasubu ginsabat namun tana, “Huud, Nang.”
Ginpatindug na kami kag ginpalibot nga daw may ginasagap.
"Kwarta?" pakut na.
"Paano mo nalat-an?" pamangkot ni Jen.
"Bukun run ti importanti kon paano ko ra naman-an piro kon kinahanglan nyo kang kwarta pwidi ko kamo mabuligan. Hulas lang ang himuon nyo para mabaydan ako kag pwidi nyo pa gid nga ipadayunon kon gusto nyo nga may permaninti nga parangitan-an."
Wara ako kamaan kon ano nga swirti ang nag-abot kanamun hay pamatyag namun ginsabat dayon ang amun mga pangamuyo. Wara ti duro nga hambal, ginbuul na ang akun alima kag ginbutangan ka sobri. Sa likod, may nakasulat nga adres.
"Alas-nwibi kar-on sa gabii, diritso lang kamo sa lugar ngara," iksplikar ka bayi nga ginatumud ang nasulat sa sobri.
Nagkupkupanay kami ni Jen kag naglumpat-lumpat sa kalipay kang nakaparayu run ang bayi. Dyis mil ang sulud ka sobri. Insakto gid sa tag-apat ka libo ka pisos nga inogbayad namun ni Jen sa iskwilahan kag tag-sangka libo nga plano namun itugro sa amun mga nanay. Indi man gid gali tama ka pintas ang pangabuhi hay may ginpadara nga tawo kanamun para masolbar ang amon problima. Piro sa indi malat-an nga hitabo, gulpi nagbubo ang uran nga daw may ginapalab-ot nga minsahi.
Pagkatapos iksam, naghapit anay ako sa balay antis magdiritso sa lugar nga nakasulat sa sobri.
"Nay! Jin!" tawag ko piro wara liwat ti nagsabat. Masulud run raad ako sa akun kwarto para mag-ilis kang nagadalagan nga nagsulud sa balay ang amun kaingud nga si Mayi.
"Rose? Rose? Rose!" hambal ni Mayi nga daw maduraan ka ginhawa.
"Oh, May? Ano problima? Daw ginalagas kaw haw?" kadlaw ko pa.
"Rose, si Nanay mo. Gindara sa hospital. Gapamalantsa tana kaina kang gulpi lang nalipung."
Daw ginbasyahan ako ka maramig nga tubig kag nagluya ang akun tuhod piro ginpunggan ko nga matumba. Kinahanglan ako ni Nanay kadya. Indi ako pwidi magpapyirdi sa kulba. Gin-imawan ako ni Mayi mag-agto sa hospital kag nakita ko ang itsura ni Nanay nga nagaparamuti. Ang kan-o gwapa nga bayhun, natakpan ka mga kurinut nga risulta ka pira ka tuig nga pagpangabudlay sa pag-atipan kanamun ni Jinjin. Ginkaptan ko ang ana maramig nga alima nga ginatakdan ka dikstros. Burubhay, nagsulud ang doktor kag gin-istorya ako.
"Stage 3 kanser sa atay ang balatian ni Nanay mo. Kinahanglan maopirahan lagilagi antis pa magdugang rapta ang kanser sa ana lawas."
"Tagpira ... tagpira ang opirasyon, Doc?" pamangkot ko.
"Singkwinta mil."
Daw gintakluban ako ka langit kag lupa. Diin bay ako mabuul ka singkwinta mil? Haruson run lang gani kami makakaun. Bisan ang sangka tuig nga swildo ni Nanay indi gani maglab-ot singkwinta mil.
"Piro kon makata-o kaw ka bisan dyis mil lang, pwidi run maopirahan ang Nanay mo. Pwidi mo man amat-amatan lang ang nabilin," hambal ka doctor.
Dyis mil. Bahul gihapon piro indi ko pwidi nga pabay-an si Nanay.
"Sige, Doc."
Nagkit-anay kami ni Jennifer kag nagdiritso sa lugar nga dapat namun iagtunan. Wara kami nakamaan kon ano ang ipaobra kanamun para mabaydan ang dyis mil nga gindawo na kaina kanamun ni Jen piro disidido ako magpangabudlay para sa kabuhi ni Nanay.
Madulum ang aragyan kag napalibutan ka mga puno ka mahogani. Sangka lugar nga kadya ko pa lang naagtunan. Ugsad kag duro ang nagabadlak-badlak nga mga bitoon sa langit nga nagatao it gamay nga kasanag. Ginkupkupan ko ang akun kaugalingun sa ramig nga pirit manurupsup sa akun mga kaugatan. Siguro disinti man ang ana ipaobra.
Gate 35. Nag-doorbell kami kag dali-dali man nga ginbuksan ang salsalun nga gawang.
“Dali. Ginahulat run kamo ni Mam Magdalena," hambal ka bayi nga nagbukas ka gawang.
Kon ano kadulum sa guwa, amo man kadulum sa sulud. Ginsug-alaw kami ka bayi nga nagdawo ka sobri.
"Oy, mga gwapa, dya run gali kamo? Dali, indi magmayha," hambal na kanamun nga nagayuhumyuhum. "Sulud run kamo rugto sa kwarto hay paislan kamo ni Maria."
Ilis? Para sa diin? Nagsulud kami sa kwarto kag nakita ang sangka gwapa nga bayi. Si Maria. Bisan ano katam-is ka ana yuhum, kasubu ang makita sa ana mga mata.
"Una nyo pa lang dya?"
Una sa ano? Nagbuul tana ka pula nga pang-ibabaw nga ginatawag nga “tube” nga buta ka laso, ginparisan ka bugubugu nga puroy kag gindawo kanakun. Pang-ibabaw nga asul nga haros wara ti likod ang gintugro kay Jennifer, kag pariho kanakun, bugubugu man nga puroy ang paris. Rugto ko naintyindihan kon andut hulas lang kay Mam Magdalena magtablug ka dyis mil, gali timo mas grabi ang pwidi namun matao kana. Dignidad.
"Sa una lang ra lisud. Indi mo mabaton nga gusto mo patyun ang kahuya nga nabilin sa imo kaugalingun bangud sa imo ginapanghimo, piro kinahanglan, di bla? Kinahanglan mo … Wara kaw ti mahimo ...," bungat ni Maria samtang nagaturuk sa marayu kag daw may ginapanumdum.
"Pasinsya gid Rose. Indi ko dya masarangan himuon," masakit ang hiribiun ni Jen kag dayon nagdalagan paguwa. Sa sobra nga kahangyus wara ako nakahulag. Daw gin-indiksyunan ako ka bulong nga nagpaparalisa ka bilog ko nga kalawasan. Indi, indi ko dya mahimo. Indi ko masarangan nga higkuan ang akun dignidad para lang sa kwarta. Wara ako ginpabahul ni Nanay sa sulud ka dyisisyiti ka tuig kag nag-iskwila ka pira ka tuig para lang ibaligya ang akun dungug. Ugaring … nadumduman ko ang kahimtangan ni Nanay nga daw palidun ka hangin kag ang kabuhi ni Jinjin nga tam-an pa ka bata para maagyan ang duro nga pagpangabudlay. Indi ko masarangan nga iunahun ang akun kaugalingun. Ginturuk ko si Maria, nga indi ko maasnahan ang pungyahun bangud sa nagakaramaw nga luha sa akun mga mata, dayon ko sabnit ka mga bayo nga gindawo kanakun.
Padayon nga nagairilig ang akun mga luha nga haros ibahaun ang lugar kag lunudon ang tanan nga kahuruy-an kag pangduhaduha nga akun nabatyagan. Paano run lang dya abi kon maman-an ni Jinjin kag Nanay ang akun himuon? Paano kon indi nanda ako mabaton?
Tago nga klab. Droga. Irimnun. Mga bayi nga parihas man kanakun ang kapalaran. Mga nalubung sa prostitusyon, mga dispirada nga buhiun ang anda man nga pamilya. Dali lang magkuon nga duro pwidi mahimo, nga duro pwidi magabaton kanimo, nga duro pwidi magbulig. Piro wara. Sa ka pintas kang kabuhi nga bisan singkwinta pisos, ikamangan mo pa.
Ginparapitan ako ni Mam Magdalena kag gintrapuhan ang akun mga luha.
"Sakto run ra nga hibi, Rose. Gwapa kaw. Sigurado gid nga duro makauyon kanimo. Nakita mo ang amerikano nga ria?" Ginturuk ko ang ginatudo ni Mam Magdalena kag nakita ko ang kalayo sa mga mata ka amerikano kag iban pa nga mga laki sa sulud ka klab. Wara ko napunggan ang magduko kag itakpan ka malabug ko nga buhok ang akun itsura. Nagginhawa ka madalum kag pirit nga ginaliwanliwan sa akun kaugalingun, “Sarangan ko dya … sarangan mo dya, Rose.”
"Rose! Ikaw run. Saka run sa intablado. Saot lang. Pabay-i lang ang sonata nga magadara kanimo. Paminsara nga sa pira lang ka oras nga dya, mapaopirahan mo ang imo Nanay nga grabi kadya ang kahimtangan. Mapaiskwila mo ang imo libayun kag pati ikaw makatapos man sa pagtuon," laygay ni Mam Magdalena nga nagpapiho ka akun mga tikang pasaka sa intablado. Pagkaput ko pa lang sa salsalun nga bagat, nagsirininggiyaw run ang mga laki. Ang anda mga singgit nagdapun sa lagabung ka matunog nga sonata.
"Saot! Saot! Saot! Wiiit … wiiiw!"
Gintakpan ko ang akun mga mata nga ginasilawan sa sa nagaigpat-igpat nga sulo nga nailis-ilis ang mga kolor kag daw ginakapkap ang akun lawas. Sa kada igpat ka lain nga kolor, lainlain man nga baratyagun ang nagasaot sa akun dughan: may dyan nga gusto maglagyo sa kaharadluk nga hupa sa ibabaw ka intablado kag may dyan nga gusto himuon ang tanan para lang maopirahan ang Nanay.
Ginsunod ko ang ginahambal ka akun tagipusuon kag ginsunod ang kumpas ka sonata. Pirit ko gindukduk sa akun paminsarun nga rugya ako nagasaranhun lang sa sangka manami nga lugar, ginahabyog ang akun balikawang sa mayuhut nga sonata, ginapalibutan ako ka manami nga mga bulak, kag ginaharkan ako ka anda nga kahamot. Saot pa, Rosa, saot. Pabay-i nga iduyan ikaw ka mainit nga hangin ka habagat asta nga madura ang tanan mo nga kahadluk.
Ginsigisigi ko lang ka saot asta nag-untat ang sonata kag naghari ang kalinung. Amat-amat ko nga ginmukra ang akun mga mata nga ginsug-alaw dya ka mga mata ka mga laki nga indi ko maintyindihan kon ano ang nagadalagan sa anda paminsarun. Antis ako takluban liwan kang kahadluk, gulpi namalakpak kag nagsininggit ang tanan.
" Saot pa! Saot pa! Palangga ta ikaw! Akun kaw run lang! Wiiit … wiiiw!" Nagagirinual ang mga laki samtang ginatablugan ako ka papilun nga kwarta.
Imbis nga malipay ako bangud sa nagauran nga kwarta, daw gusto ko sakitun ang akun kaugalingun. Kon paminsarun, sangka saot lang, linibo run ang pwidi ko kitaun. Ugaring, kasakit paminsarun nga sa kada papil nga mabuul ko, sangka bahin ka akun dignidad ang nawasi. Bisan nagatararamos ang luha, sigi gihapon ang akun pamurot ka kwarta. Nag-untat ako ka makadali kang may nagkuhit ka akun abaga. Nagbalikid ako kag nakita ko ang mga mata nga daw may nagapanago nga mistiryo kag sabat sa kada paramangkutanun.
"Lat-an ko nga gwapo ako," lahug ka laki nga nanguhit, dayon na kadlaw.
Haros maduraan ako ka animo sa malawid nga pagturuk ko sa ana mga mata. Namula ako sa ana nga ginhambal kag indi ko maintyindihan kon andut daw nagalinagumba ang akun dughan. Wara ako nagsabat. Ginpadayon ko lang ang pagpamurot ka kwarta.
"Abi mo, Miss, indi ko gusto ang ginaobra mo."
Ako man. Gusto ko isabat.
"Siguro wara kamaan ang migo mo nga nagasaot kaw sa klab no?" pamangkot na.
"Wara ako ti migo," sabat ko.
"Sus, amo ra kagwapa kanimo. Nalipay kaw man sa ginahimo mo?"
Daw may naghugpa nga iroplano sa akun dughan kag gusto ko isinggit tanan nga kahuruy-an nga nabatyagan ko. Gusto ko tana balikdun kag huyapan para nga mabatyagan na kon ano ang ginahambal ka akun huna-huna. Ugaring nagkalma ako kang nabatyagan ko nga gintungtungan na ka ana sambra ang akun abaga. Nag-untat ako ka pamurot kag magturuk kana. Tana, dayon nga nagduko kag nagayuhum-yuhum samtang ginabuligan na ako mamurot kang kwarta.
"Ano ... ano ang kinahanglan mo?" pamangkot ko.
"Indi pwidi magbulig haw?"
"Indi ko matugro ang pwidi mo pangayuon hay bukun ako ti amo kara nga bayi."
"Bukun man ako ti amo kara nga klasi ka laki."
"Sir, sa klab kaw nag-agto. Ano pa abi bay kara paminsarun mo sa haros hublas nga bayi nga nagasaot sa intablado?"
"Wanhaw, amo kaw kara, haw?"
Indi. Gusto ko liwat nga isabat piro ginpili ko run lang nga maghipus dayon buul ka sambra kag ibalik kana. Indi ako dapat magsarig sa ginahambal ka sangka laki nga nagaagto sa mga klab. Piro ginhawidan na ako kag ginpirit ibalik ang sambra.
"Ala-una run, ihatud ta kaw."
Wara run ako nagbato kag nagtawas ako sa ana sarakyan. Malinung ang amun nga pagbiyahi. Masaku ako ka panumdum ka mangin opirasyon ni Nanay nga bukun run imposibli nga matabo hay may inogbayad run ako nga halin sa pagsaot ko sa klab. Dyis mil. Umpisa pa lang dya. Kulang pa kwarinta mil para mabaydan ang kabilugan nga bili ka opirasyon.
Hali turuk kanakun ka laki kag wara ti untat nga nagayuhum.
"Ano?!" pamangkot ko.
"Nagtawas kaw kanakun piro bisan ngaran ko indi kaw kamaan?"
"Ano ngaran mo haw?"
"Yudi gusto na man gali maman-an ang ngaran ko," panunlog na pa. "Mike, a. Ikaw ano imo ngaran? Probinsiyana?"
"Ha? Andut probinsyana?"
"Gwapa mong," dayon na kadlaw ka todo.
Nabatyagan ko ruman nga nagparamula ang akun pungyahun kag daw indi ko mapunggan ang nagapamirit magguwa nga yuhum.
"Rosa."
"Rosa ..." hani na sa hangin kag dayon yuhumyuhum samtang sigi ang maniobra ka manibila.
Rugto ako gindiritso ni Mike sa hospital. Kinahanglan ko asikasuhon ang papilis para matigayon ang opirasyon ni Nanay. Ginhilot ko ang akun sintido. Alas-dos run gali sa kaagahun kag may klasi pa ako pagkadason nga adlaw. Nagharuk lang ako kay Nanay, gintim-us ang palibot, kag dayon guwa para mag-uli. Pag-abot sa guwa ka hospital, nakita ko si Mike nga nagasandig sa ana sarakyan.
"Mike? Wara kaw pa nag-uli haw?" pamangkot ko.
"Ginahulat ta kaw," hambal na. "Sakay run. Ihatud ta kaw liwat."
Naghari liwat ang kalinung. Gusto ko tana pamangkuton kon andut ginahimo na dya; kon andut ginapakitaan na gihapon ako ka rispito kag mayad nga pagtamud bisan ahaw lang ako nga manogsaot sa klab. Kon sinsiro dya ang ginapanghimo na, amo run lang dya guro ang isarahanun nga tadlung nga laki nga nagakabuhi sa kalibutan.
"Rosa?"
"Hmm?"
"Pira pa ang kinahanglan mo para sa opirasyon ka Nanay mo?"
"Naw haw?"
Ginkaptan na ang akun alima kag daw ginlumus liwan ako ka ana mga turuk.
"Buligan ta ikaw. Basta indi kaw run magsaot sa klab."
Bahul gid ang pagkahangyus ko sa ginhambal na. Haros pa lang, batunon ko ang ginatanyag na. Piro, indi dapat. Nabuy-an ko run ang bahul nga parti ka akun dignidad. Masarangan ko run maghimakas para makakita ka kwarta. Indi ko run kinahanglan magbaton ka limos halin sa ibang tawo.
"Indi, Mike. Pangabudlayan ko dya," hugut ko nga sabat.
"Piro, Rosa, inoras ta pa lang kaw naimaw piro naman-an ko nga gusto ta kaw. Indi ko mabaton nga may iba pa nga laki nga makakita ka lawas mo. Rosa! Dyos ko! Nanamian timo nga ginapyistahan kaw ka mga laki sa klab haw?"
"Naw haw, Mike? Indi bala pararihas lang man kamo? Amo ra kabay man ang rason mo sa pag-agto sa klab?"
"Huud, piro naglain ang panuruk ko sa tanan kang nakita ta kaw. Nakita ko sa itsura mo nga ginahimo mo lang ang tanan bangud sa imo bahul nga problima. Makita sa panghulag kag sa bayhun mo nga indi mo gusto ang imo ginahimo. Napiritan lang ikaw, indi bala, Rosa? Palihog, batuna ang bulig ko."
"Salamat lang, Mike."
Gin-agyan ko lang tana kag nagdiritso takun sakay sa traysikul. Posibli gid man bala nga masarangan na ako palanggaun? Ako nga sangka bayi nga ginpili ipakita ang lawas para sa kwarta? Indi. May mas bagay pa kana. Sangka bayi nga limpyo kag inosinti.
Pirit ko ginlipatan si Mike kag padayon ako nga nagasaot sa klab adlaw-adlaw. Sa tunga kang kadulum kag kasilaw, wara gid nagapalta ang pagsug-alaway ka amun mga panuruk. Wara na man ako ginparapitan liwan piro sa kada pagsaot ko, makita ko ang kaugut sa ana mga mata sa kada singgit kag binastos ka mga laki sa klab. Adlaw-adlaw na ako ginataw-an ka sambra kag ginahatud sa balay. Adlaw-adlaw na man ako ginapadumdum ka ana pagpalangga kanakun kag kon mahimo nga untatan ko run kuno ang pagsaot. Makagaranyat. Ilabi run gid nga naman-an ko nga nagatubo run man ang pagpalangga nga nabatyagan ko para kana. Piro, ginabatuan ko dya. Indi ako pwidi magpadaug sa baratyagun ko kag sa gintanyag ka sangka istranghiro nga indi ko gani maman-an kon asta san-o nga magaunong kanakun. Para kanakun, mas importanti ang garastuhon ka pamilya ko para mabuhi kami tanan.
Sangka adlaw samtang nagapanaw ako pauli sa balay halin sa iskwilahan, nabatyagan ko gid ang makahulugan nga turuk ka mga iningud namun. Nag-untat ako kag ginbalikid sanda piro ginlikaw nanda ang anda panuruk. Wara gid makalikaw sa akun pamatin-an ang hani ka sangka bayi nga daw batiun gawa sa bilog nga barangay, "Ay, amo bay ra ang bata ni Diding, gi? Gwapa raad, garing alput. Nami gid bay kara kuno ang saotsaot na sa klab."
Daw gintakluban ako ka langit kag lupa. Haros pa lang manago kag magparayu ako sa tanan nga masakit nga panuruk kag hambal ka mga tawo. Indi nanda ako maintyindihan hay wara tanda sa lugar ko. Wara tanda kamaan kon ano run ang akun mga inagihan. Ginapaumpawan ko lang ang akun kaugalingun piro daw ginatuslok ka linibo nga mga dagum ang akun tagipusuon. Nagpadayon ako panaw asta nakaabot ako sa amun balay.
Pagkakita ko kay Nanay, dayon ko kupkup sa ana likod piro nabatyagan ko ang pagkubakuba ka ana dughan kag ang nagatururo nga mga luha.
"May gusto kaw hambalun kanakun, Rose?" pamangkot ni Nanay. Nagduko lang ako kag ginpunggan ang pagturo ka luha. Man-an run ni Nanay.
"Tuod bala, Rose, ang ginahambal ka mga tawo nga ang bata ko nagasaot sa klab?" pamangkot ni Nanay nga nagaragusrus ang limug. Wara ako magsabat piro wara ko gid mapunggan ang pagtururo ka akun mga luha.
"Rose, wara ta kaw ginpabahul para magsaot sa klab! Indi kaw magkuon nga ginsakripisyo mo dignidad mo para sa opirasyon ko?! Hay kon tuod ra, mas mayad pa nga napatay run lang ko!" singgit ni Nanay. Nagparapit liwat ako para kupkupan tana piro naglikaw dya. Kasakit batyagun nga pati ang akun Nanay, nangil-ad kanakun. Nagguwa ako kag magdalagan paagto sa klab. Nagasarig nga raad, rugto si Mike nagahulat kanakun. Ugaring bisan haron lang, wara ko tana makita.
Ginsagap ko ang pula nga tube nga may naka-imprinta nga rosas kag ang ana paris nga bugubugu nga puroy. Nagbutang ka madamul kag pula nga lipstik kag mik-ap kag nagahanda ruman nga magsaka sa intablado. Mahigku run gid man ako, ti, panindugan ko run lang dya. Ano pa abi mahimo ko kon bisan Nanay ko indi ako maintyindihan? Kang manogsaka ako sa intablado, gulpi may alima nga naghawid kanakun. Si Mike.
"Sakto run ra, Rose. Indi run pagsaot. Ihatud ta run lang kaw pauli."
Ginbutung na ako parayu sa intablado piro ginwaslik ko ang ana alima. Nagapangibabaw ang kaugut sa akun dughan. Kaugut sa ginapanghambal ka mga tawo, sa istado ka pangabuhi ko, kag sa akun mismo nga kaugalingun. Gusto ko lipatan ang tanan paagi sa pagsaot.
Kang hana run ako magbalik sa intablado, gulpi lang may laki nga nagbutung kanakun kag pirit ako nga ginkupkupan.
"Bastos kaw kar-on, a! Buy-i ako!" singgit ko piro pirit na gihapon ako nga ginkupkupan kag harukan. Nauntat ang tanan kang may inumul nga naghugpa sa uyahun ka laki. Si Mike, ginsumbag na ang bastos nga laki. Wara ako ti makita nga bisan sangkidit nga kaluoy sa mga mata ni Mike. Nakita ko ang pagbutung ka laki ka pusil kag gintaya kay Mike. Indi, indi pwidi madura si Mike. Nagdalagan ako kag gintabon ang akun lawas para indi maigo si Mike asta nga nagdulum ang akun palibot.
Paano bala kon ang rosas sa binit karsada nabuhi sa hardin nga kaimaw kang iba nga mga rosas? Mangabuhi nga indi na run kinahanglan saranhun nga maghiwa-us sa mga nagapalibot nga hilamon nga nagatago ka ana duna nga kaanyag? Piro siguro kon pamangkuton ko ang rosas kon masadya tana, ang sabat na, bukun kag huud. Bukun, bangud pinasahi tana sa kalibutan nga natup-an na; kag huud, bangud nabuhi tana nga may ikasarang mag-atubang sa bisan ano nga nagaabot nga problima kag natun-an na nga indi bangud wara gintao kana ka Ginoo ang kabuhi nga gusto na, indi run tana pwidi makabatyag kang katawhayan. Siguro amo ra ang ginahambal nanda nga, himuslan ang kada kahigayunan nga bisan ano ang matabo kon gamitun natun ang kahamot para magtugro kang kasadyahan sa iban nga tawo, kag ang mga dugi para protiktahan ang kaugalingun, masarangan natun mangabuhi nga may yuhum man gihapon sa atun mga bibig kag mabaskug nga makigbato sa bisan ano nga mga pagtiraw.
Parihas kanakun, ginngaranan nga Rosa, bata ni Diding, nabuhi sa kapigaduhon, nagtalang gamay piro padayon nga nagadalagan sa karira kang pagpangabuhi. Bukun run ako kadya sa intablado nagasaot kondi sa sonata nga hatud ka manami kag mayad nga pagpangabuhi – ikarwa ko nga kabuhi – kaimaw si Mike, akun pamilya kag Ginoo nga wara gid ako ginpabay-an.
Nami ruman ang panaw-panaw ko kang nakita ko ang rosas sa binit karsada, kaimaw ka darwa nga nagapamukadkad man nga mga rosas. Bag-o nga kabuhi nga ako mismo ang nagtanum.
- Katapusan -