Manogpakalimos
ni Mark Andio D. Dela Gracia
Nagbugtaw ako kang nabatyagan ko ang masakit nga sirak ka adlaw nga nagtupa sa akun uyahun. Ginmukra ko ang akun mga mata. Magamo ang palibot.
“Pandisal … pandisal!”
“Diin kamo maagto, Mam? Dali run, mahalin run dya.”
“Sigarilyo, Sir? Sigarilyo ... sigarilyo nyo dyan ….”
Magahud. Magalung.
Sarisari nga mga tawo kag sarakyan ang nagapaagto pabalik sa magamay nga kalyi nga nangin balay ko sa malawid run nga mga tinuig. Lugar sa diin ako nagabatang hulid ang mga basura, balabaw kag lamok. Ginbaton ko ang riyalidad nga ako sangka bata nga wara kamaan kon diin ang paraagtunan, kon ano ang paraabuton sa madason nga inadlaw, binulan, kag tinuig. Sangka bata nga sa napulo kag lima ka tuig nga pang-idadun nagapakalimos agud may kan-un. Ginakadlawan, ginayaguta, kag mayad man kon kaisa ginakaluuyan kag ginabugayan ka grasya. Nabatyagan ko ruman nga nagturo ang luha sa akun mga mata. Hambala ninyo ang tanan nga mga tinaga kontra kanakun. Basula ninyo ako, kadlawi kag pasipalahi. Piro naman-an bala ninyo kon andut nag amo ako ka dya? Ikaw nga nagabasa kang ginsulat ko, nasipadsipad mo bala ang istorya kang kabuhi ko? Bukut sa rason nga sarawayun ako nga bata para sa mga ginikanan ko, bukut tungud nga sangka sirikwayun ako nga tawo … Bukun!
Sa idad ko nga napulo kag lima, naglayas ako sa balay. Andut nga sa amo ra nga pang-idadun naghalin ang sangka bata sa podir ka ana mga ginikanan? Huud. Ginbuul nanda ang kinamatarung ko nga maghimo ka mayad sa komunidad! Ang potinsyal ko sa paghimo kang matarung nausikan… usik sa tyimpo … usik sa talinto ... usik sa kinaaram! Siguro amo dya ang masakit ko nga kapalaran sa kalibutan nga dya.
Nagtaliwan si Nanay kang ako lima pa lamang ka tuig kag wara magbuhay may gindara si Tatay nga babayi sa balay nga sa urihi nangin akun madrasta. Pagligad ka sangka tuig, nagmasakit si Tatay. Nagaluko run lamang tana sa banig kag naga-uraruy sa kasakit bangud sa anang ginatago nga balatian. Ang ana pag-antos naglab-ot kang tinuig hasta nga ang tanan nga propyidad ka pamilya nagkaratabug bangud gin-ubos ka gasto sa ana pagpabulong. Pati ang amon mga sinuptan naubos pamayad sa hospital kag mga bulong. Wara kami ti mahimo sa amun nga sitwasyon. Ang amun pagdurumalpug nangin kahigayunan man para sa akun madrasta nga silutan kag paantuson ako.
“Hoyyy! Dasiga ang pag-obra. Daw bao kaw pahulagun. Duro pa ang mga orubrahun nga nagahulat kanimo!”
Nangin rayna tana sa balay. Gamay ko lang nga sala, bakol kag buyayaw ang naaguman ko. Ginsilutan na gid ako. Naman-an ko man nga wara nalipay si Tatay sa mga nagakaratabo piro wara man tana ti mahimo tungud sa ana kahimtangan. Haros sa tanan nga oras, ako ang nabilin sa balay kag mamurug-at samtang ang darwa ko ka bugto sa tatay nagapinagusto lang ka sipal kag lagaw.
“Darha run rugya ang pagkaun. Indi kaw magkaun myintras wara nadamugan ang mga sapat, ha?”
Amo dya nga mga tinaga ang akun mabatian kon oras kang pagkaun. Pirmi lang ako nagahulat kon san-o tanda mabusog kag matapos kag amo pa lang pagpakaun ko kay Tatay. Kon kaisa, wara run ti mabilin nga pagkaun hay ang andang mga bilin insakto lang inogpakaun sa ayam kag baboy. Kon mahimo pa lang nga magsaro ako sa mga sapat, himuon ko. Sa mga tinuig nga gin-antos ko, nagsararamo ang balhas, sip-on kag mga luha ko. Daw indi ko run masarangan ang mga pagtiraw piro gintinguhaan ko sa gihapon nga mangin mapag-un para kay Tatay.
Naghimakas ako sa iskwilahan. Rugto ko nabatyagan ang matuodtuod nga pagkatawo ko. Ang mga maistra kag maistro nagtugro kang pagpalangga nga wara ko mabatyagan sa balay. Nangin mayad ang pagtratar ka tanan kanakun. Sa iskwilahan lang ako nakabatyag kang kalipay kag kasadya kaimaw ang mga tawo nga nagapalangga kag nagaulikid kanakun. Amo nga napinsara ko nga siguro kon itugruan ko kang kadungganan ang akun madrasta, matun-an na man ako nga palanggaun kag kabigun nga pariho ka ana bata. Piro nagsala ako. Nangin grabi pa gid gani ang ana pagmaltrato kanakun bangud nalabawan ko ang darwa na ka bata.
Naggradwar ako nga una sa amun klasi. Ginpaagto ang amun mga ginikanan para magtambong. Syimpri, wara ti ginikanan nga magatambong para kanakun ilabi run gid hay kang gabii antis ka akun gradwasyon, gintawag ako ni Tatay kag ginkaptan ka hugut ang akun palad. Nagbilin ka malawid kag amat-amat na ginpirung ang ana mga mata. Ginkapkap ko ang ana pulso. Naman-an ko ginbuul run tana ka Ginoo. Makaimaw na run rugto si Nanay kag mangin malipayun run tanda hasta san-o.
Kang mabutang tana sa urihi nga parahuwayan, nagdisisyon ako. Dara ang mga bayo ko nga puros daan kag buta ka lunub, kag ang laragway namun nga tatlo ni Nanay kag Tatay, ginbayaan ko ang balay – ang balay nga buta ka pag-antos kag kasakit, ang balay nga nangin saksi ka akun kasubo kag kalipay. Gindara ako ka akun mga kahig sa paradahan ka mga sarakyan paagto sa syudad. Lab-as pa sa akun paminsarun ang urihi nga bilin ni Tatay:
“Panaw kag pangitaa ang imong kapalaran hay sa urihi, makita mo gid ang kadarag-an kag kalipay.”
Amo bala dya ang akun kapalaran? Nag-agto ako rugya sa Manila piro wara gid ti nagbaton kanakun nga mga orubrahan. Nagturog ako sa kalyi, kaingud ka mga basurahan kag kaimaw ang mga balabaw, lamok kag kon ano pa nga mga sapatsapat. Ginapanguyabtan ko lang ang hambal ni Tatay. Kinahanglan ko mangin mapag-un kag magtuo hay naman-an ko nga sa kada tikang ko, rugyan ang Dyos nga nagagiya kag nagatipig kanakun.
Napiritan ako mang-ayoayo. May mga adlaw nga wara ti nagatugro kanakun. Pirmi ako nagutman bangud wara ako ti kwarta bisan ibakal ka sangkidit nga tinapay.
“Kon gusto mo, intra kaw sa amun grupo,” ang panghagad ka sangka tawo kanakun sangka adlaw nga nakita na nga laka ang nagalimos kanakun. “Makaswildo kaw ka baynti pisos sa sangka adlaw. Wara kaw ti himuon kondi mapungko lang sa binit kang kalyi kag magpakunokuno nga may diprinsya kaw sa lawas. Makakwarta kita nga darwa nga indi kaw mabudlayan pa. Indi mo lang pag isugid dya nga taktika.”
Rugto ko naman-an man nga bisan sa pagpakalimos gali may anomalya man nga nagakatabo.
“Sir, ako tuodtuod gid nga sangka manogpakalimos kag indi ko run kinahanglan magpakunokuno pa. Bisan mahigku ako, mapatay ako nga limpyo ang akun pagkatawo.” Nagkadlaw lang tana nga daw indi magpati sa akun ginpanghambal. “Amo gali nga nabuhinan run ang mga nagatugro kang kaluoy sa mga manogpakalimos hay tungud sa pariho kana nga tawo,” pinsar ko.
Adlawun run tuod piro wara gihapon ti sulud ang akun lata. Daw wara ti nakakita sa akun sitwasyon. Nagpungko ako kag ginbuul sa bulsa kang baho ko nga samra ang mga yukut nga pinanid ka sangka barasahun nga ginahimu ko banig kon magturog. Hana run ako mabatang kang makabati ako kang mga girinahud sa unahan.
“Takawan! Takawan!”
“Rugto! Dasiga lagsun ta! Lagsa ninyo!”
Nabatian ko ang panirbato ka pulis. Nagdinalagan ang mga tawo. Ginkupkupan ko ang akun mga kahig sa kahadluk ko nga basi malapakan ako ka mga nagadaralagan nga mga tawo. Nagarapit nga nagarapit kanakun ang mga limug.
“Rugto run tana, hu. Dasiga! Lagsun ta!”
Gulpi lang may sangka sobri nga nahulog sa samra ko. Madasig ang akun mga lihuk. Ginpiud ko ang samra kag ginhimo nga ulunan agud itago ang sobri. Dayon ko batangbatang. Ginapanumdum ko nga dapat indi makita ka mga tawo nga dya kanakun ang sobri hay basi pasibangdan pa ako nga kaimaw kang takawan ngato. Nagkurudug ako kang nag-agi sa akun tupad ang mga pulis nga nagalagas kag nagasunod sa mga kalalakihan nga dasig magpalagyo.
“Rugya nag-agi, Tsip. Labanlaban rugto ra nagliko sa pihak,” hambal ka sangka laki nga ginapamangkutan ka mga pulis.
Indi ako makamaan kon ano ang akun himuon. Nanilagkilag ako sa palibot. Kang masiguro ko nga wara run ti nagaturuk kanakun, ginpilo ko ang sobri, ginsulud sa bulsa ka akun samra kag dayon ko suksukon. Hinayhinay ako nga nagpanaw paagto sa parti kang kalyi kon sa diin laka lang ang mga tawo. Nagpungko ako kag ginbistahan ang sulud ka sobri. Nahangyus ako sa akun nakita. Daw indi ako makapati ka akun panwirtihun. Sa pagkadamul ka kwarta. Puro pa bag-o kag puro sanglibo. Tam-an ka bahul nga kantidad nga wara ako ti plano nga isipun kon pira bangud sa akun kulba kag kahadlok.
Ginpilo ko liwat ang sobri, ginputos ka barasahun kag ginbalik sa bulsa ka akun samra. Indi ako kamaan kon ano ang akun himuon. Sa bilog ko nga kinabuhi, kadya lang ako nakakaput ka amo dya ka bahul nga kantidad. Ayhan, makasarang dya magbatak kanakun sa kapigaduhon. Indi ko run dayon kinahanglan nga magpakalimos pa. Indi run ako pagyagutaun kag palagyuhan. Indi run ako magutman. Angkunun ko man ang kantidad nga dya, wara ako ti sarabtun hay nag-abot lang dya kanakun. Rigalo dya siguro ka Ginoo agud matapos run ang akun pag-antos. Nagpanawpanaw ako sa kalyi. Indi makamaan kon ano ang madason ko nga buhatun. Daw mahagmak run gid ako sa kagutum kag gusto ko run nga buhinan ang kwarta sa sobri para ibakal ka bisan ano nga pagkaun nga akun makita. Nabatyagan ko run ang pagparangluya ka akun tuhod nga haros indi run ako makatikang. Nagpundo anay ako. Ginpirung ko ang akun mga mata. Naminsar. Pirit nga nagahimo ka disisyon. Kang gulpi lang, nabatian ko ang mag-asawa nga nagaistoryahanay.
“Ano ang natabo, Pedring? Wara haw gin-aprubahan ka bangko ang kantidad nga ginautang natun?” pamangkot ka asawa kang makita ang nagaparangluya nga bana.
Nagahuyhoy ang mga baga nga nagpungko ang laki sa sopa kag pagkatapos naghambal sa masubu nga limug.
“Tam-an gid ako ka bal-a, Maria.”
“Ano haw ang natabo, Pedring?
“Ang kwarta Maria … ang singkwinta mil ….”
“Ano gani ang natabo?” Nakulbaan run ang asawa.
“Natugro run ka bangko ang kwarta. P-piro, Maria .…” Nagtangra ang laki sa asawa. Nagaparamuti kag nagakurudug ang bibig. “Naagaw kanakun ang kwarta!”
“Ano?!” nakasinggit si Maria.
“Ginlagas ko ang snatser. Ginbuligan pa gani ako ka mga pulis kag pira ka mga laki piro wara namun naabutan.”
“Andut wara mo gid gin-andaman ang bahul nga kwarta nga to, Pedring?” Naghiribiun run si Maria. “Ginprinda ta ang balay ta para mabakal lamang ang lupa nga dya, p-piro … Dyos ko, maano run lang kami?”
“Indi ako pagbasula, Maria. Maluoy kaw! Gin-andaman ko ang kwarta ngato. Sa pagkamatuod, ang sobri ginkapatan ko ka mahugut. Wara ko ginsulud sa akun nga bulsa sa kahadluk ko nga basi mahulog ukon mawasi. Ugaring, ginsundan gid gali ako kang takaban!”
Nagtangra ako sa langit kag magpasalamat sa Ginoo sa milagro nga ako mismo ang nakasaksi. Bisan daw haruson ko mahakwat ang mga alima, ginpirit ko nga manuktok sa balay ka mag-asawa. Sangka laki ang nagbukas ka gawang. Mataas kag daw nagapang-idadun kang kwarinta-i-singko lamang. Amo dya ang laki nga imaw ka pulis kaina.
“Wara ako ti matugro kanimo, bata,” ang nairita na nga hambal kanakun dayon sirado ka gawang.
Nanuktok ako liwat. Ang asawa ruman ang nagbukas ka gawang haros parihas sanda ti pang-idadun ka laki nga una nagbukas ka gawang.
“Pasinsya lang gid, Noy,” ang malulo nga hambal ka bayi. Amo lang to ang urihi ko nga nadumduman.
Nagbugtaw ako kang nabatyagan ko ang masakit nga sirak ka adlaw nga nagtupa sa akun uyahun. Ginmukra ko ang akun mga mata. Sangka bag-o ruman nga adlaw ang nag-abot sa akun kabuhi. Bag-o nga adlaw kag … bag-o run man ang akun palibot. Gin-usog ko ang akun mga mata hay basi nagadamgo lang ako. Nagabatang ako sa sangka malum-uk nga katri. Malimpyo kag bag-ong armidol ang hapin, punda kag kapay. Nagbangon ako kag ginturuk ang bilog nga kwarto. Nagbukas ang gawang kag nagsulud ang bayi nga nakita ko antis magdulum ang akun panurukan.
“Indi ikaw mahangyus, ha? Ako si Maria. Ikaw ang nanuktok sa balay kahapon. Gindawo mo ang sobri kag gulpi ikaw nga nalipung,” ang paathag na kanakun.
“Bugtaw run kaw gali, Noy?” pamangkot ka laki nga nagasunod sa bayi. “Ako si Pedro Ysulat, ang tag-iya ka sobri nga gindawo mo sa akun asawa. Paano nakaagto ang sobri kanimo kag paano mo kami natultulan?”
Amo dya ang pamangkutanun ni Tay Pedring nga nabaw gid lang ang akun masabat bangud hitabo suno sa akun nakita ang akun mapaalinton. Piro kon paano nagtambi kag nagtarabid ang amun banas, pagtuo gid lang ang akun simpli nga masabat. Ugaring, paano ko ipaathag ang pagtuo?
Baw-as si Nanay Maria kag si Tatay Pedring kag para kananda bugay ako nga gintugro ka Ginoo kananda. Ginsagod nanda ako kag ginkabig nga matuodtuod nanda nga bata.
- Katapusan -