Bakya
ni Ma. Aurora Salvacion J. Autajay
Bulan ka Pibriro, dos mil katorsi, ginbalikan ko ang ginransak kag ginparugho run lamang nga balayan, suksok ang akun bakya. Naglapaw ang baha sa akun mga mata sa pagturuk ka maniwang nga mga dawug ka amargoso nga nagakabud sa titiris kag tagiptipun nga palapala, nga daw amo gid lamang ang nabilin nga sinyal kang kabuhi, hay puro lamang mga laya nga dagas ka mangga, santol kag star-apul ang ginalatayan ka akun mga swilas. Rugyan pa man ang mga pitik-pitik nga hilamon, mga huya-huya, kag ang nagaisaranhun nga puno ka alimodyas sa atubang ka lagwirta nga nagapasirong sa ginpatutu run lamang nga puno ka talisay.
Mamingaw balikan ang lupa nga akun ginbahulan, kon sa diin malipayun kauna ang amun pagtipon-tipon bilang sangka pamilya kang buhi pa sanday Lolo kag Lola. Matuod nga makuri ang pagpanaw ka panahon sa tunga ka amun pag-antos bilang sangka maniki nga panimalay nga amat-amat nagmusmus sa pangabuhi, nga daw may sumpa nga ginaagubay. Piro karang adlaw, daw kadasig lang ka mga inoras hay sa akun pagtalupangud, wara run ang tanan – bisan huni run lamang raad ka pispis nga maya sa puno ka bayabas, bugnay kag sirigwilas; bisan ang daligdig run lamang raad ka tubig sa maniki nga punung-punung ka tilapya kon akun man mabatian. Ugaring wara run hay nagbangag run ang ginhimo nga durodalaag. Nalaya run man ang mga puno ka gumamila, rosal, santan, sampagita kag asusina sa palibot na ka dya. Nagakaging sa kapaang ang akun tagipusuon sa pagpanumbalik bisan sa indi lang buhay, dara ang walo ko ka tuig nga hinablus, nga kauna rugyan man nagbuhay kaimaw ka anang mga pakaisahan sa sulud ka amun balay. Daw aso lang nga nag-agi ang pangabuhi sa La Juerta, kag sa akun kasubu, ginpaluyaw ko ang akun paminsarun, ginpalupad kaimaw sa maputi nga mga panganod sa kahawaan kag lumagapok ang akun mga handum sa akun nga paghandurawun kang hinali lang lumusot ang di-kwatro nga lansang nga tuktukun sa malum-uk ko nga bakya. Pamaan bala dya nga indi run ako maghandum pa liwan nga mag-uli sa La Juerta, ang lupa nga akun ginbahulan?
Nagkagat run ang kasisidmun bisan wara pa ti nagahuni nga mga sirum-sirum. Dalidali kami ka akun hinablus maggwa sa malapad nga pwirtahan ka La Juerta hay tama ka sakit ang ngutngut ka akun dapa-dapa.
Ano gid bala ang sumpa sa dya nga lupa? Dayon ko lamang tinuruk ang nagakunup nga kadina di amor sa narupsak nga balayan sa akun pagpaalam.
Ginabati-bati gali dya kauna, nga kang tyimpo gyira, dyang daw paraiso nga La Juerta ang ginhimo nga paranaguan ka mga girilya. May sangka tambubo rugyan ria ka mga paray nga ang kabahulun pwidi makasulud ang sangka balay nga amo ang ginabul-an ka kunsumo para isagod sa mga suldado nga mga Pilipino nga nagasirbi sa gobyirno ka mga Amirikano.
Kang wara pa ako matawo, si Tatay kag ang akun mga katiyuan kag mga katiyaan, nga kadya nagtaraliwan run sa pihak nga kalibutan, ang nagsirbi bilang mga ispiya usar ang bakya nga amo ang tagdara kag taghatud, bukut lamang ka mga pagkaun, kondi pati ka mga sikrito nga minsahi kontra sa mga Hapon. Kang hinali lang sangka adlaw, dyang mga likum nga mga buhat, nadakpan kag sa prisuhan ang andang natup-an.
Bukun pangamuyo ka rosaryo ang ginabudu-budu nanda samtang ginapisa-pisa sanda ka pamangkot ka mga Hapon sa pagunum kang kahapunanun. Indi sanda makatikab, hay baknot ang nagahulat, amo nga igham lang ang sabat sa kada pamatbat para pamaan sa pihak nga hulut nga ang isara kananda wara pa mabayonita kag mautdan ka liug.
Mayad lang hay madasig maglupad ang pakpak ka balita kag nakaabot sa punuan ka gobirnador amo nga ginnigosyar sanda kag ginbuy-an. Sa amo nga okasyon, ginpangalyagan ang akun mga katiyaan ka mga Hapon, ano pa, ang isara kananda namana run lamang ka ahat ka Pilipino nga suldado, bisan lamharun pa ang idad.
Indi ko maintyindihan kon andut nagatugub gid sa akun paminsarun ang mimorya nga dya ka La Juerta, bisan buhay run natapos ang tyimpo gyira. Ano gid bala ang sikrito sa La Juerta? Ginahandum ko nga sa akun liwan nga pagbalik sa La Juerta, bukut lansang run ang magahawid ka akun dapa-dapa kondi ang mga dawug run kang kadina di amor nga istorya.
Pag-abot sa akun ginaistaran, binukad ko ang baul sa idalum ka akun tiras. Rugto ko nasalapuan ang sangka libro nga may sulud nga istorya ka tatlo ka mga prinsipi nga pararihas nga gwapo kag matayog ti paminsarun: Si Cipriano, ang Prinsipi ka mga Bituon, si Dionisio, ang Prinsipi ka mga Tagipusuon, kag si Amorsolo, ang Prinsipi ka Paglaum. Tanan dya sanda puro natawo halin sa busong kang kasisidmun, amo ria kon andut puro sanda matutum ti mga pangalag kag handum.
Si Cipriano, nga ginpanamkun sa mga bituon, nangin taramdan ka mga ginsakpan kon paano ang magdamgo kag maghandum para sa kaaraydan ka lupa nga ginbahulan, paagi sa pagbantay nga pariho ka mga mata sa kalangitan. Nagauli tana sa sangka tori nga brilyanti nga daw sangka parola ka mga barko sa binit ka daray-ahan nga natugban ka mga idlak ka mga bituon sa kasisidmun. Sangka prinsipi nga mangin-aramun nga makakita ka mga hitabo sa paraabuton paagi sa paghinun-anun ka hulag ka mga bituon sa kalangitan kag pati dayon sa apat nga sari-sari nga uyahun ka bulan. Malat-an na dayon ang pag-abot ka bagyo paagi sa pagtuon ka diriksyon ka hangin, pati sa kalas ka balud sa baybayun kag pati sa sahi ka paglupad ka mga kapispisan sa kahapunanun.
Samtang si Dionisio tana nangin taramdan ka mga ginsakpan kon paano ang maghigugma kang wara ti katapusan. Nagauli tana sa kwiba nga bato nga may lingganay kag darangpan ka mga katawhan nga nagaproblima sa andang mga kahagugma. Manogwali tana ka mayad nga balita ka atun Ginuo, kag masami, ang may mga problima nagaagto kana. Manoglaygay kag mahinuklugon, darangpan man tana ka mga laon kag kang wara ti pamilya nga nagaangkun. Manoghiuli man tana ka mga nabuong nga mga baratyagun kag rilasyon. Prinsipi nga nagahigugma kang wara ti tupung kag natawo sa bulan ka Pibriro, nasimbuluhan ka tagipusuon nga bulawan.
Kag ang kalibaynan kananda nga si Amorsolo, nangin taramdan ka mga tawo sa katutum kag pagtuo nga marig-un. Nagpanglugayawan tana sa ginharian ka mga mangin-aramun sa mga marimasa nga katamnan nga nagatugub ka ralantawun halin sa murud-an. Sangka mangangayam tana nga Prinsipi kag nangin suldado, nga sa anang ligwa nga panahon, nagapanakup ka mga usa sakay sa anang puti nga kabayo sa alibutod ka adlawun. Tumanduk tana ka La Juerta kag uyon maglagaw sa apat ka pamusod ka dyang kalibutan sakay sa anang kabayo nga daw anghil hay ginatubuan ka pakpak kada maglaktud tanda sa suba ukon dagat. Simpli lang ang katuyuan na sa paglibot sa kalibutan: mangapin ka mga ginpang-abuso kag magbulong ka mga tawo sa balatian ka andang kalag kag kalawasan. May dibosyon tana kay Senyor San Antonio di Padua nga sangka pari nga manogwali nga nagapang-ayad man ka mga katawhan paagi sa mga milagro nga pati gani ang mga nagkaralumus sa suba, sa ikatlo run ka adlaw, ana pa gihapon nabanhaw. Mahilig si Prinsipi Amorsolo manglatas ka mga kadina di amor, nga amo ang nagatugro kana kang kabakud kag kolor. Kolor kang pagkamapinalanggaun, pagkamaluluy-on, pagkaalwan, kag pagkabut-anan.
Sangka adlaw, ginsulud ang andang ginharian. Nagpatawag ang Senyor Hari ka sangka emerhensya nga pagsinapol hay nadura ang nagaisaranhun na nga daragita nga ginahingaranan kay Amanda. Dayon ginpatawag ang tatlo ka mga Prinsipi kag suno kay Prinsipi Cipriano, nabilid na sa anang ban-awan nga si Prinsisa Amanda ginbihag ka mga tulisan samtang nagapurupasiyo sa baba kang kagurangan sa diin naganyat tana ka limug ka pispis nga tulihaw nga kon pamatian daw sa hangin nga amihan ka bugnaw. Gindara sa sangka kwiba sa diin tana gingaid sa mga balagun ka manunggal agud indi makabuhi kag ginpadapuan sa mga subay hasta nangluya kag nagduplay sa kasakit ka mga kagat .
Samtang nagapriparar sanday Prinsipi Dionisio kag Amorsolo ka andang pagahimuon sa pagbawi sa prinsisa, padayon nga ginabilid ni Prinsipi Cipriano ang nagakatabo sa kwiba: nagaidlak nga daw mga bituon sa kagab-ihun ang brilyanti nga kulintas, aritos kag pulsiras nga suksok ka prinsisa nga nag-agaw ka panuruk ka pinuno ka mga tulisan kag ana dya ginpangbugras. Mayad lang hay wara na mahimutadi ang bakya ni Amanda nga natugban man ka mga brilyanti piro indi makita tungud natabunan ka malabug na nga puti nga saya nga natugban run ka bulit ka mga lao kang pagyudyod kana nga daw pariho ka baboy-talunon.
Samtang ginaaturuk dya tanan ni Prinsipi Cipriano, si Prinsipi Dionisio, dara ang anang tantanan nga bulawan nga taming nga kurti tagipusuon, nanguna sa pagtultol ka masiuk nga kagurangan nga natuguban ka mga siit kag mga tunuk. Gingamit na ang taming para sa pagganyat sa mga dragon nga nagabantay ka talon. Ugaring, nabutanwan ni Prinsipi Dionisio ang tantanan nga taming amo nga nabihag tana ka mga tulisan.
Sa kaugut ni Prinsipi Amorsolo, nga nagahagunus sa pagsunod sakay sa anang kabayo kag dara ang bulawan na nga ispada, ana ginsubul ang kasiuk ka talon, ginpangpapas ang mga tunuk kag siit, kag gintuslok sa dughan ang dragon amo nga nawad-an ka pwirsa kag kusug ang mga tulisan kag nagkarapukan kag nagkararugon tanda nga daw mga saging nga tinub-an. Nagparamuti run ang mga bibig ni Amanda sa anang naaguman nga mga pag-antos kang maabutan ni Prinsipi Amorsolo. Tugub ka lagub ang anang mga butkun dara kang mga hanot ka pinuno ka mga tulisan.
Nakabugtaw si Amanda sa pagtupa ka mainit-init nga luha ni Amorsolo sa anang arung sa dughan. Kang ginpainum tana ka Prinsipi ka balon na nga tubig nga nasulud sa panit ka usa nga halin pa sa busay ka La Juerta, naulian lagi-lagi ang prinsisa. Anda ginhapit si Prinsipi Dionisio sa sangka lungib kon sa diin tana gingapos man kag ginpasubayan. Kag dungan nga nagbalik sa palasyo ang tatlo sakay sa kabayo ni Prinsipi Amorsolo
Sa pagpasalamat ka Senyor Hari nga nakabalik ang anang daragita, gintugruan na ka dya si Prinsipi Amorsolo ka sangka midalya nga ang kurti daw santuro nga luha nga may darwa ka asul nga mga pakpak, timbulog nga ulo kag nagadukut ang likod sa sangka bahul nga korona nga bulawan. Ginbalikan man ka Senyor Hari si Prinsipi Dionisio ka sangka mabahul nga korti tagipusuon nga taming, himo sa bulawan.
Nagkarataktak nga daw mga bulalakaw ang akun mga luha, ayhan sa katuyo gid lamang dya kang ginakapoy ko nga paminsarun. Bitbit ang librita ni Lola nga may latin nga parangadiun, nagpatukar ako kang kinaragto nga sonata, ang “Wala’y Angay,” nga paborito gid ni Lola.
Gindara ako ka akun paminsarun sa akun pagkalamharun nga buta ka pagpalangga ni Lola. Nadudumduman ko ang anang mga ginsaysay parti sa kabuhi ka mga santos kaparihas ni Santa Genoveva, San Antonio di Padua, kag ka Nuestra Senyora Birhen di Fatima. Pirmi na dayon ako ginatugdaan nga magmangin malulo, matinumanun, kag mapinasinsyahun, hay dya tanan makatugro ka birtudis. Dugang na, kaimaw sa katandus kag kamayad nga kabubut-un, dapat gid magdangup sa pangamuyo hay sa mga ital-ital amo dya ang maga-unong kanakun. Kag ang bakya nga ginpapanubli na kanakun dapat ko gid nga tipigan hay rugya nasandig ang akun kapalaran. Bakya nga naadornuhan ka mga dumdum kag alintwilas nga bulawan kag mga brilyanti nga ang kurti daw mga santuro nga tun-og kag luha. Sa sulud ka dyang bakya, may sikrito man ayhan nga nakatalana kanakun? Hmm, tungang-gabii run, sa sunod ko lang ra ugaring ibukadun. Ginhimulalngan ko lamang ka maid-id ang akun bakya: bukut ayhan si Lola ukon si Apoy Santa amo si Amanda?
Sa akun pagbugtaw, kasanagun run. Nagpuas run ang kagab-ihun ka mga Prinsipi kauna sa La Juerta nga daw sangka damgo gid lamang sa aga. Gintamwa ko ang murud-an. Malinung pa dya kag duag rosas nga daw angay ka mga buskag kang kadina di amor nga nagkunup ka nabayaan nga balayan.
Amo ko pa lang natalupangdan nga may ginakumkum ako sa akun palad: sangka midalya nga ang kurti daw santuro nga luha nga may darwa ka asul nga mga pakpak, timbulog nga ulo kag nagadukut ang likod sa sangka bahul nga korona nga bulawan, ang porma, daw sangka Anghil nga Manogtugda. Turubuk gali dya sa dughan nga urusarun sa adlaw-adlaw nga tanan nga nagparis sa akun aritos, kulintas kag puso sa buhok nga akun ginsuksok, pag-agto ko kauna sa Engkantadia sa pagtambong ka pagtambi-palad kang kapid nga Prinsipi, ang Prinsipi ka mga Sonata, nga bukut man marayu kanakun. Danay bala, nagbisita ayhan si Prinsipi Amorsolo kanakun kabii sa kahamuuk ka akun katurugon? Andut nga ang anang turubuk rugya haw kanakun?
Nagsalida ang sangka maputi nga alibangbang nga may mga pintok-pintok nga kanaryo nga nagahining nga daw mga tampuk nga mga bituon.
Ano gid ayhan ang istorya ka mga harianun, Espanyol, Hapon, kag Amirikano nga nagakomponir ka sikrito sa La Juerta?
Istorya ayhan dya ka paghigugma ukon ka pag-amuma? Paglikum ukon pagluib? Kasakon ukon pagpanglupig? Kaisug ukon pagbulig?
Bisan pa nga nasuyak ako ka lansang sa naritak nga balayan, daw ginaganyat gid ang pitik ka akun dughan nga balikdun kag balikan ang tanan.
Ti, ayhan kadya, hay daw kaagahun pa man, mayad pa siguro isuksok ang turubuk nga anghil sa dughan kag akun anay bisitahun ang kadina di amor sa La Juerta. Basi pa lang magkitaay kami rugto ka tatlo ka mga Prinsipi: ang Prinsipi ka mga Bituon, ang Prinsipi ka mga Tagipusuon kag ang Prinsipi ka Paglaum, suksok ang bakya nga pinanubli kag mangin paranubliun. Sin-o gid ayhan sa tatlo ang nagahulat kanakun?
- Katapusan -