Sa Sulud ka Damgo
ni Lorelie I. Saringo
Dayon ko balikwas sa akun katorogon, daw indi ako mapahamtang kon damgo lang gid man sa akun pananurukan hay daw sa matood gid ang mga hitabo. Indi run ako katorog gani nagbangon run lang ako kag nag-agto sa kosina, dayon paminsar kon ano ang natabo sa akun amiga nga bohay ko run nga wara nakita.
Andut gapangayo ka bolig si Teray sa akun damgo? Ano ang natabo kana? Naobos ko run ang akun kapi piro indi gihapon madora sa akun paminsarun. Ginbokad ko ang internet basi may balita ako nga makita nahanungud kana piro wara gid. Pati bilog nga sosyal midya gin-obos ko basa tanan, piro wara gid ti linya nga gatoytoy para maman-an ko ang ana kahimtangan. Nagdisisyon run lang ako nga sarum-an sa aga, mapanaw paagto sa Ivisan para magbisita ka na.
Bohay run ako nga wara kabalik sa anda nga logar, ikian lang ako nagtalang hay doro run gid ang mga bag-o nga bilding nga gatindug. Sa padayon ko nga pagpamangkot nakaabot gid man ako sa anda nga logar. Rogto ko nasog-alaw si tatay na sa kahon, nga nagapamorot ka bagongon kag gapanglaswa ka dagmay para idapli. Sa akun pagpamangkot nahanungud kay Teray, hinali lang nagboslo ang ana mga mata.
“Paano mo naman an ang natabo kana?”
“Wara ako kamaan ka natabo kana, piro nagdamgo ako nga gakinahanglan tana ka akun bolig.”
Nag-istorya ang tatay ni Teray nga sangka simana run nga gatorog ang anda nga bata hasta tulad wara gihapon kabogtaw. Doro run nga mga manogbolong nga sorhano kag doktor ang anda gin-agtonan piro wara gid ti may makasabat kon ano ang ana nga balatian kag kon ano gid man ang natabo kana.
Sa anda nga balay rogto ko nakita nga nagakatorog si Teray, piro daw indi solhay ang ana nga itsora. Daw indi mayad ang ana nga pagtorog. Nagakoriit, daw parihas nga napotos sa indi mayad nga damgo piro indi makabogtaw. Ginkaptan ko ang ana nga alima, mainit piro ang ana itsora gaparanglapsi. May polso man tana kag gapitik man ang ana nga tagiposoon. Nagaginhawa man piro andut wara gihapon kabogtaw sa ana katorogon? Wara man kono tana ti balatian hambal ka ana nga pamilya, pati ang mga doktor indi makahambal kon ano gid ang natabo kana. Ginloy-ahan man tana ka mga manogbolong kag manarisari ruman nga istorya ang anda ginhambal. May naghambal nga inaswang, gintaban ka ingkanto, ginpangasawa kang kapri kag kon ano run lang nga indi mapatihan nga sogidanun. Pag-abot kang kagab-ihun, nagholid ako kay Teray sa pagtorog. Kang mag-alas dosi run sa gabii, nabatian ko tana nga nagaogayung. Ginpokaw ko, piro padayon gihapon ang ana pag-ogayung. Ginkaptan ko ang ana nga alima kag sa wara ko napaktan rogto ako gindara ni Teray sa logar nga bota kang kabolakan.
“Teray, diin kita maagto?”
“Ano ang logar nga dya? Paano ako nakaagto rugya?”
Pati ako daw naingganyo man sa akun nakita. Amo dya ang hardin nga gosto ko. Bota ka manarisari nga kabolakan, lainlain ang kolor, kag naplastar ka mayad. May mga pispis nga gakanta, may alibangbang nga manami ang kolor nga garolopad. May gailig nga tobig sa maniki nga bosay. Daw paraiso ang logar nga dya. Pwirti kanami! Daw indi run ako maghalin kon rugya ako maistar. Daw sa damgo ko lang dya makita. Damgo. Gadamgo lang ako, indi dya matood.
“Teray, sa diin kita maagto?”
“Andut nga ginadapit mo ako ka hugut paagto sa tolay?’
“Teray, bogtaw! Rugya kita sa sulud ka damgo!”
“Teray, Teray! Andut nga wara ikaw gahambal? Ano ang lugar nga dya? Sa diin kita maagto?”
Piro kipot gihapon ang baba ni Teray. Ang ana nga mata marayu ang ginalantaw.
“Ano ang imo ginalantaw? May ano rogto sa pihak ka tolay?”
“Andut wara ikaw gahambal Teray?”
“Ano ang natabo kanimo?”
Sa gilayon, ginboy-an ni Teray ang akun alima kag gintodo ang logar sa pihak ka tolay. Indi ko pa makita kon ano ang ana ginatodo hay daw magal-um rogto nayon nga bahin. Ginsonod ko ka turuk ang mga todlo na kag sa pinakamarayu nga bahin sa pihak ka tolay, nakita ko ang anda nga balay.
“Dali run, maoli run kita. Man-an ko manami ang logar nga dya piro ginapangita run ikaw sa inyo nga balay. Kinahanglan ikaw ka pamilya mo. Kinahanglan mo run nga magbogtaw.”
Nakaabot gid man kami sa tolay piro ginpunggan ako ni Teray nga maglapak.
“Dali run, kinahanglan run nga mag-oli kita.”
Bisan ginpunggan ako ni Teray gin-goyod ko man gihapon tana, kag pag-alsa ko ka akun nga kahig kag ginlapak sa tolay, hinali lang nga nadora ang tolay nga bato kag naggorowa ang mga tawo sa idalum. Mayad lang hay ginbutung ako ni Teray pabalik hay kon wara, basi naholog ako sa idalum ka tobig.
Indi kami makatabok sa tolay hay kon lapakan dya nagadora kag nagatohaw ang mga tawo nga nagaaragnas run ang itsora kag ang iba daw tol-an run lang ang nabilin. Nagapangayo sanda ka tabang, nagahiribi, kag ang anda nga alima handa nga magbutung kanimo paidalum asta ikaw malonod. Makasirigni kag kangiridlis. Daw wara run gid kami ti lotsan kag daw indi gid kami katabok sa pihak nga bahin. Paano run lang kami ka dya kaoli?
“May iba pa bala nga paagi, Teray?”
Dayon gindapit na ako paagto sa logar nga daw nabaw gawa ang tobig. Agud makasigoro ginpakug ko ka bato ang tobig. Dayon naggorowa ang mga tawo sa idalum nga gapangayo tabang kag makasirigni ang itsora.
Daw manabaw gawa ang tobig, kinahanglan ko mangita ka paagi para makalaktud sa pihak. Sa akun pagbanta, mga baynti singko mitros ang kalabugun hasta makatabok kami. Ginpanaw namun ang kilid ka sapa, gapangita ka aragyan para makahalin sa logar nga dya piro malabug ang sapa nga nagapatunga. Indi namun matungkad kon sa diin ang kataposan ka dya. Ginpakug ko ka bato ang kilid ka sapa kag liwan naggorowa ang mga makasirigni nga itsora ka mga tawo.
“Wara run gid ti iba nga aragyan magluwas sa sapa, Teray? Paano bay kita makahalin rugya kon bota ka makangiridlis nga itsora ang dalum ka sapa? Paano kita makahimo ka tolay? Paano kita makatabok?” padayon ko nga pamangkot piro daw sa hangin lang man ako nagaistorya hay kipot ang baba ni Teray. Kinahanglan makapaminsar ako ka paagi paano makahalin rugya.
May nakita ako nga bahul nga bato sa may bosay nayon. Ginhagad ko si Teray nga mag-agto rogto. Gintowangan namun ang bahul kag mabug-at nga bato paagto sa kilid ka sapa nga nabaw ang tobig. Kon ang tolay gadora kon lapakan, sigoro ang bato tana indi. Gintistingan namun ibutang ang bato sa binit ka sapa. Naglapak ako, pwidi ko run matindugan piro nanaog ako dayon kag nagbalik sa binit hay naggorowa liwan ang mga makasirigni nga mga tawo sa idalum. Nagbalik pa gid kami ni Teray sa may bosay kag ginpanghakwat ang mga daragkul kag mabug-at nga mga bato. Ginbutang lang anay namun sa kilid ka sapa. Pabalikbalik kami nga nagbuul ka bato hasta magtaas ang amun nga tinompok. Mga lima okon anum pa sigoro kabalik sa bosay kag sarang run namun ibutang sa sapa ang mga bato nga amun iagyan para makalaktud sa pihak. Daw maobos gawa ang akun purus ka hakwat ka mga bato, gatinagaktak ang akun balhas. Daw gosto ko run gid magpahoway piro kinahanglan nga makaoli kami ni Teray. Ginlantaw ko ang anda nga balay. Kon makalaktud kami rugya, marayu pa ang amun nga panawun antis makaabot sa anda nga balay.
Sarang run dya sigoro ang amun tinompok. Gintowangan namun hakwat ang mga mabug-at nga bato kag mahinay nga ginbutang sa sapa para indi magtorohaw ang mga makasirigni nga mga tawo. Piro daw indi gid kami makalaktud kay tam-an sanda sa sinsitibo. Tatlo lang ka bahul nga bato ang amun nga ginbutang, daw indi run namun madogangan. Maglowas nga mabug-at hakwatun ang mga bato, doro nga mga alima ang nagakaramang sa amun nga kahig nga handa magbutung kanamun padalum. Nagdalagan run lang kami ni Teray pabalik. Nagpongko kami sa kilid ka bato nga amun gintompok.
“Mapahoway ta anay, Teray. Nakapoy ako.”
Si Teray nag-ulung-ulung ka ana nga olo kag nagporot ka gamay nga bato. Ginhawanan ang lopa ka ana nga kahig kag nagsolat. Ginbasa ko ang ana nga ginsulat: Kinahanglan makaoli kita bag-o magdulum hay kon indi, pati ikaw indi run man makahambal.
“Paano bay kita makaoli, Teray?” pamangkot ko liwat kay Teray. Tana nagsolat liwat: Dapat makakita kita ka paagi kon paano makalaktud sa sapa. Ang mga tawo sa idalum amo ang mga tawo nga nagtiraw maglaktud piro napaslawan. Kon maholog man kita sa idalum maparihas man kita kananda.
“Kon amo doro run gali nga mga tawo ang nasiud sa logar nga dya.”
“Kinahanglan run kita makaoli para makabogtaw run kita. Dali boligi ako pangita kang kawayan.”
Nagtindug kami kag nagpanaw sa pagpangita kang kawayan. Manami gid katama ang logar nga dya. Amo gid dya ang logar nga gosto ko istaran. Matawhay, bota kang kabolakan, doro ang mga kapispisan kag alibangbang, maramig ang dapya ka hangin, kag bota ka pono ka mga kahoy. Piro kinahanglan namun nga mag-oli. Bisan ano kanami ang logar kon wara sa imo tupad ang imo pinalangga daw indi gid komplito ang imo kabohi.
Nakaabot gid man kami sa pono kang kawayan. Nami ang kawayan hay wara ti dogi. Matanos ang ana nga linawas, nami gid dya nga gamitun para makalaktud sa sapa. Kon indi kami kaagi sa tolay nga bato hay gadora kon maglapak kami, kag kon ang bato man nga halin sa bosay indi man maagyan hay doro nga alima ang gakamang kag nagapamutung, sigorado ako nga sa tolay nga kawayan makatabok kami. Piro ang problima,wara kami ti binangon nga gamitun para matapas ria. Ginboyok ni Teray ang kawayan. Ginboligan ko tana boyok kag ginkabitan namun paagto sa pinakaponta. Ginbirahan namun kabit para makakas sa ana nga pono ang kawayan. Sa padayon namun nga kabit, natomba gid man ang kawayan kag amo ang ginyayongan namun dara paagto sa sapa.
“Teray, kinahanglan ko ang bahul mo nga purus para mabogsok sa tunga ka sapa ang kawayan kag atun nga kabitan para makalaktud.” Nagtangotango si Teray kag ginhanda ang kawayan para makalaktud kami.
“Pag-isip ko ka tatlo, itablug ko ang kawayan kag ipunggan mo ang ponta rugya sa binit para atun makabitan,” hambal ko kay Teray. “Sara, darwa, tatlo!”
Nabogsok gid man namun ang kawayan marapit sa tunga ka sapa. Dayon namun kabit nga darwa para mahabyog kami paagto sa pihak. Sa ibabaw run kami nagakabit kang makita ko ang mga makasirigni nga mga tawo nga gasaka sa kawayan. Mayad lang madasig ang paghabyog kang kawayan kanamun sa pihak nga bahin ka sapa.
“Salamat, makaoli run kami!” Piro pagbalikid ko nagakaramang ang mga tawo sa idalum ka sapa paagto kanamun. Nagasinggit ako. “Dalagan, Teray, dalagan!”
Ginahangus kami nga darwa ka dalagan sa mga kakogonan. Gatalangtalang kon sa diin maagto. Nagadoro run gid nga nagadoro ang nagasonod kanamun. Gindasigan pa gid namun ang pagdalagan. Nagapaagto run ang sirum, indi mahimo nga magpabilin ako sa dya nga logar. Nalampowasan run namun ang tolay, ang sapa. Dali run lang gid, makaoli run kami. Gintodohan pa gid namun ang pagdalagan piro andut nga karayu man gihapon ka balay ni Teray. Nabatyagan ko ang pagpondo ni Teray sa pagdalagan.
“Teray, indi kaw pwidi magpondo. Kinahanglan mo nga mag-oli.” Gindapit ko si Teray para magdalagan piro nagpanginpadlos tana. “Ano natabo kanimo marapit run kita? Kadya kaw pa mangampo? Dali run gaparapit run ang galagas kanatun!” Ginbutung ko ang alima ni Teray piro nagpanginpadlos giyapon dya. “Ano ang problima mo?’ Nag-ugut run ako kana.
Gintodo na ang anda nga balay, ang amun nga kahig kag ang palibot. Rogto ko natalopangdan nga wara man gihapon kami gahalin sa amun ginatindugan. Gintiplang lang kami ka amun nga nakita, indi kami kagwa sa logar nanda. Daw nasulud kami sa botilya, makita namun ang logar sagwa piro indi kami kagwa. Daw galibotlibot lang kami sa logar nga dya. Paano kami makaoli? Man-an ko may paagi pa.
“Teray, ano ang atun nga himoon gaparapit run sanda? Paano kita makagwa?”
Wara kami ti may mahimo kang napalibotan run kami ka mga tawo nga makangiridlis ang itsora. Makaharadluk piro nagpasat-um lang ako. Sa akun paminsarun, wara gid kami ti inogbato nga darwa piro gin-atobang ko run lang sanda kag naghambal.
“Malooy kamo kinahanglan namun mag-oli. May pamilya nga nagahulat kanamun. Boligi ninyo kami. Kinahanglan namun ang inyo bolig. Kinahanglan namun nga makagwa rugya antis magdulum ang kalibotan. Malooy kamo, palihog boligi ninyo kami.! Wara kami ti dangpan kamo lang. Man-an ko ang inyo inagihan rugya. Piro kamo patay run sa lopa kami bohi pa. Indi run pagdogangi ang mga kalag nga nagtalang. Boligi ninyo kami, ginapangako ko nga pangamoyoan ko kamo tanan para makagowa ang inyo nga mga kalag kag magkayab sa langit. Malooy kamo!” Nagatoro run ang akun nga loha sa pagpakitlooy, daw malohod ako sa atobang nanda para lang maboligan nanda kami. Daw madoraan run ako ka pagsarig nga makagwa sa logar nga dya. “O, Dyos ko, buligi kami!”
Sa akun pagtamwa nakita ko ang mga makasirigni nga mga tawo nga nagabolig hakwat kang kawayan paagto kanamun. Anda dya nga ginbogsok sa lupa kag ginkaptan. Ginsinyasan na kami nga magsaka sa kawayan. Nagtangra ako sa ibabaw, dali run lang gid magdulum kinahanglan namun makaoli. Sa ibabaw ang aragyan pagwa sa logar nga dya. Ginboligan kami makagwa ka mga nagtalang nga kalag.
“Salamat kaninyo. Salamat sa inyo pagbolig. Di ko paglipatan ang promisa ko. Boligan ko makahalin ang inyo mga kalag. Salamat sa inyo mayad nga kabubut-un.” Galomawlomaw ang akun mata magpasalamat kananda. Ginboligan nanda kami pasaka sa kawayan ni Teray. Mahinay ang amun nga pagsaka hay basi malobyok ang kawayan kag mabari, indi run kami makahalin sa logar nga dya. Kang sa tungatunga run kami, nakita ko sa daw paraiso nga logar nga ang mga pispis kag alibangbang nahimo nga daragkul nga kolaknit kag nagahorohoro lopad paagto kanamun. Nagdalidali kami saka hay ang amun kawayan nagatay-ug run. Paglantaw ko sa idalum ginasalakay run ka mga daragkul nga kolaknit ang mga kalag nga nagtalang.
“Dasiga, Teray!”
Nakita ko nagaparapit run ang bahul nga kolaknit kana nga daw bata nga apat ka toig ang kataasun kag may malapad nga pakpak nga gaabot darwa ka mitro ang kalapadun. Dali run lang ako makalab-ot sa ibabaw piro indi ko mabayaan si Teray rugya. Hana run magsalakay ang kolaknit kay Teray gani nagdodos ako padalum kag ginsipa ko ang ana nga olo kag ginboligan si Teray nga makasaka.
Nagauyug ang kawayan, nabudlayan kami makasaka sa ibabaw. Dorodoro run gid nga mga kolaknit ang nagaataki sa mga nagtalang nga kalag sa idalum piro wara gihapon nanda ginbuy-an ang kawayan nga ginasakaan namun. Nagbalik pa gid ang kolaknit nga nagsalakay kay Teray. Kadya tatlo run sanda. Nagaboyok run ang kawayan sa amun pakig-away sa kolaknit. Ginasipa kag ginasumbag namun ang kolaknit paagi lamang ang sangka alima kag sangka kahig. Hugut man ang amun pagpangyaput basi maholog kami.
Nagtangra ako sa ibabaw, dali run lang gid magdulum. Matakpan lang ka sangka gal-um magadulum run ang anda nga kalibotan kag indi run kami makagwa. Gani gindalidali namun saka ni Teray ang kawayan bisan ang tatlo ka kolaknit nagalagas kanamun. Ginahangus ako saka paagto sa ibabaw, kinahanglan ko run gid makagwa. Sigi ang akun nga sipa sa sangka kulaknit hay daw ginabutung na ako padalum. Ginkaptan ko ang ana nga pakpak kag ginwaslik. Ang sara pa gid nga kolaknit nagparapit kanakun. Ginsipa ko man ang ana nga baba kag nagdalidali saka paagto sa ibabaw.
Nagturuk ako sa idalum, sangka batalyon nga kolaknit ang galopad paagto kanamun. Gindab-ot ko ang ibabaw ka gal-um kag nagpatong sa ponta kang kawayan kag naglompat. Nakalampowas run ako. Daw katri ni Teray ang akun nakaptan, Rugya run ako sa anda nga balay. Nakagwa run ako sa paraiso nga logar piro si Teray rogto gihapon. Naglantaw ako padalum, gapaagto run ang sangka panung nga kolaknit kay Teray
“Teray, kapti ang akun alima!”
Pagkaput ni Teray dayon ko kana butung hay akun nakita nga matabonan run gid ka gal-um ang bilog nga logar. Nakagwa gid man kami sa logar antis magdulum kag matakpan ang anda nga logar. Nakabogtaw kami, aga run sa logar ni Teray.
“Teray, bogtaw run ikaw! Salamat!” Dayon ko hakus kay Teray.
“Salamat gid hay ginboligan mo ako,” hambal ni Teray.
“Bogtaw run si Teray! Bogtaw run si Teray!” ang singgitan ko. Nagsulud dayon ang nanay kag tatay ni Teray sa kwarto.
“Anak, kamusta run ikaw?”
“Nagutum ikaw?”
“Ano natabo kanimo?”
“Okay kaw lang anak?”
“Salamat sa Dyos hay nakabogtaw run ikaw!”
Nalipay gid ang ana nga mga ginikanan hay nakabogtaw run ang anda nga bata. Dayon ni Teray hakus sa ana nga mga ginikanan nga nagahibi.
“Teray, naano ang imo butkun?”
“Tay, Nay, ginkagat ako kang kolaknit.”
Nahangyus ako sa akun nakita. Kinahanglan nga mabolong si Teray. Nagdalidali ako buul ka tobig kag habon, kag ginhogasan ang pilas sa ana nga butkun nga ginkagat kang kolaknit. Ginbutangan ko dayon ka alkohol para indi maglatum.
“Dapat mapatanduk diya ang ana nga pilas, para madora ang laway ka kolaknit sa sulud,” hambal ka ana nga tatay.
Gindalidali namun dara si Teray sa manogtandok hay nagapangluya run tana. Ang ana nga pilas gaparangit-um kag ang ana nga mata daw matakpan run ka poro poti. Ginakolbaan ako basi kon ano ang matabo kay Teray sa pagkagat kana kang kolaknit. Basi mahimo man tana nga kolaknit okon mapriso liwat sa ana nga damgo. Toman ang akun pagpangamoyo nga magaayad run tana.
Pagkatapos ka pagtanduk kay Teray, naghambal ang manogbolong nga tam-an ka dalitan ang kagat kang kolaknit kag indi ordinaryo. Mayad lang hay nahingagaw dayon. Ginbanyosan ang ana nga butkun kag ginbutangan ka bindahi. Nag-orasyon dayon ang manogbolong sa linggwahi nga indi ko maintindihan. Pagkatapos, nag-uli run kami sa anda nga balay.
Rogto nagkaun ka doro si Teray. Sa pito na ka adlaw nga pagtorog, ginbawi na gid ang ana gutum. Daw maobos gawa ang sangka bandihado kana. Pagkatapos na kaun, naggwa ako sa anda nga balay samtang si Teray nagaistorya sa ana nga ginikanan kon ano ang natabo kana. Rogto ako nagpahoway sa doyan sa idalum ka mangga. Maramig ang dapya ka hangin, daw hangin sa paraiso kon sa diin kami naghalin. May naghani nga limug kanakun.
“Ang imo promisa indi paglipati.”
Sa amo to nga kahimtangan dayon ko nadumduman ang mga kalag nga napriso sa paraiso nga logar. Karolooy man sanda, nangin hilaw ang anda kamatayun bangud naingganyo sa manami nga logar. Gosto man daad nanda makahalin ogaring indi run sanda makagwa.
Nagbalik ako sa balay nanday Teray kag nalisinsya nga maagto sa simbahan. Mapamisa ako sa mga kalag nga nagtalang.
“Matawas ako kanimo,” hambal ni Teray.
“Indi anay. Lab-as pa ang imo nga pilas. Kinahanglan mo pa magpahoway.”
“Piro gosto ko nga boligan ang mga kalag nga napriso sa paraiso, kon indi tungud sa bolig da, wara kita ka gwa nga bohi.”
Nagpasogot run lang ako nga matawas si Teray sa banwa para magpamisa. Nangamoyo dayon kami sa simbahan. Insakto gid hay may misa pagkahapon, mapamisahan run namun ang kalag nga wara ka gwa sa anda nga damgo.
Nagtinir kami sa anda nga banwa. Andut maramig gihapon ang dapya ka hangin bisan mainit ang sirak ka adlaw? Ang mga tawo saku sa anda nga mga hirikoton. Magahud ang lugar, mayab-ok, mahigku piro bohi nga mga tawo ang gaistar. Makita mo nga sanda nagakadlaw, nagaboligay kag naga higogmaanay. Indi run gid ako magsulud sa damgo. Gusto ko nga makabogtaw agud akun makita ang matoodtood nga pagpangabohi.
Nagbagting ang lingganay, patimaan nga maompisa run ang misa. Sa kada bagting ka lingganay, may kolaknit nga nagalopad. Nagtangra ako sa langit kag rogto ko nakita ang dorodoro nga nagrolopad nga mga kolaknit. Haros tanan nga mga tawo nagtangra man hay nagdulum ang kalangitan bangud sa kadorohon ka mga kolaknit nga naglopad sa kahawaan.
“Amo bala dya ang mga kalag nga nagtalang okon amo dya ang mga kolaknit nga nagsalakay kanamun antis kami makagowa sa amun damgo? Mga tawo bala dya nga napriso sa anda damgo okon mga panolay nga nagapang-ingganyo para mag-agto sa anda paraiso kag indi run makagwa?” Indi ko gihapon masabtan ang akun nga mga pamangkot, gani nangamoyo pa gid ako para sa kasolhayan kag para wara run ti tawo nga mapriso sa sulud ka anda nga damgo.
- Kataposan -