Marya
ni Norman T. Darap
Ikarwa nga Padya
Sa idalum ka masanag nga bolan, asnahun ang malapad nga patag nga natamnan ka manorong nga mga mais. Sa iraya ka patag, madong-aw ang masiuk nga kawayangan nga doro ti daragkul kag matarag-as nga kahoy. Sa tunga kang kagab-ihun, nagapaindis-indis ang honi ka mga sirumsirum kag hagunus ka manabaw pay malapad nga sapa. Ang pagtabok sa malapad nga taramnan ka mais kag masiuk nga maway, ang laktud pay mabudlay nga aragyan para makalab-ot sa banwa halin sa baryo Guibongan. Kinahanglan tabokon ang sapa nga marapit sa ponta ka maway kag sa pihak nga bahin ka dya, may banglid kon diin may human nga karsada paagto sa banwa.
Hinali nga nagtaraghol ang mga ayam sa mga kabalayan sa baryo. Ginguba na ka dya ang kalinung ka gabii kag ang makatoroyo nga igung kang kabokidan. Tubtub may nagdabadaba nga bahul nga balay sa gwa ka baryo kag sarasara nga naggorowa ang mga tawo sa anda panimalay nga may dara nga ti matarum kag matarawis nga armas. Daw nagparanaog ang mga bitoon sa baryo kon turukun sa pihak nga bokid bangud sa pagraku ka mga nagaigpat nga kasanag halin sa mga nagadabadaba nga solo nga bitbit ka mga tawo. Tanan sanda nagaginamo, hasta may pira ka tawo nga nangona kag nagtogro ka diriksyon kon diin nayon nagpaagto ang anda nga ginalagas.
Sa pira ka gabii nga pagbinantay, natyimpohan gid man nanda ang anda ginahulat. Ang nagatiriripon nga solo, nagrarapta kag nagkamang sa kadulum ka malapad nga taramnan ka mais. Diritso nga naholog kag naglagapak ang nagapangloya nga lawas ni Marya sa lopa. Daw naholog halin sa banglid ang kapagrus ka ana paglampus. Ginpirit na magbangon halin sa ana mga nabilin nga purus kag nagpangorabut sa mga mais para makatindug, pay magabok ang mga laya nga pono ka mais, rason ka ana liwat nga pagkatomba sa lopa.
Ginahapo si Marya sa sobra nga kakapoy dungan sa madasig nga pagkubakuba ka ana dughan kag mahapdi nga pilas. Sa ana kaloya, napinsaran na nga pabay-an run lang ang kaogalingun nga magbatang sa lopa kag hulatun ang paghosgar ka langit. Nagtangra tana sa kalangitan, ang kasanag lang gid ka bolan ang nagakabud sa kahawaan kag ang igpat ka mga bitoon, wara gintaw-an ka kahigayonan ka bolan nga matalopangdan. Ang madasig nga pagginhawa ni Marya, amat-amat nga nagkalma kag ang ana nga nagadalagan nga polso, nagbalik sa normal. Ang ana paghimotad sa bolan amo ang bintana nga nagbokas sa ana handorawan. Hinali nga nagtoro ang ana mga loha asta tana naghiribiun. Gintingub na ang mga palad kag nagpangadi.
Nadumduman ni Marya ang mga parangadiun nga gintodlo kana ka ana nanay nga si Lourdes kag Lola Emilia kaona. Mga parangadiun nga sa paminsarun na lang ginasambit tungud sa pagdowadowa ka ana pagtoo.
“Maghimaya kaw Maria. Nga bota kaw ka grasya. Ang Ginoo dyan kanimo. Ginadayaw kaw labi sa mga bayi nga tanan kag ginadayaw man ang bonga ka imo bosong nga si Hesus. Santa Maria nanay ka Dyos, iampo mo kami nga mga makasasala, kadya kag sa oras ka amun ikamatay.”
Nagpangadi tana ti mayad sa atobangan ka altar nga bota ka mga santos kag litrato ni Hesukristo kag Birhen Maria. Nakalohod tana samtang nagadoko kag ginakaptan ang sangka rosarito. Sa ana atobangan, sa natoo nga bahin, nagalohod ang ana nanay. May baynti minotos run sanda nga nagapangadi halin sa pagbagting ka lingganay sa simbahan sa banwa. Panaad run ka magnanay nga magpangadi sa kada mag-ompisa ang alas sais ti gabii. Pay sa pagligad ka inadlaw, ang anda pagpangadi mas nagasagonson pa ti pira ka bisis sa kada adlaw. Indi lang sa kada gabii pay pati sa pagkatapos ka anda pamahaw, naganobina dayon ang ana nanay.
Makapira ti bisis nga makita ni Marya ang ana nanay nga nagalohod sa altar sangka adlaw kag nagaampo sa mga santos. Pay si Marya, nagadungan lang sa ana nanay sa pagpangadi kada sirum.
Nahangpan ni Marya ang ana nanay kon naga indi tana mag-ontat sa pagpangadi. Bisan tana wara man ti iban pa nga naman-an nga paagi para mag-ayad ang ana lola. Ginapabaskug run lang nanda ang anda pagpati nga sa anda padayon kag wara ontat nga pagpangadi, itogro ka langit ang anda nga ginapangayo.
Ginkahanggudan run ni Marya ang pagkarilihiyosa ka anda pamilya, kapin pa gid ka ana nanay kag Lola Emilia. Natandaan na pa ang ginhambal ka ana Lola Emilia kaona kon naga Marya ang ginpangaran kana. Gosto nanda nga magsonod tana sa pagkarilihiyosa kag pagkamahuruy-un ka mga bayi sa anda nga pamilya. Ginhandum nanda nga kon daad mangin madri tana sa paghanggud. Pay wara natoman ni Marya ang handum ka ana nanay kag ana lola para kana. Mas gostohon na pa nga mangin hilway kag magkapamilya sa pira ka adlaw. Dara kang kakolangan sa kwarta, wara natapos ni Marya ang pag-iskwila sa kolihiyo.
Ang ana tatay nga si Doming, sara ka panday sa anda baryo kag kon kis-a gabolig man sa pagpangoma. Naagyan man ni Marya nga magsulud bilang kabolig sa sangka may sarang nga pamilya sa syodad pay nagbohay lang man tana ti masorosobra sangka toig. Indi tana makaagwanta magparayu sa ana pamilya, kapin pa gid sa ana Lola Emilia.
Ang nagasarahanun nga bogto kag magorang ni Marya nga lalaki nga si Noel, bohay run nga nag-istar sa syodad kag nagaobra bilang gwardya sa sangka prindahan. Indi lang pagsongon ang nabatyagan ni Marya sa ana magorang nga lalaki, ompisa nga wara run dya nagbolig kananda kag nagpangasawa ti timprano sa taga-syodad. Nagaugut pa gid tana hay wara man lang nagabisita ang ana magorang kananda, kapin pa kang magloya run ang anda lola. Antis pa man naghalin, ginhambal ni Noel nga nahadluk tana magpahimuyung sa anda baryo kag dangatun ang kahuy-anan nga ginapakug ka mga tawo sa anda nga pamilya. Nabaton ni Marya ang pinasahi nga pagtrato ka mga tawo sa anda nga pamilya halin pa kaona kang mag-ompisa sa pagmasakit ang anda lola. Wara haros ti may gosto nga magsogidanun okon magparapit sa anda pamilya. Sa kada pagsimba nanda imaw ang ana Lola Emilia, ginaturuk sanda nga may pagmolay sa anda mga mata. Mga panuruk nga kon makapilas lang, sigoro napatay run sanda sa kabohayon ka anda paghimotad. Nakapilas dya sa paminsarun ni Marya kag nagbilin ka marka nga wara nagakapali sa ana tagiposoon.
Kaona, hangkilan ang pamilya nanda sa baryo. Ang ana Lola Emilia may mayad nga ripotasyon sa mga pomoloyo kang komyonidad. Aktibo ang ana lola sa pagbolig sa mga orobrahun kag proyikto sa baryo. Nangin kapitana tana sa darwa ka magsonod nga tirmino. Pay sa ikatlo na nga pagpadalagan hinali lang tana nagmasakit ti malala. Sangka indi ordinaryo nga sakit kono ang nagpasilot sa ana lola ti pira run ka toig. Pira run ka mga babaylan ka anda probinsya ang naglantaw sa ana lola. Pay sara lang ang anda nga ginhambal, kon nangin timprano lang daad nga napalantaw kag napabolong ang ana lola, sigoro nasarangan pa nanda nga itabogon ang naghapon nga halit sa ana lawas. Pay tungud nagbohay run kono ka pira ka bolan, ginlamon run ang ana nga lawas ka naglumlum nga dalit kag ginkaun ang ana nga dungan. Natoboan run kono ka pakpak kag nakatoon maglopad ang maitum nga dungan. Indi maintindihan kaona ni Marya kon ano ang buut hambalun ka mga babaylan. Sa kalooy run lang ni Marya sa ana lola, ginpirit na ang ana mga ginikanan nga ipalantaw sa doktor sa anda banwa indi gani sa syodad. Pay ginkaraan pa tana kag ginhambalan nga mas magtutum pa gid tana sa pagpangadi para mag-ayad ang ana lola.
Wara nagbohay kag madasig nga nagligad ang binolan kag nangin malala ang ginabatyag ka ana lola. Nagapalibug gid si Marya kon naga pirmi nagapos ang mga butkun kag batiis ka ana lola pagkatapos mapalantaw sa mga babaylan. Nalooy tana nga sa kada pagdara na ka pagkaun sa ana lola, indi dya makatulun. Nanotaran na pa gid nga kada adlawun, nagakatorog ang ana lola kag pag-abot ka gabii, bogtaw nga mapasik nga daw wara ti sakit. Ginapirit na nga makabohi sa pagkabangut kag nagaparamola ang ana mga mata nga nagamorodlo. Pirmi pa tana naganganga kag nagaralaway. Sara lang ang pirmi ginsinggit ka ana lola kada gabii samtang nagawaras.
“Boy-i nyo ako! Nagahirab run ang bosong ko! Makaun takun! Boy-i nyo ko!”
Mga tinaga dya nga indi madora sa paminsarun ni Marya. Pay kada taw-an ni Marya ka pagkaun ang ana Lola Emilia, indi man dya magkaun. Kon bilog gani ang bolan, mas nagapurus ang panaghoy ka ana Lola Emilia. Indi nanda maman-an kon ano ang anda himoon kon aboton ang ana lola. Natalopangdan man ni Marya ang sangka lain nga honi sa gwa ka anda balay kag nagasaylo sa ibabaw ka atup kon masanag ang bolan. Honi ka pispis nga daw nagadungan sa dapya ka hangin.
Ginapaminsar ni Marya nga basi nagboang run ang ana lola amo ra nga wara run nagaholag ti insakto kag indi maistorya ti mayad. Asta nga napono run gid si Marya sa pagpugung ka ana kaugut, indi na gid maintindihan kon naga wara ti may ginaobra ang ana mga ginikanan kag ginapabay-an lang ang sitwasyon ka ana lola.
Indi makapati si Marya sa ana mga nabatian kang gintampad tana ka ana mga ginikanan kon ano gid ang ginabatyag ka ana lola. Hambal ka mga babaylan, indi sangka sakit ang ana ginabatyag kondi bonga kang pagkahisa. Tungud kono sa mayad nga pagkatawo ka ana lola, may naghisa kana kag ginlatonan tana ka pagkaaswang. Ginpaagi kono ang paglaton sa ginlawayan nga pagkaun okon irimnun. Sa rason nga ginhigtan ang ana lola para indi makapalagyo kada bilog ang bolan pay amo dya ang halinan kon naga nagaloya tana. Sa tayoyon nga indi makakaun ang ana lola mangin maloya kag magaantos. Pay indi lang sa sangka pagtiraw magakatapos ang tanan, magasigi ang pag-antos ka ana lola kag indi mapatay asta wara ti may magadawo okon magapanobli ka ana pagkaaswang.
“Ti, kon amo, pabay-an ta lang si lola nga mag-amo ra, mag-antos? Asta san-o na ra agwantahun?” nagaugut nga paghambal ni Marya.
“Asta masarangan ta mapunggan nga indi makapanakit ka iban ang lola mo,” mahinay nga sabat ka ana nanay.
“Pay hasta san-o ta matago kag mabangut si lola?”
Paghipus lang ang sabat ka ana mga ginikanan. Nagalungu si Marya kag nagamohan sa mga natabo. Indi na masarangan nga wara tana ti may mahimo. Nag-agto tana sa kosina kag nagraha ka panyapon. Nagsandok ka darwa ka tasa nga logaw kag magsulud sa kwarto ka ana lola. Daw nalansang ang lawas ka mal-am sa mabaho nga baratangan. Nagaagi pa sa ana mga butkun kag batiis ang sobra kahugut nga pagkahigot ka pisi. Hinayhinay si Marya nga nagparapit sa ana lola kag ginhapolas ang nawala na ka dya nga butkun para pokawun. Pay hinali lang nga nagpisik ang mal-am dungan sa pagmokrat ka ana mga mata. Sa pagkahangyus, nabuy-an ni Marya ang pinggan nga may logaw kag nagrarapta sa salug. Ang nabatyagan nga pagkahangyus, hinali nga nabuslan ka kakolba kang nagturuk kana ang ana Lola Emilia. Nagaparanglisik ang ana mga mata kag nagaparamola. Daw sangka sapat nga gutum kag nakakita ka ana karan-un. Ginbuksan na ang ana baba kag nagahapo nga nagginhawa. Nag-isol si Marya samtang nagakudug ang lawas. Tama run gid ka lain ka ana Lola Emilia. Ang kaona nga mahuruy-un na nga mga mata kag paghambal naislan ka pagkatawo nga daw nadoraan ka tadung nga paminsarun. Indi run tana makakilala ka mga tawo sa ana palibot.
Hinayhinay nga nagparapit si Marya sa birha ka hulut. Kang makagwa run tana, madasig na nga ginsarado ang birha kag mag-agto sa atobangan ka altar. Ginbuul na ang nakasab-it nga rosarito sa gamay nga ribolto ni Hesukristo. Ginpangadi na ti masonson ang pag-ayad ka ana lola.
Pagkatapos na magpangadi, liwat tana nga nagbalik sa kosina kag ginbuul ang pangtarapo nga lapat kag sangka labador nga may sulud nga tobig. Hinayhinay na nga ginboksan ang birha ka hulut ka ana lola. Bisan may kahadluk, mas nagapangibabaw ang ana kalooy. Kinahanglan na limpyohan ang salug nga naolaan ka pagkaun kag trapohan ang mahigku nga lawas ka ana lola. Nahangyus si Marya kang makita nga nagapongko run ang mal-am sa katri kag nagaturuk kana nga nagapangholay ang mga mata. Ang mga nagaparamola nga mga mata kaina nangin malolo parihas sa mga mata na kang wara pa tana nagmasakit.
“Apo ko, buy-i ako! Masakit run ang lawas ko. Masakit sa butkun kag batiis ang pagkabangut kanakun,” mahinay nga pagkasambit ka mal-am samtang nagapangloya. Sa sobra nga kalooy ni Marya ginparapitan na dayon ang ana lola kag magkabud.
“Apo ko, buy-i ako,” liwat nga hambal ka mal-am.
Nagboyi sa pagkabud si Marya kag gin-atobang ang ana lola. Nagaroloya kag nagapangralapsi ang ana nawong. Hinali nga naghaum si Marya nga nag-ayad run ang ana lola kay amo gid ka dya ang nawong kag pagkatawo na kaona. Sigorado si Marya nga amo ka dya magsogidanun ang ana lola kag mag-angga.
Sarasara na nga ginpanghubad ang higot sa mga butkun kag batiis ka ana lola. Ginbuul na ang palanggana nga may sulud nga tobig kag ginbasa ang gamay nga towalya nga pangtrapo. Kang trapohan na run daad ang pongyahun kag mal-am, hinali lang nga nagpanglisik ang mga mata na. Golpi tana nagkaput sa dughan nga daw naipit sa sakit.
“’La, naga? Ano nabatyagan mo?” pasinggit nga pagpamangkot ni Marya dungan sa pagkaput sa dughan kag paghapolas sa likod ka mal-am. Pay hinali nga nag-turuk kana ang ana lola dungan sa madasig nga pagkuga sa ana liog. Sa kahugut ka pagkakuga, indi tana makabohi sa mga kuum ka alima ka mal-am. Ginpirit ni Marya nga magsingit ka panabang pay wara ti limug nga nagagowa sa ana baba. Bisan sa pagginhawa indi run tana makatulun kag makahuklu ka hangin. Indi maman-an ni Marya ang ana nga obrahun, liwatliwat lang tana nga nagawaras para makaboyi.
Nagaparamola ang mga mata ka mal-am kag daw gintayhupan ka malain nga ispirito. Ang ana nagapangloya nga lawas kaina hinali lang nga nangin mapurus dya. Pamatyagan ni Marya indi sangka mal-am ang ginatobang kondi sangka impakto nga bota ka kaugut kag sokma.
Marapit run lang nga madoraan ka ginhawa si Marya kang matapi na ang labador sa katri. Nagringkadol ang kagahud sa bilog nga balay kag madasig nga nagdalagan ang ana mga ginikanan sa hulut ka mal-am. Nagsiyagit ang ana nanay sa ana nakita. Madasig nga nagdalagan ang ana tatay kag ginbutung ang mga alima ka mal-am sa liug ni Marya. Sa pagbuyi ka ana lola, wara ti animo nga natomba si Marya sa salug samtang hinali nga ginwaslik ka mal-am ang ana manogang kag nagtabug sa dingding ka hulut. Nagsyagit ang ana lola nga daw nadora sa kaogalingun kag naglokso sa bintana.
“’Naaay!” singgit ni Lourdes.
Hinali nga nagtaghol ang mga ayam sa mga kabalayan nga nagpokaw sa mga tawo sa baryo, dungan sa lain nga klasi kag matonog nga honi ka pispis, nga nagahinay sa pagkalma ka mapagrus nga hangin.
Aga run kang magbogtaw si Marya. Sa ana nga pagbangon, may ginakaptan tana nga rosarito. Hinali na nga ginkaptan ang liug kang nabatyag tana ka kaalay. Dayon na nga nadumduman ang ana Lola Emilia. Dalidali tana nag-agto sa kwarto ka ana lola kag kang boksan na ang birha, natampad kana ang mal-am nga mahamuuk ang torog samtang nagapos ang mga butkun kag batiis. Pay indi run pisi ang nagabangut sa lawas ka ana lola kondi mga kadina, mga kadina nga tuktukun.
Sa kilid kang katri nagapongko kag naorungan ang ana nanay. Nagparapit tana kag ginpamangkot kon ano ang natabo kabii matapos tana nalipung. Malohaloha nga gin-istorya ni Lourdes, nga inabot ang ana lola kag naglompat dya sa bintana paggwa. Bilog nga gabii tana nga nadora kag haros sohoton ka ana tatay ang bilog nga baryo asta sa mga taramanan nga kahon para makita lang ang ogangan pay naayawan gid sanda. Asta may nabatian sanda nga gahud sa sangka bahul nga korongan ka baboy. Daw ginaiyaw ang mga baboy sa pag-iriwik. Kang agtonan nanday Doming imaw ang mga tanod, nahangyus sanda kang makita ang tatlo ka daragkulan nga patay nga baboy. May mga kagat sanda sa liug kag bota kang karos ang anda lawas. Wara run ti mga dogo kag kusug ang mga baboy. Dayon nga nagparayu si Doming sa tangkal hay maraw-ay ang turuk kana ka tag-iya ka mga baboy. Wara man ti may naggwa nga tinaga sa mga tawo sa gintaboan pay ang mga turuk nanda, sobra pa sa pagpamoyayaw nga hambalun nanda nga may naman-an tana sa natabo.
“Kon nagpalagyo si lola dya sa balay, pano tana nakabalik dya kag gingapos?” ang pamangkot ni Marya sa ana nanay.
Hinali nga nag-ontat sa pagsogidanun si Lourdes. Ang masubu na nga nawong naislan ka sokma sa ana mga mata. Dayon na napaatras si Marya kag kinolbaan.
“Ginbuy-an mo sa pagkabangut ang lola mo. Amo ra nga nakapalagyo tana!” sokma kana ni Lourdes.
“Patawad, Nay. Abi ko kabii, nag-ayad run si lola,” mahinay nga sabat ni Marya.
Nagtindug si Lourdes kag dayon na butung ka ana bata paggwa sa kwarto. Ginsarado na dayon ang birha kag ginkandadohan.
“Ompisa tulad, indi kaw run magporoparapit kag magsulud sa kwarto ni lola mo. Ako run lang ang mabantay kana. Indi run pwidi maliwat ang natabo kabii.”
Nagligad ang inadlaw kag simana, liwat nga nagloya ang lawas ka ana lola. Kon kis-a nagatorotika si Marya sa hulut ka ana lola. Pirmi gihapon tana torog sa adlaw kag nagawaras sa tungang gabii kapin pa gid kon bilog ang bolan.
Nag-abot ang adlaw nga nangin tama ka loya run gid ka ana lola. Daw pariho lang nga nagatagomatayun tana nga indi madayonan. Kada pagginhawa na daw mangin orihi na run nga haklu. Asta nga ginpabay-an run lang ni Lourdes si Marya nga magbolig sa pagbantay kag pag-atipan sa ana lola. Pira ka gabii sanda nagpolaw sa pagbantay. Nalooy run gid si Marya sa kahimtangan ka ana lola. Pasilot na nga ginaantos ang liwatliwat nga paghimogto nga indi matapos. Gintawag tana ka ana lola kag ginhambalan nga gosto na run magpahoway. Sa nabilin na nga purus liwatliwat na nga ginsambit nga boligan tana.
“Kapoy run gid ako. Boligi ako, apo.”
“Magpahoway kaw run, La, indi kaw run magkabalaka pa. Pahoway kaw run.”
Gindawu ka ana lola ang ana natoo nga alima kay Marya. “Dawata, apo.”
Golpi nga naghipus si Marya samtang nagalibug ang ana paminsarun. Indi na maman-an kon kinahanglan na bala nga pabay-an ang kaogalingun nga kan-un kang kadulman para masalbar ang pag-antos ka ana lola. Hinali nga nag-atras si Marya parayu sa mal-am. Nagtindug tana kag nag-agto sa atobangan ka altar kag liwat nga nagpangadi samtang ginakaptan ang rosarito. Parihas sa ana pagtoo bisan pirmi tana nga nagapangadi indi na masigorado sa kaogalingun kon parihas ka pag-un ka mga bato nga indi madali mabuka ang ana pagsarig sa Dyos. Pay nahadluk man tana nga madangtan ang kahimtangan ka ana lola tulad. Indi na gosto nga kahadlukan ka iban nga tawo, indi na gosto nga makapanakit, kag labaw sa tanan indi na gosto madora sa tadung nga paminsarun. Pay asta san-o na kinahanglan agwantahun ang pag-antos ka ana lola? Asta san-o na hulatun nga sabtun ka langit ang anda mga pangamoyo nga mag-ayad run ang ana lola?
Naggwa tana sa anda balay kag nagpanawpanaw sa gwa. Ginhampak tana ka mapagrus nga hangin. Nakatangra tana sa masanag nga bolan. Tam-an ka anyag sa ana panurukan ang kasanag. Nagsulud sa ana panghunahuna nga bisan ano pa ka karadlukan ang ginasimbolo ka bilog kag masanag nga bolan para sa karakuan, magapabilin gihapon dya nga maanyag sa mga mata ka mga tinoga nga nakahangup kag nakamaan ka matoodtood nga saysay sa maraku nga pagkabutang. Tanan nga butang may anda nga saysay nga ginakahamtangan amo ra nga nagatigayon sa pagkabohi, magapatigayon nga magakabohi. Ang kabug-at ka ana dughan, magatawhay kon pabay-an na ang kaogalingun nga sabtun mismo ang ana ginapangamoyo. Tana mismo, tana mismo ang magatoman ka ana ginapangalaba. Pabay-an na ang kaogalingun nga mangin halad, malowas lang ang ginapalangga na para matogro ang kalinung kag katawhay ka ana paminsarun kag pagkatawo. Magapahilway kang kaogalingun nga ginakahadlukan.
Nagsaka tana sa balay kag nagbalik sa kwarto ka ana nga lola. Nagapangloya gihapon ang ana mga mata kag ginapirit na nga ginadawu ang ana nga alima. Nagparapit si Marya kag nagpongko sa tupad ka mal-am.
“Palangga ta gid kaw, La. Magpahoway kaw run.” Gindawat kag ginkuum na ang too nga alima ka ana lola.
“Parapit, apo. Parapit kaw kag ibuka ang imo baba,” gahapohapo nga paghambal ka ana lola.
Ginsonod man ni Marya ang ginhambal ka mal-am. Sa pagbukas na ka baba ginparapit ka mal-am ang ana olo sa nawong ka ana apo. Ginbuksan na man ang ana baba kag gindukut sa mga bibig ni Marya. Gintogro na ang ana bilog nga purus kag aram pasulud sa baba ka ana apo.
Nakabatyag ka lain nga init si Marya sa palad ka ana lola. Nakabatyag man tana ka mapagrus kag maramig nga hangin pasulud sa ana baba halin sa bibig ka ana lola. Hangin nga may dara nga purus kag gahum. Hangin nga naglamon sa ana bilog nga lawas halin sa pinakadalum nga kusug. Pispis nga nakabohi nga nagasonod sa kadasig ka hangin sa ana mga ogat. Sa indi na maipaathag nga nabatyagan, makadali tana nga nagparamoypoy kabangdanan nga mabuy-an na ang alima ka ana lola. Kang himotadan na ang nawong ka ana Lola Emilia, nagginhawa pa dya ka madalum antis maotdan kang kabohi. Nangin matawhay kag malinung ang nawong ka mal-am.
Nakabatyag kang katawhay si Marya. Amat-amat nga nagtanda ang ana panurukan kag kang magturuk tana sa gwa ka bintana, masinaw na nga makita ang ponta nga bahin kang kabokidan bisan kasanag lang ka bolan ang nagatogro kasanag sa palibot. Nakabati tana kang kagahud, klaro ang mga nanarisari nga gahud nga nagasulud sa ana mga talinga. Nabatian na biskan ang horaguk ka sangka tawo nga torog sa sangka balay sa ponta nga bahin ka baryo. Amat-amat nga nagmag-an ang ana pamatyagan. Daw malugdang tana sa hangin. Ang ana kahadluk, kabalaka kag pagpangdowadowa, amat-amat nga nabuslan ka katanda, kaisug, kag kapurus nga daw indi mahubsan. Tubtub may nabatian tana nga honi sa gwa ka anda balay, ang honi ka ana giya. Naglokso si Marya halin sa bintana kag nagpadara sa kadasig ka hangin nga nagalubas sa kawayangan, sa mga pono kag sa atup ka mga panimalay. Tulad lang tana nakabatyag nga mag-angkun kang gahum nga may kahilwayan.
Wara run tana ti may nabatyagan pa nga kakapoy kag kaloya. Padayon na lang nga ginahomlad ang ana mga butkun kag alima. Pay hinali tana nagpondo sa sangka atup ka balay. Indi kakapoy ang ana nga nabatyagan kondi pagkamara kag pagkahirab. Nakadapug tana kang sangka mahamot nga pagkaun nga tulad na lang ginhandum. Indi na mapunggan ang ana kaogalingon nga sondan ang kahamot sa sangka balay nga may nagatorog nga pamilya. Tulad lang tana nakabatyag ka paghandum sa sangka butang. Hinayhinay na nga ginbohoan kag ginburikat ang gamay nga boho sa atup. Sa kadanlug ka ana lawas madasig na nga nasulud ang gamay nga boho. Nagparapit tana sa sangka nagakatorog nga lapsag. Tama ka hamot sa ana pamatyagan. Ginpagwa na ang ana dila kag gindilapan ang liug ka lapsag. Nanamitan tana sa sabor ka balhas ka lapsag. Hakwatun na run daad ang lapsag kang magbogtaw kag magsinggit ang tatay ka lapsag.
“Aswaaang! Aswaaang!”
Dayon nga ginhablot ka tatay ang binangon nga nakasab-it sa dingding nga kawayan kag ginhana nga laboon si Marya pay madasig tana nga nakalikaw kag naglompat paggwa sa balay. Nagborogtaw ang mga tawo sa baryo sa matonog nga singgitan. Naggorowa sanda sa anda nga balay may mga dara nga matarawis kag matarum nga armas kag nagadabadaba nga solo. Sa pagpalagyo ni Marya paggwa sa anda baryo, ginsomalang tana ka mga tanod nga pira run ka gabii nga nagabantay kag nagapanilag. Piritun na man nga palagyohan ang mga tawo, sigi man gihapon tana nga ginalagas. Indi na man daad gosto nga pakipagbato sa mga tawo pay kinahanglan na nga apinan ang ana nga kaogalingun. Pay sa karaku ka mga binangon nga naglabo kana, may sara ka labo ang nag-igo sa ana likod samtang ginakuga na ang sangka tawo. Hinali tana nakabatyag kang kasakit kag pagkaloya halin sa ana nga pilas. Ang madasig na nga pagholag kag matag-as nga lokso, amat-amat nga naghinay. Indi na masarangan ang mga tawo. Kinahanglan na makagwa sa baryo para makapalagyo. Nakabati tana kang honi ka ana giya kag ginsondan na dya para makapalagyo. Sa ana nga pagpalagyo, nakita na nga ginasonog ang anda balay. Mabatian na pa ang singgit ka ana nanay kag tatay nga nagapanabang ka bolig sa sulud ka balay.
Nakatupa tana sa malapad nga taramnan ka mais marapit sa karahoyan. Diritso nga naholog kag naglampus sa lopa ang nagapangroloya nga lawas ni Marya, daw naholog tana halin sa banglid sa kapagrus ka ana pagkaholog. Ginpirit na nga magbangon halin sa mga nabilin na nga kusug pay magabok ang mga uga nga pono kang mais nga nangin kabangdanan ka liwat na nga pagkatomba sa lopa. Ginahapohapo tana sa sobra nga kakapoy dungan sa madasig nga pitik ka ana tagiposoon. Sa kakolangan ka purus, napinsaran na lang ni Marya nga pabay-an ang kaogalingun nga magbatang sa lopa kag hulatun ang pagbuut ka langit. Nagtangra tana sa langit, ang kasanag lang gid ka bolan ang nagahakus sa kahawaan kag ang mga igpat ka mga bitoon wara haros gintaw-an ka kahigayonan ka bolan para matalopangdan. Halin sa gahum kang kasanag amat-amat nga nadora ang hapdi kag sakit nga ana nabatyagan halin sa nagadogo na nga pilas. Ang ana kakolba amat-amat nadora dungan sa nagadalagan na nga polso nga nagtawhay.
Halin sa mga agi ka dogo ni Marya, natoltol tana ka mga tawo sa ana ginapahowayan. Sa ana mabugu nga pagpahoway, wara pa nagbalik ang ana bilog nga kusug. Dayon tana nga nagbangon kang mabatian ang gahud ka mga tawo. Nakita na man ang mga solo nga nagaparapit. Liwat tana nga nagdalagan palagyo asta sa ponta ka taramnan ka mga mais pasulud sa kakahoyan. Pay bag-o pa man tana makalab-ot sa ponta ka wayang, hinali lang tana ginlambatan ka tatlo ka mga laki. Dayon tana nga ginkuga kang sangka laki pay madanlug ang ana nga lawas kag madasig tana nakabohi. Ginbalusan na kang pagtikwang ang lalaki nga nagtabug. Nalikawan man ni Marya ang makapira ka bisis nga paghampak kana ka nagadabadaba nga solo nga kaput ka mga laki, nangin kabangdanan man dya para mabolag tana ka makadali kag wara na mahimo nga masagang ang labo nga nag-igo sa ana nga nawong. Palabug nga pilas sa nawala nga dahi asta sa ana nga natoo nga pongyahun. Sa kaugut ni Marya, ginlubung na ang ana too nga alima sa bosong ka sangka laki kag ginkoot ang sulud ka dya. Kag sa pagkatomba ka laki sa lopa, nabuy-an na ang nagadabadaba nga solo nga nag-ompisa ka sonog sa malapad nga taramnan ka mais.
Nagdalagan si Marya sa kakahoyan. Gin-obos na ang ana tanan nga kusug sa pagdalagan parayu sa baryo kag sa mga tawo nga nagalagas kana. Asta nakalab-ot tana sa ponta lawod kang kakahoyan marapit sa soba. Nakalohod tana sa bato sa sobra nga kakapoy. Nakabatyag tana ka paghinulsul sa pag-otod na ka sangka kabohi, pagtoga ka ginamo kag pagguba ka pangabohian ka ana kasimaryo. Pay wara na ginhinulsulan ang pagbaton ka gahum hay man-an na nga malinung run ang ana anhing Lola Emilia. Wara run tana ti balikan pa kag ang nabilin run lang, ang paraaboton nga sinstinsya kag ana bugna.
Nagtangra tana sa kalangitan para magpangamoyo sa pinakaorihi nga kahigayonan. Sa ana panurukan, ang maanyag kag makagagahum nga bolan amat-amat nga nagasalup ang kasanag. Pay indi matakus ang ana kalipay hay imaw na ang kasanag ka bolan sa pinakaorihi nga tinion. Nagligad ang pira ka oras, amat-amat nga nagsanag ang kalangitan kag nakabatyag tana ka toman nga hapdi nga kainit nga makapaso sa ana bilog nga lawas. Pay sa kada sakit kag hapdi, nakagakabatyag tana kang katawhay sa ana nga kalag. Nagpadayon ang makaparaso nga hapdi kag sakit, mas nagadalum ang mga pilas. Nagpadayon kag nagapadayon nga wara ti ontat, tubtub ang bolan ginlamon ka nagadabadaba nga adlaw.
Pay sa liwat nga pagdulum kag pagsanag ka bolan, ang ana mga abo liwat nga magaburambud sa hangin kag magabalik tana asta may magdawat ka ana gahum.
- Kataposan -