Biskwit
ni Alfred John G. Tayona
Ako si Lilet. Onsi anyos lang ako kang nagsakay kami ni Botsoy sa bus halin sa Cubao paagto sa Arobo, kaimaw namun si Tya Belen, bogto ni Nanay nga bayi. Ompisa kato, wara run kami nakabalik.
Adlaw nga Sabado, aga pa namokaw si Nanay kag nagkoon nga marigos run kono kami ni Botsoy. Nagdalidali kami bangon, ka nagapangoy-ab ko pa nga libayun, namasya kag nag-ilis. Kabii pa ginhimus ni Tya Belen ang amun mga gamit. Wara man kami ti doro nga darar-un hay wara kami ti raku nga bayo. Pagkatapos namun rigos, ginhakidan kami ni Nanay ka pamahaw kag ang sardinas nga bohay na nga ginatagotago para nga kon may bisita may ipadapli tana, gin-abrihan na para pamahawun namun.
"Lilet, indi mo pagpabay-an libayun mo, ha? May mga biskwit to kay Tya mo Belen. Kon magutum kamo sa byahi, pangayo lang kamo," koon ni Nanay.
Wara run ako nakasabat hay bota ang baba ko kang kan-un. Si Botsoy wara man nagalimuglimug kay saku tana ka osang. Nakatapos run si Tya Belen rigos kag nag-agto sa kwarto para mag-ilis. Pagkatapos namun kaun, ginkon-an kami ni Nanay nga manipilyo para madora ang langsa ka sardinas. Nagparombaanay kami ni Botsoy sa banggirahan.
Tayming nga pagtapos namun panipilyo amo man ang paggwa ni Tya Belen sa kwarto bitbit ang ana bahul nga sako nga bag nga may lainlain nga kolor. Gindawo na kanakun ang bag namun ni Botsoy nga ginhimus na kabii. Sa sulud ka bag ang tanan namun nga bayo nga magbogto.
"May biskwit ko dyan nga ginbutang sa bag nyo. Kon magutum kamo, kan-a lang ninyo. May botilya man dyan ka tobig," koon ni Tya Belen.
Nagtango ako kang akun olo kag nagpongko sa porongkoan rapit sa lamisa nga amun ginkan-an. Si Botsoy nagsulud sa kwarto kag paggwa na imaw na si Nanay. Nagalomawlomaw ang mata ni Nanay samtang ginakaptan si Botsoy sa abaga. Naglohod tana sa atobangan ni Botsoy kag ginhakus ang akun libayun. Wara ako nakapugung ka akun loha. Nagdalagan ako parapit kananda kag ginhakus si Nanay kag Botsoy.
"O, sigi run! Tama run ra nga drama. Makitaay pa man kamo liwat. Panaw run ta hay basi mabayaan ta ka bus," koon ni Tya Belen.
Gin-oribay ko sa akun abaga ang bag nga gintogro ni Tya Belen kag nagharuk kay Nanay. Ginkaptan ko ang alima ni Botsoy nga daw indi run ko magbohi kana kag naggwa sa balay, balay nga akun ginkilala pira ka toig nga pag-istar namun sa Taytay, Rizal. Samtang nagapanaw kami paggowa sa ikinita, si Nanay nagasonod kanamun. Nagabosong tana sa ikatrisi na nga bata kag ikadosi ko nga bogto. Si Tatay wara pa kaoli hay bisan gabii nagaobra tana sa konstraksyon imaw ang tatlo ko ka magorang nga mga laki. Kang nagligad nga Dominggo, sangka simana antis naglisinsya si Tya Belen nga maoli sa Arobo, gin-istorya ako ni Tatay. Koon ni Tatay, masonod kono tanda sa Arobo kon matapos run ang ginaobra nanda nga bilding. Ginkoon na nga kami lang anay maona rogto sa Arobo para sa abri klasi, makapainrol kami darwa ni Botsoy. Wara ako naglimug kang nagahambal si Tatay kanamun ni Botsoy. Mahidlaw ako sa mga klasmit ko piro gagutuk run kami sa balay kag kon magtinir kami tanan sa payag namun nga rapit sa patyo ka Taytay, indi kami pirmi makakaun tanan. Kang nagligad nga darwa ka toig, wara ako nakaiskwila hay ginpalabi anay ang mga magorang ko nga makatapos ka hayskol para pagkatapos nanda, makapangita obra kag makabolig sa balay. Gani kang paghambal ni Nanay nga sa Arobo run kami maistar ni Botsoy, wara ako nangindi.
Bakintol ang bahul nga sako, bag ni Tya Belen nga lain-lain ang kolor, kag ang bag nga bota ka bayo namun ni Botsoy, nagsakay kami sa traysikul kag dayon sa dyip. Pagkatapos ka darwa ka sakay, nakalab-ot run kami sa Cubao. Ginakaptan ko gihapon si Botsoy sa ana nga alima kag ang sara ko ka alima nagakaput sa bayo ni Tya Belen. Daw darwa kami ka mga bibi nga nagasonod sa amun nanay nga bibi samtang nagapanaw sa tunga ka soba ka mga tawo. Matapos ang pira ka likoliko, nakita run ni Tya Belen ang bus nga sakyan namun. Nagsaka kami kag ginpangita ang amun porongkoan.
Bahul ang bus nga amun ginsakyan. Daw habon kon kaisa nga ginagamit ni Nanay sa pagpanglabada ang dapug ka mga porongkoan. Sabakun lang kono ni Tya Belen si Botsoy hay tunga lang ana pliti. Piro koon ko kana, bukun man ko bahul, ti tunga kami ni Botsoy sa akun porongkoan. Pira ka minotos ang nagligad kag paglantaw ko sa gowa ka bintana, daw mga lasga ang mga pasahiro nga nagasaka sa bus.
May dara nga gamay nga libro si Tya Belen kag amo dya ang ana ginabasa samtang gahulat nga magpanaw ang bus. Matapos ang daw polo ka pasayod sa tibi, may nagsaka nga darwa ka laki nga poti ang onipormi. Ang isara nagpongko sa porongkoan ka draybur samtang ang isara nagtindug kag nangosisa ka tikit ka mga pasahiro. Si Tya Belen, sa nomiro onsi nga porongkoan samtang ako, sa nomiro dosi. Si Botsoy sa tunga namun.
Kang nag-andar run ang bus kag naggwa sa tirminal paagto sa EDSA, naglopad ang pinsar ko sa mga klasmit ko sa grade two, kapin pa gid sa akun kras nga si Carlo. Man-an na run ayhan nga kras ko tana? Pagtangra ko sa panganod, nakita ko ang oyahun ni Carlo kag daw may nagtolod kanakun nga magsinggit ka baskug okon magtombo-tombo sa akun porongkoan. Nabatyagan sigoro ni Botsoy ang akun kasadya hay namangkot tana nga "Naiwan kaw?"
"Wara, a. Biskwit gosto mo?" koon ko kana.
"Kar-on lang. Wara pa takun nagutum," sabat na man kanakun.
Nagtindug ako sa akun porongkoan kag nagpanuruknuruk sa akun palibot. Si Tya Belen nagabasa gihapon ka libro. Ang iba nga pasahiro sa pihak nga porongkoan nagatorog run. Piro ang iba, nagalantaw ka pilikula sa tibi ka bus. Sa pagpaningadtingad ko sa akun palibot, may sangka laki ako nga nakita rapit sa ponta ka bus nga nagaturuk sa gwa ka bintana kag nagaparamola ang mata. Daw nagaparamarok ka hibi nga daw ginsombag ka ana kontra. Nagbalik ako liwat sa pagpongko kag naglantaw ka mga bilding nga daw nagapaindis-indis solpot samtang ginalabayan ka bus. Gosto ko nga isipun kon pira ka bilding ang amun naagyan piro tam-an kadasig ka bus kapin pa gid kon wara gawa ti trapik.
Nawili ako ka lantaw sa mga nagakaratabo sa gwa ka bintana ka bus kag pagbalikid ko sa mga imaw ko sa sulud, wara run sanda parihas ti animo. Si Botsoy nagasandig ang ana olo sa kilid ni Tya Belen kag nagatorog. Si Tya Belen tana daw nagakaya nga nagapongko kag bokas ang baba nga nagatorog samtang ginakaptan ang libro nga ginbasa na. Hinali nga daw may nagdapya nga ramig nga hangin sa oyahun ko, nagkabit sa kalimotaw ko kag nakabatyag ako ka tam-an nga katoyo. Tungud sigoro hay timprano pa kami ni Nanay ginpokaw kaina, pagsandig ko ka olo ko sa bintana ka bus, wara lang bohay, nagadaramgo run ako.
Nakabogtaw ako nga nagapondo ang bus sa tirminal. Wara ako kamaan kon diin run kami. Nabatian ko sa pasahiro nga gapongko sa atobang namun nga sa Batangas Port run kono kami. Nagtogro ang kondoktor ka sangka papil kag bolpen sa pasahiro sa nomiro ono kag amo man sa pasahiro sa nomiro tris. Paglab-ot ka bolpen kag papil kanamun, si Tya Belen nagsolat ka amun ngaran.
"Pira kaw run gani, Let?"
"Onsi run Tya."
"Si Botsoy tana?"
"Pito run ako," koon ni Botsoy.
Pagkatapos masolat ni Tya Belen ang amun ngaran, gintogro na ang papil kag bolpen sa pasahiro sa likod na. Nagtindug tana kag ginbuul ang bag na nga sara. Ginkaptan na si Botsoy kag nanghagad manaog. Oribay ang akun bag, nagtindug ako kag sa liwat, nakita ko ang laki rapit sa ponta ka bus nga hana man magtindug para manaog. Nagaparamarok pa gihapon ang ana mga mata piro indi run masyado ka pola. Nagtalikod ko kana kag nagdiritso panaog sa bus.
Wara takun kamaan kon diin kami maagto piro maaram si Tya Belen kon paano magsakay sa barko. Sa liwan, ginkaptan ko si Botsoy kag nagsonod kami nga daw mga bibi kay Tya Belen. Pagpanaog namun sa bus, nag-ingus si Botsoy nga daw mangihi kono tana. Nagparapamangkot si Tya Belen kon sa diin ang banyo kag gin-imawan namun si Botsoy. Nagsulud sa banyo ka mga laki ang akun libayun samtang ako, nagtindug sa gwa para hulatun tana. Si Tya Belen, nagsulud sa banyo ka mga bayi. Pagkatapos ka pira ka sigondo, doro nga mga laki ang nagsulud sa banyo, imaw ang laki nga nakita ko nga nagaparamarok ang mata. Ginturuk ko ka mayad kon ano ana itsora piro may soksok tana nga dyakit nga daw may kalokalo. Wara ko nakita ang ana itsora piro nadumduman ko ang kolor ka ana nga bag, lonhaw.
"Diin run si Botsoy?" pamangkot ni Tya Belen kang paggwa na sa banyo ka mga bayi.
"Wara pa man tana ka gwa, Tya," sabat ko kana.
"Ay, tarso. Abi agtoni to sa sulud ka banyo, basi naano run to," sogo ni Tya Belen.
Bisan namayha ako, nagsulud ako sa banyo kag ginpangita si Botsoy. Nagtinuruk ang mga laki kanakun pati man ang laki nga nagaparamarok ang mata. Ginliso ko ang akun panuruk sa salug ka banyo kag ginpangita si Botsoy. Sa pinakaponta nga parti ka banyo, nakita ko si Botsoy nga nagatindug kag ginapirit isirado ang sipur ka ana nga poroy. Mayad lang hay wara naipit ang ana sa sipur. Ginbuul ko ang isara na ka poroy nga di-gartur kag ginkon-an nga mag-ilis. Tapos na ilis, nagdalidali kami gwa sa banyo kag nagpangoyaput kay Tya Belen. Nagpanaw kami sa gawang, pagwa sa barko nga magahatud kanamun sa Arobo.
Kon daw mga bibi kami ni Botsoy nga nagasonod kay Tya Belen, ang iba namun nga imaw sa bus, daw mga tigasaw kon turukun sa rayo samtang nagapanaw paagto sa barko. Sa bus nga nasakyan namun, kami lang ang mga bata. Pagsaka namun sa barko, doro man gali iba nga mga bata nga nakaona run sakay. Ang iba nagapanginaun samtang nagapongko rapit sa gawang. Laban sa mga bata nga rogto sa barko, nagasipal sa anda nga mga porongkoan.
Nangita si Tya Belen ka porongkoan nga rapit sa gawang para kono dasig manaog kon magdongka run ang barko sa Calapan. Wara ako kamaan kon diin ang Calapan. Si Tya Belen bahala kanamun gani gasonod lang kami kon diin tana maagto kag magpanaw. Bisan ano pa matabo, sa Arobo man gihapon ang amun matup-an.
Samtang nagaraku ang mga tawo sa sulud ka barko, naglisinsya ako kay Tya Belen nga magpongko sa gwa para malantaw ko ang baybay. Nagsogot tana piro mapongko lang kono ako sa rapit para indi ako madora. Imaw si Botsoy, naggwa kami nga darwa kag nagpongko sa porongkoan nga nagaatobang sa dagat sa kilid ka gawang. Kitaun ang iba nga barko nga bahul man nga nagapasaka ka mga pasahiro. Ang iba nga nanay ginakungkung nanda ang anda mga bata kag ang iba may nagaaba sa anda likod. Kalabanan sa mga nagasaka sa barko may mga bag sa anda likod, daw mga bao nga dara ang anda balay.
"Gutum kaw run?" pamangkot ko kay Botsoy.
Nagtango lang tana. Gintogroan ko tana ka sangka potos nga biskwit. Sigoro galingin run dya ang ana olo sa byahi kaina pa ka aga. Tapos na kaun, gindawo ko kana ang botilya ka tobig kag daw nasalam-ukan nga nagainum. Daw gosto ko magbatang kag iontay ang akun mga kahig piro ang tupad namun nga bayi nga kaina nagakaun lang ka pinotos nga kan-un, golpi lang nagbatang sa kilid namun ni Botsoy. Kapoykapoy run sigoro tana. Pira ka minotos ang nagligad, nag-andar ang barko.
Samtang nagaparayu ang barko sa pantalan, nagagamay nga nagagamay ang mga bilding. Pati ang nabilin nga sangka barko nga nagapasaka pa lang ka pasahiro, daw pintok run lang kadya sa akun panurukan. Rayu run gid kami sa amun ginhalinan. Wara man ako kabatyag kang kasubu nga bayaan run namun sanday Nanay, Tatay kag akun mga bogto. Piro nakabatyag ako kang kolba kapin pa gid hay primiro ko dya nga sakay sa barko. Koon ko sa akun kaogalingun, basi malonod.
Wara ko nagpadara sa kubakuba ka akun dughan. Samtang nagarayu nga nagarayu ang pantalan ka Batangas sa akun panurukan, nangin mas lonhaw ang mga bokid nga makita ko sa kilid ka dagat. Ang asol nga tobig, daw olo lang ka mga mal-am sa rayu, bota ka poti nga bohok. Kon sa rapit turukun, balud gali nga nagaparayu sa nasakyan namun nga barko. Samtang nabota ang akun mata sa akun palibot kag samtang ginailiili ako ka honi ka barko nga nagapakigbato sa mabaskug nga baybay, nakita ko ruman ang laki nga nagapangharok ang mata kaina sa bus. Nagtindug tana sa pinakaponta nga parti ka barko nga wara gawa ti tawo kag nagturuk sa idalum, sa baybay nga ginaagyan namun. Ang ana mga alima daw agila nga naghogpa sa karaptan nga salsalun ka barko, nagpangoyaput kag wara nagbohi. Nakatalikod tana sa iba nga mga pasahiro piro sa pwisto namun ni Botsoy matalopangdan ko nga kon kaisa, ginakusu na ang ana mga mata.
"Botsoy, dya kaw lang anay hay may lantawun lang ko sa ponta," lisinsya ko sa akun libayun.
"Indi kono magparayu, koon ni Tya Belen," pahanumdum na kanakun.
"Dyan lang ko maagto," koon ko kana nga ginatodo ka akun baba ang ginatindugan ka laki.
Nagtindug ako mga sangka dupa ang distansya sa laki nga may lonhaw nga bag. Ginturuk na ako piro daw naglapos lang ang turuk na kanakun. Blanko. Nagbalik tana liwat turuk sa idalum. Daw mas dalum pa sa kadagatan nga pagaagyan namun ang pinsar ka laki nga bisan lompatan ko kag tungkadun, malumus lang ako, indi ko gihapon maman-an ang ana nga ginapinsar. Gintangra ko ang ana itsora kag nagyuhum. Imbis nga magyuhum pabalik kanakun, nagparikparik ang darwa na ka kalimotaw nga mamisuk kag nagyambi gawa ang ana nga baba. Pamilyar kanakun ang ginhimo ka laki, hay si Botsoy kon sonlogon ka mga bata sa pihak balay, parihas gid kara ang ginahimo na.
"Biskwit gosto mo?" agda ko kana.
"Ha?" Daw makita ko ang bahulbahul nga marka ka pamangkot sa dahi na kang pagsabat na kanakun. "Biskwit?" koon ko liwat.
"Wara ko dya biskwit," koon na kanakun pabalik.
Gindawo ko kana ang sangka surudlan nga darag. Amo to ang pinakanamit sa mga ginbutang ni Tya Belen nga biskwit sa bag. Ginbaton na.
"Basi wara ka run dyan balon. Kan-a run lang dya," koon na.
"Lihog bala bokas, Nong, hay kan-un ta," sabat ko kana nga nagayuhum.
Gin-gisi na ang surudlan ka biskwit kag gindawo kanakun. Nagbuul ako ka sara kag ginbutang sa baba ko. Ang sara gintogro ko kana. Sigoro daw nakapoy tana maghambal run, amo nga ginbuul na ang biskwit kag ginkaun nga nagaturuk sa marayu, sa linya nga nagasiparar ka dagat kag nagadulum nga kalangitan.
Ginbalikid ko si Botsoy. Nagapahimunung tana gihapon nga nagapongko. Borobhay, naggwa si Tya Belen kag ginhagad si Botsoy nga masulud. Nagtawas ang libayun ko.
"Lilet, indi kaw pa magtorog?" pamangkot na kanakun kang nakita na ko nga nagatindug sa kilid ka barko.
"Wara ko natoyo, Tya."
"Parapit dya bala anay," koon na kanakun.
Nagparapit ako kana kag namangkot tana kon sin-o ang tupad ko. Ginhambalan ko nga imaw namun tana sa bus. Nagatalikod ang laki sa amun ginatindugan ni Tya Belen kag indi kitaun ang ana itsora amo sigoro natingala si Tya.
"Sulud kaw lang kon natoyo kaw hay bohay pa ta madongka sa Calapan," koon ni Tya Belen.
Nagbalik ako sa ginatindugan ko kag namangkot sa laki nga nakalonhaw nga bag kon ano ngaran na.
"Wanhaw?” pamangkot ka laki.
"Hay hambal ni Mam, kon indi mo kilala ang tawo, pamangkoton mo ngaran na para magkilalahay kamo,"sabat ko kana.
"Sakto si Mam mo. Joel ngaran ko. Ikaw tana?"
"Ako si Lilet. Wara kaw ti imaw mag-oli?"
"Wara."
"Naw haw?"
"Anad run ko nga mag-oli nga ako lang sara halin sa Manila. Ikaw haw?"
Ginhambal ko kana. Pagturuk ko sa nawong na, daw may tobig nga nagbasa sa ana mata. Ang ana abaga, nagaloyloy, daw may ginadara nga darwa ka bag nga sobra pa sa sangka sako nga paray ang sulud.
"Ginpapaoli ko kadya ni Nanay hay may imirdyinsi sa balay. Lain man akun, libayun mo to ang imaw mo nga bata sa porongkoan kaina?"
"Huud, Nong."
"Pira run idad na?"
"Pito."
"Daw buut ang imo libayun. Wara nagalagawlagaw kag nagasipal sa barko."
"Huud, hay ginkon-an tana ni Tya Belen nga magpahimunung antis kami nagpanaw."
"Dumduman ko kang pito kami ka toig ni Toto Larry. Pirmi kami gasaka sa sirigwilas kon wara klasi tapos ibaligya namun sa amun mga klasmit nga bayi. Sadyahan ra pirmi si Toto kon ginabaklan tana ka kras na nga bayi hay bisan ginahambalan na nga indi run magbayad, ginabalik kana ang kwarta. Indi magbaton ka libri ang bayi."
Nagpagwa si Nong Joel ka gamay nga yuhum piro ang mata masubu gihapon nga nagaturuk sa nagabanaag nga kadulum.
"Kada Sabado gani, imbis nga magsipal kami, nagapanakup kami kang kasag sa dagat. Ginabutang namun ang patay nga pangka sa daan nga net kag maglangoy sa tunga. Ang mabuul namun nga kasag, ginatogro namun kay Nanay dayon ginakagodan ni Tatay ka niyog tapos rahaun ni Nanay kag idapli namun kon tag-irigma."
Samtang masaku si Nong Joel sa pag-istorya, sigi ang akun osang. Gintogroan ko tana ka biskwit piro nangindi tana kag ginpadayon ang ana nga paghandoraw.
"Ano run grade mo, Lilet?" pamangkot ni Nong Joel kanakun.
"Grade three pa lang ko piro onsi run ko. Nag-ontat ko iskwila darwa ka toig hay ginpatapos pa anay akun mga gorang sa high school."
"Mayad hay ginpadayon mo gihapon ang imo pag-iskwila. Si Toto Larry gamayan lang ra mag-ontat kang grade six kami kay nawili sipal ka damang sa pihak nga sityo. Kon gabii nagatawas kay Tyo Mando panolo ka damang kag ipaopas sa tupad balay namun. Kon daug sanda gani ni Tyo Mando sa posta, ginatogroan tana baynti. Namian si Tyo Mando magtawas kay Toto Larry hay wara nahadluk kon sogoon sa dulum kag paraistorya. Kang naman-an ni Nanay nga pirmi lang gatorog si Toto Larry sa klasi hay nakapoy ka panolo ka damang, ginkaraan ni Nanay si Tyo Mando. Ompisa kato, wara run ginapatawas ni Tyo Mando si Toto Larry manolo."
Samtang nagaistorya si Nong Joel, wara nagabag-o ang tono ka ana paghambal. Ang limug na daw halin sa dalum ka lopa, wara nagataas kag nagapanaog. Daw parihas ka linya nga pirmi ko makita sa blakbord namun sa iskwilahan kang grade two ako.
"Kang high school run kami ni Toto Larry, may ginpangaluyagan tana nga klasmit namun. Namayha tana magtogro ka solat kato kana, ti ako ang nagatogro sa bayi ka solat. Kon kaisa ginabasa ko ang solat kag mag-uruk-uk kang kadlaw. Tanan nga adlaw, bitoon kag dagat, itogro na kono sa bayi, sabtun lang tana kag kabigun nga nobyo. Sangka bis, gintogroan ko ang bahi ka solat. Man-an ko kon ano gosto ni Toto matabo hay ginbasa ko liwat ang ana solat. Koon ka klsmit namun nga kon magpasogot tana gani nga mangin nobya na, hulatun na si Toto tapos klasi sa tyanggi sa atobang ka gate ka iskwilahan. Pagkatapos klasi, imaw kami ni Toto nag-agto sa tyanggi. Pag-abot namun, wara ang amun klasmit. Nagsakay kami ni Toto sa traysikul nga wara galimug-limug."
Daw mangoy-ab ako samtang nagaistorya si Nong Joel piro ginpunggan ko hay basi hambalun na nga natoyo ako sa ana istorya. Kalabanan sa pasahiro sa amun palibot, kon bukun torog sa mga porongkoan, nagalantaw ka pilikula sa tibi. Nagpangyabut ako sa salsalun nga kodal ka barko kag nagparapit gawa kay Nong Joel.
"Pagkatapos namun sa high school, naman-an ni Toto Larry nga mapamanila ang klasmit namun nga bayi para rogto mag-obra. Naglisinsya si Toto Larry kay Tatay nga mapa-Manila man tana kono para magpasimpalad. Wara nagsogot si Tatay hay gosto na nga mag-iskwila si Toto Larry sa kolihiyo sa Sibalom. Ginsonod ni Toto Larry si Tatay. Darwa ka toig nga elektroniks nga korso ang ginbuul ni Toto Larry."
Kang pagmitlang ni Nong Joel ka ngaran ni Toto Larry, daw ginpihak kang kilat ang kalangitan. Ang panganod nakita kang hinali kag sa pagdora kang kilat nagbalik ang kadulum sa palibot. Nakabatyag ako gawa ka ramig piro mayad lang hay may sampaw ako sa akun bayo. Nagpadayon si Nong Joel ka ana istorya.
"Kang nagligad toig, nag-oli ang klasmit namun nga bayi. Pagkakita ni Toto Larry kana sa plasa, daw nagbalik ang luyag na kag nagkoon kanakun nga mangaluyag tana kono liwat. Kada gabii ginaimawan ko tana magbyahi paagto sa balay ka bayi. Kon kaisa nagabakal kami sirigwilas para itogro sa bayi. Dayon pirmi gid may dara nga tinapay si Toto Larry kon mag-agto sa balay ka ginapangalyagan na. Pagkatapos ka darwa ka simana ginsabat run ka bayi si Toto Larry. Ona nga kahigayonan nga makita si Toto Larry nga nagayuhum pirmi. Bisan gakatorog, nagayuhum."
May sangka pasahiro nga nagtindug rapit sa pwisto namun ni Nong Joel piro pagkatapos ka pira ka sigondo naghalin man dya. Nagturuk ako sa dagat kag nakita ko nga daw mga bitoon nga nagalotaw sa kadagatan ang mga gagmay nga solo sa tunga kang kadulum.
"Pagkatapos ka sangka simana, gin-imawan ko liwat agto si Toto Larry sa balay ka bayi. Pag-abot namun, naghambal ang lola ka bahi nga wara run kono ang nobya ni Toto. Nagpanaw run balik sa Manila. Sigoro nagdulum ang panurukan ni Toto Larry sa ana nabatian. Ginsipa na ang misitira sa atobang ka balay. Ginsinggitan na ako nga maoli run kami. Pag-abot sa balay, nagsulud tana sa kwarto na kag wara naggowa-gowa. Kang abri klasi, wara run nakaiskwila si Toto Larry. Pirmi lang tana gapongko sa atobang ka balay nga daw may ginahulat. Kon istoryahun gani ni Nanay kag ni Tatay, wara run nagalimug. Ginpabista namun tana sa ispisyalista kag ginrisitahan tana ka bolong. Mahal kamayad ang ana nga bolong gani kon kis-a, indi makainum si Toto Larry ka bolong na. Paggradwiyt ko kang nagligad nga bolan, nagpanaw ako sa Manila para makapangita ka obra kag makabolig pabolong kay Toto Larry."
Nag-ontat sa pag-istorya si Nong Joel kag nagbuul ka sangka biskwit sa pakiti. Pagkatapos na kaun, ginpamangkot ko tana.
"Ano natabo kay Toto Larry, Nong?"
"Wara kami kamaan kon ano gid ang natabo kana. Koon ni Tatay basi napaslawan sa paghigogma."
"Diin run si Toto Larry kadya?" pagpamangkot ko liwat.
"Kahapon, nagtawag si Nanay kanakun. Nagahibi. Wara run kono si Toto Larry. Ginpamangkot ko tana paano hay daw mayad pa man kahimtangan ni Toto Larry antis ako magpanaw. Wara gasabat si Nanay. Oli run lang ko kono anay hay kinahanglan ako sa balay. Gintawgan ko si Tyo Mando kag namangkot kon ano natabo kay Toto. Kang paghambal na kanakun kon ano natabo, naglisinsya ko dayon sa amo ko para makaoli."
May nagtoro nga loha sa kilid ka too nga mata ni Nong Joel. Gingamit na ang likod ka alima na para pahidan ang basa sa ana oyahun. Pirmi ko makita si Botsoy nga nagahibi piro talagsa lang ako makakita ka laki nga bahul run nga nagapamahid ka loha. Kon maghibi si Botsoy, ginahapohap ko ang ana likod para magtahaw. Daw gosto ko daad kaptan man ang likod ni Nong Joel kag ipamaan nga may nagapamati kana. Nga bisan onsi pa lang ang akun idad, nabatian ko tana kag naintindihan ko tanan nga gin-istorya na kanakun bisan wara ko pa naman-an kon ano gid ang natabo kay Toto Larry.
"Wara kaw nakapoy tindug Nong?" koon ko kay Nong Joel.
"Wara man. Ayawan ruman kita ka pongko kar-on sa bus."
Daw nagmag-an gawa ang itsora ni Nong Joel. Nagyuhum tana gamay samtang nagaturuk kanakun. Sa bilog ko nga pagpamati ka ana istorya, kadya lang ako nakabatyag ka ohaw. Ginbuul ko ang botilya ka tobig sa akun bag kag nag-inum.
"Biskwit gosto mo pa Nong?"
"Salamat gid, piro ok run to ang gintogro mo kanakun. Tagoa run lang ra para may kan-un kaw pa kar-on hay may sara pa kita ka barko nga sakyan," koon ni Nong Joel kanakun.
Naglisinsya ako ka na nga mangihi. Nagtango lang tana. Pagbalik ko, wara run tana sa pwisto namun kaina. Ginpangita ko tana sa barko piro wara ko tana makita. Nagsulud ako kag nagpongko sa tupad ni Tya Belen. Si Botsoy nagabatang run sa porongkoan, nagatorog. Pagkatapos ka pira ka minotos, may nagdapya nga hangin sa itsora ko kag hinali ginpirung ko ang akun mga mata.
Nakabogtaw ako sa pagpamokaw ni Tya Belen. Nakadongka run kono ang barko sa Calapan. Dalidali kami nagpila panaog sa barko kag bisan gutuk, nagdis-ug kami sa mga bahul pa kanamun. Ginkungkung ni Tya Belen si Botsoy samtang ako tana, nagakaput sa bayo ni Tya. Pagkatapos namun panaog sa barko, nagpanaw kami paagto sa bus. Ginpangita ko si Nong Joel kon nakasaka run tana. Nakita ko tana sa ana porongkoan kag ginatabonan na ang ana mata kang kalo ka ana dyakit. Sigoro nagatorog.
Pagpongko ko, ginsandig ko ang akun olo sa bintana ka bus. Wara borobhay, wara run ko ti may mabatian sa akun palibot kondi ang paghagumhum ni Nanay nga pirmi na ginahimo kon aga kon magraha ka pamahaw namun. Nabatian ko man ang huraguk ni Tatay nga kon kaisa makapabogtaw kanakun kapin pa gid kon kapoy tana katama halin sa ana obra. Piro mas nabatian ko ang daw nagaraginit nga kasingkasing ni Nong Joel samtang naga-istorya parti kay Toto Larry. Ano ayhan kasubu ang baratyagun kon madoraan ka myimbro ka pamilya?
Nakabogtaw ako sa bosina ka bus. Piro wara borobhay, ginpirung ko liwat ang akun mata. Pagbogtaw ko liwan, nagapondo run ang bus sa sangka karan-an kag laban sa mga pasahiro nanaog para magyapon. Ginbuul ni Tya Belen ang ana bag kag ginkungkung si Botsoy. Nagsonod ako kana. Kang nakalab-ot kami sa lamisa, ginbuul ni Tya Belen ang balon namun nga kan-un kag nag-agto sa nagabantay nga tindira. Pagbalik na, may dara run tana nga mainit nga sabaw.
Pagkatapos namun kaun, gin-imawan ko si Botsoy para mangihi. Tungud doro ang pila sa banyo ka mga laki, sa kilid dalan ko run lang tana ginpapangihi. Pagkatapos nga mabatak ang ana poroy, nagsaka kami sa bus. Nagturuk ako sa ponta ka bus. Torog gihapon si Nong Joel, amo man ang tupad na nga laki.
Kang ang tanan nga pasahiro nakasaka run kag nakapongko, nagpadayon ang amun byahi. Ginpadayon ko man ang akun pagtorog. Pagbogtaw ko, nakita ko sa gwa ka bus ang karatola nga "Welcome to Roxas Port.” Bukun patas sa gin-obra kang kondoktor sa Batangas Port, wara tana nagtogro ka papil kag bolpen nga solatan namun ka amun ngaran. Ginpapanaog na ang tanan nga pasahiro kag gintogroan ka tikit para sa barko. Kon sa rayu, daw mga hilira kami ka kahoy nga gintanum sa siminto. Kang nakasaka run kami sa barko, nangita si Tya Belen ka pwidi namun matorogan. Mayad lang hay ona ang amun bus abot sa pantalan, ti ona man kami saka sa barko. Wara pa ti doro nga tawo pagsaka namun kag nakakita dayon si Tya Belen ka pwidi namun torogan. Wara borobhay, daw laya ako nga dahon nga nagtombalay sa porongkoan kag nagpirung ka akun mga mata.
Sa kakapoy ko, wara ko run nadumduman ang akun mga damgo. Nakabogtaw ako nga manogdongka run ang barko sa pantalan ka Aklan. Sa Caticlan run kono kami koon ni Tya Belen. Alas kwatro run kang nakadongka kami sa pyir kag nakapanaog ang mga pasahiro. Pagsaka kang tanan nga pasahiro sa bus, naglarga run dya.
Sa amun pagbiyahi, kon makabogtaw ako, makita ko ang mga solo sa kilid kang karsada nga daw naga-olhot lang kag kalit madora tungud sa kadasig ka dalagan ka bus. Patay ang solo sa sulud ka bus kag kalabanan sa mga pasahiro, lipung. Daw ang draybur lang kag kondoktor ang bukun torog sa sulud ka bus. Hambal ni Tya Belen kaina sa barko, ang sonod namun kono nga bogtaw sa Arobo run.
Pagbokas ko ka akun mga mata, nagtindug ako kag ginpangita si Nong Joel sa likod. Wara run tana sa ana porongkoan. Pira ka minotos ang nagligad, nagpondo ang bus sa plasa. Si Botsoy naghiwod sa ana ginapongkoan samtang si Tya Belen nagtindug dara ang ana bag. Nanaog kami sa bus kag naghulat samtang gin-ariya ka kondoktor ang bahul nga sako bag ni Tya Belen nga may lainlain nga kolor.
"Lihog ko gani dara ka bag ko, Let," koon ni Tya Belen kanakun.
Gin-oribay ko ang bag ni Tya Belen imaw ang akun bag. Daw mapaksi man baga ko sa kabug-at ka bag ni Tya Belen piro wara ko naglimug. Mas bug-at ang ginalokdo ni Tya Belen nga sako. Pagkatapos kang mga baynti ka tikang, nagpondo kami sa balay nga ginapalibotan ka doro nga bolak. Sa ugsadan may mga tanum nga saging kag sa kilid ka balay may darwa ka mangga. May mga misitira nga may tanum nga nagakalainlain nga bolak ang nagapalibot sa balay. Ang hangin nga ginahaklo namun, matam-is. Sa paglantaw ko sa akun palibot, nakita ko ang nag-alaw-alaw kanamun nga mal-am. Si Lola Pina, lola nanda ni Nanay kag ang nagpabahul kay Tya Belen. Nagbisa ako kana, amo man si Botsoy. Pagkatapos kami mapakilala ni Tya Belen, ginhambalan kami ni Lola Pina nga manghogas ka alima para mamahaw.
"Belen, ti san-o kaw to maagto kanday Josephine sa Igdanlug?" pagpamangkot kang mal-am kay Tya Belen.
"Patoroga ko anay, la, hay kapoy pa kami sa byahi. Kar-on goro sa gabii, a. Imawun ko si Lilet," sabat ni Tya nga daw may samo nga kahadluk kag kasubu sa ana limug.
Pagkatapos pamahaw, nagbatang kami ni Botsoy sa kwarto. Samtang nagarinongkadol ang pinggan kag nagaistoryahanay nga kon kaisa daw nagahotikanay na si Tya Belen kag si Lola Pina, nagdaramgohanun ako nga daw ginadoyan ako kang mga balud sa barko.
Pagbogtaw ko, sirum run. Ginhambalan ako ni Tya Belen nga manibin kag mag-ilis hay imawan ko tana agto kanday Josephine sa Igdanlug. Wara run ko namangkot kon maano kami sa Igdanlug. Nagdalidali ako panibin sa banyo, nag-ilis kag naghulat kay Tya Belen. Naggwa si Tya Belen sa kwarto nga nakapoti nga bistida. Daw karaslun.
Pagsakay namun sa traysikul, daw nagpilit ang turuk ka draybur kay Tya Belen. Kang nakapongko run kami sa sulud, daw ginsindotan ang ana tambotso kag nagpadalagan ka todo. Pag-abot namun sa Igdanlug, kadoro ka tawo nga nagatipon sa sangka balay. May trapal nga gintokod sa ugsadan kag may mga lamisa kon diin nagasogal ang iban nga tawo. Sa tunga kang ugsadan rapit sa dingding ka balay, nakabutang ang sangka poti nga longon. May mga bolak sa darwa ka kilid kag may masanag nga solo nga nagasiga nga daw nagadabadaba nga kalayo.
May laki nga nagatindug sa kilid ka longon, rapit sa olohan, nagaturuk sa kristal. Nakaitum nga t-shirt kag nakamaong nga pantalon. Samtang nagapanaw kami pasulud sa ugsadan, ginaturuk ka mga tawo si Tya Belen. Kang dyan run kami rapit sa longon, nag-atobang ang laki kanamun. Nagaparamarok ang mata.
Naghibi si Tya Belen kag naghakus sa laki. Gin-agobayan ka laki si Tya Belen kag nagpongko sanda nga darwa sa porongkoan rapit sa longon. Kon may makakita sigoro kanakun, daw hambalun nanda nga bota ka pamangkot ang akun dahi. Kabii lang, kaistorya ko pa dya ang laki nga ginanguynguyan ni Tya Belen. Ginaliwatliwat ni Tya Belen ang mga tinaga nga "patawad" kag "pasinsya gid.” Nabatian ko hambal na nga kinanglan na magbalik sa Manila hay mas importanti kana ang ana nga obra. Nga kon indi tana mag-obra wara ti kan-un ang ana pamilya, kapin pa gid si Lola Pina. Wara na kono ginhungud ang tanan nga natabo. Nagapangayo ka patawad si Tya Belen sa laki nga nagahibi man imaw kana. Nagatarangso ang sip-on nanda nga darwa. Pagpahid ka laki ka ana itsora, naghambal tana kay Tya Belen, "Wara kaw ti sala. Kon may diyan man, napatawad kaw run namun."
Ginbayaan ka laki si Tya Belen sa ginapongkoan na. Nagsulud ang laki sa anda balay. Pagbalik na, may dara tana nga surudlan kag nagpanaw paagto kanakun. Pagtangra ko kana, nagayuhum ang masubu na nga mga mata. Gindawo na kanakun ang surudlan kag naghambal, "Biskwit, gosto mo?"
Nagbuul ako ka sangka biskwit sa surudlan kag nagyuhum balik kay Nong Joel. Pono ka kasubu, pagpalangga kag pagpatawad ang ana mata. Daw handa tana sa pagbag-o ka tanan sa ana nga kabohi. Sa pagkaun ko ka biskwit nga gintao na kanakun, naman-an ko nga bisan onsi anyos lamang ako, pwidi ako mamati sa istorya kang kabohi kag mangin sarandigan ka bisan sin-o nga nagakinahanglan kanakun. Kinahanglan ko lang nga mamati.
- Kataposan -