Ang mga Kamoti ni Kuring Ati
ni Mark Joseph Torrechilla
Ona nga Padya
Nakabogtaw si Kuring, piro wara na anay ginmokra ang ana nga mga mata. Ginhikap na ang darwa ka mga apo nga holid magtorog kag dayon na lantaw sa rilo nga nakasab-it sa dingding. Ala ona. Nadumduman na nga nag-ontat run gali dya holag kang wara na nabaklan ka bag-o nga batiri ka sarang simana. Dulum man gihapon sa gwa. Pakut na alas kwatro i-midya run sa aga. Amo man ra tana oras pirmi nagabogtaw.
Nagbangon kag nagpanaog si Kuring sa anda nga ginatorogan paagto sa kosina ka anda balay. May lamisa sa kilid kon sa diin ang tirmos nakabutang. Ginlantaw na kon may sulud pa ang stik nga kapi nga nakatongtong sa ibabaw ka surudlan ka kalamay. Ginhukas na ang kimpit. May dyan pa. Gamay run lang garing kag ang kalamay manog-obos run man. Ginpisil ang sangka potos nga Milo nga nagasandig sa tirmos, bota pa.
“Tung-un lang dya kar-on nanday Tongtong kag Nenen,” ang pinsar na. Ginhambal na man sa kaogalingun nga mabakal tana kar-on ka kapi kag kalamay kon mabakal ang ana nga mga kamoti. Sabado kadya nga adlaw kag tinda sa Dao.
Kang natapos na higup ang pait nga kapi kag nainitan ang ana nga sorok-sorok, ginsoksok na ang longslib nga nakasab-it sa gawang, ginbuul ang dangal kag ang kararaw sa dalum ka dapog, kag nagpanaw paagto sa taramnan kang kamoti. Samtang ginapanaw na ang aragyan paagto sa ana nga kamotihan, nadumduman na nga pitsa baynti ono gali kadya ka Abril. Masitinta anyos run tana sa rom-an. Nagyuhum lang si Kuring samtang ginapaminsar ang nagatorog na nga mga apo.
“Nyor! Mayad nga aga!” hambal na sa nasog-alaw nga kaingud. “Diin kaw kadya maagto?”
“Mayad man nga aga!” sabat ka laki nga nagagoyod kang karbaw. “A, ti, manglawig, i, ka dya kang karbaw ta. Mayad lawas, sa sonod nga simana pwidi run dya ibaligya.”
“Huud, i. Mayad tana imo ka dya, may linibo kaw run sa sonod simana,” yamohat ni Kuring sa kaistorya. “'Pahuramun mo ko, ha?” dogang na pa nga nagangirit.
“A, ti, huud, a!” handu man ka isara.
“Sigi, Nyor! Mangali pa ta ka inogbaligya ta kar-on!” pamaalam ni Kuring.
Nagdiritso si Kuring panaw samtang mahinay nga nagakanta ka sangka inati nga ambahanun. Pag-abot na sa kamotihan, nangoy-ab anay tana kag naghiwud. Ginbalikid na ang anda nga balay kag ginlantaw ang gamay nanda nga sityo. Daw daragkul nga mga ipot-ipot ang losbot ka kada pamalay kon sa diin nagagwa ang kasanag ka solo. May namalo nga manok sa marayu kag ang binokid dayon man nagsabat kang kalinung.
“Hilway kag malinung,” pinsar ni Kuring. Ginbatak na pasaka sa tohod ang ponta ka ginasoksok nga pantalon kag magkatinkatin. Nagdapya ang maramig nga hangin. Nagaompisa run sanag ang kalangitan.
Saksi ang mga bitoon nga amat-amat nagadora sa kasanag, sa pagpangali ni Kuring. Sa kada bono na kang dangal sa lopa, sa balhas nga nagatoro halin sa ana nga dahi kag sa kada hakup na ka tigdas nga lopa para mabuul ang mga kamoti nga nakalubung. Amat-amat na nga gintompok ang mga ginkali nga kamoti sa kararaw. Sara, darwa, tatlo kag asta sa nagdoro. Orihi na nga isip, baynti nwibi pa lang ka bilog ang kamoti na nga nakali. Kinahanglan na pa ka sara para mangin traynta. Tung-un na dya sa tatlo ka tompok kag ibaligya singkwinta kada tompok. Kon matyimpohan, tatlo ka tompok ang mabaligya na sa tindahan. Ang sangka gatos idarawat na ka bugas kag ibakal ka kapi kag milo samtang ang mabilin nga kwarta, balon ka darwa na ka apo.
Nangita ruman tana kon diin dampi pa tana pwidi kapangali. Ginhawanan na ang sangka parti kag nag-ompisa ka kotkot. Haros bilog nga kabohi ni Kuring dyan lang tana sa anda nga sityo. Ginabantayan na ang lopa nga ginbilin kana ka ana nga ginikanan, ang lopa nga ginatamnan na ka mga nanarisari nga laswa kag protas. Wara gid tana ti plano nga mangayaw sa iban nga logar para mag-obra. Wara gid nagsulud sa pinsar na. Bukut parihas ka ana nga bata nga si Dina. Nagbahul dya sa anda nga sityo sa pagpanglaswa kag pananum imaw kana. Ginaimaw na pirmi dya magdolhog sa banwa kon tinda, ompisa kang tana nabalo kang naimpiksyon ang ana nga bana kag wara lagi nabolong. Bogtong na nga bata si Dina. Wara run nasondan tungud kapira tana nahologan dara ka ana nga pagpangali kang kamoti samtang nagabosong.
Sangka adlaw may nagtokad sa anda nga sityo, nagasagap ka kabolig para sa sangka mag-asawa sa syodad ka Iloilo. Disinwibi anyos si Dina kag dumduman gid ni Kuring ang kasadya sa mata ka daraga kang ana nabatian ang tinaga nga “Iloilo.” Bohay na run handum nga makalapak sa syodad kag makaagi pangabohi rogto. Kang naglisinsya si Dina nga tana mangamo, naglomawlomaw ang mata ni Kuring sa kalipay para sa bata kag sa kasubu ka ana nga baratyagun bilang nanay. “Ginbayaan run ako gani ni tatay mo, pati ikaw mahalin run man?” ang hambal ni Kuring.
Pagkatapos ka sangka toig, nag-oli si Dina dara ang sangka lata ka biskwit kag sangka lapsag nga napotos sa lampin.
“Nay, si Nenen,” hambal ni Dina.
Nadakup ni Kuring ang kaogalingun nga alima antis pa dya magtopa sa pongyahun ni Dina. “Kay sin-o dya bata?” pamangkot ni Kuring.
“Amun ka nobyo ko,” nagapisngu nga sabat ni Dina.
Nakilala na kono sa syodad kag kinahanglan na ibilin ang bata sa sityo para makabalik sa obra.Tatlo ka toig ang nagligad kang nagbalik si Dina sa syodad. Alas dos sa kaagahun, nakabogtaw si Kuring sa sangka panoktok. Si Myrna, ang kapitana ka anda nga sityo.
“Myr! Aga pa haw? Ano natabo?” pamangkot ni Kuring samtang garut ang pangoy-ab.
“Dali! Tawas kanakun, mapa-Iloilo kita!” hagad ni Myrna.
Daw ginboboan si Kuring ka maramig nga tobig kag golpi nga nadora ang ana nga katoyo.
“May natabo kay Dina!” wangal ni Myrna.
Wara nagwarus si Kuring. Haros wara ti bilin nga purus sa ana nga lawas kang tion nga to. Amat-amat lang tana nagpongko sa salug. Sa ona nga byahi ka Ceres sa adlaw nga to, nagapongko lang si Kuring rapit sa bintana. Mabug-at ang hiribiun samtang hugut nga ginakumu ang rosarito sa alima.
“Ga, naano ikaw?” pamangkot ni Kuring kay Dina nga nagahamyangun.
“Ginlugus, mam,” hambal ka sangka polis. “Pagkatapos, amo na ang pagbono nila sa iya.”
Wara run ti nabatian si Kuring, kondi ang kaogalingun na nga tiyabaw samtang ginakupkupan ang basa ka dogo nga bangkay ka bogtong na nga bata.
“Nagtawag gali ang amo nya mam. Sogaton nyo lang daw ang bata sa ila balay,” dogang nga hambal ka Ilonggo nga polis.
Si Tongtong, darwa ka toig ang idad. Nagahiribiun sa gutum kang gin-abat ni Kuring sa balay ka amo ni Dina. Ginkaptan na dya sa alima kag gin-istorya.
“To, ano ngaran mo?” pamangkot ni Kuring sa apo.
“Diin run si Nanay ko?” sabat ka bata.
“Maoli run ta sa sityo. Tawhay tana rogto,” ang ingganyo ni Kuring.
“Palangga ko ang bata ko,” pinsar ni Kuring.
Nagbalik tana sa ana paminsarun kang nabatyagan ang tigdas nga lawas kang kamoti. Gintulun na pabalik ang mga loha sa mata. Nagtika run ang adlaw sa bokid. Gindasigan ni Kuring pangali para indi tana maagawan ka pwisto sa tinda. Ginkali na ang palibot ka kamoti kag nagmora ang mapolapola na ka dya nga panit. Nagdasig ang ana nga pagbono kag pagkotkot. Golpi lang nga nagtalsik ang dogo halin sa wala na nga alima paagto sa lopa.
“Linti!” pamoyayaw ni Kuring.
Nabatyagan na ang pagngutngut ka ana alima kag amat-amat naglingin ang ana olo. Ginbuul na ang alima halin sa lopa kag ginlantaw. Midyo dalum ang dolot ka dangal hay purus ang ana nga pagbono. Ginpadayon na ang pagkali ka kamoti sa pag-osar ka too na nga alima asta sa nabuul na dya kag gintablug sa tompok kang kamoti sa kararaw. Ginlantaw na pa gid ang alima kag ginbugkus na ka longslib na nga soksok. Napinsaran na ang darwa ka apo. “Bogtaw run ayhan kadya ang darwa?”
Ilimintarya si Nenen kag nagaiskwila si Tongtong sa Day Care sa pihak nga sityo. Ginabanta na nga makaigo ang kwarta nga mangin binta na kadya nga adlaw asta sa Hwebes kon san-o tana pa gid mangali kag mamaligya sa talipapa sa banwa. Sa sonod nga Sabado, agtonan na ang mga saging na sa pihak nga bokid kag turukun kon habal run kag kon pwidi run mabaligya para sa garastosan nanda sa sonod nga simana. Nagaragook ang bosong ni Kuring samtang nagadolhog paagto sa Baranggay Igkalawagan, kon sa diin tana maagi paagto sa banwa. Ginturuk na ang pilas, sigi gihapon ang dogo nga nagadapun sa higku sa ana nga alima. “Rogto lang ako kar-on manghogas sa baranggay hol, a,” hambal ni Kuring sa ana nga kaogalingun.
Pag-abot na sa nagmara nga soba, naghinayhinay tikang ang nagakahigan lang nga ati. Kada simana, ginaantos ni Kuring magdolhog sa banwa nga nagakahigan para lang makapangita kang kwarta nga ibohi sa darwa na ka apo. Igo lang ang binta na sa pagpanglaswa kag pamaligya ka kon ano lang nga protas nga pwidi na mabaligya. Kang sarang simana, gintogroan run tana ka anda nga kapitana ka barakal ka sinilas kang nakita tana nga nagapanghogas ka dogo halin sa napilas na nga kahig nga nasoyak ka alambri sa dalan.
“Patubluk kaw, Nay Kuring, para indi kaw matitanos!' hambal kang kapitana.
“Ay, maan, Myrna. Indi run. Magastosan lang ako. Tambalan ko lang dya ka boyo,” sabat ni Kuring
Nagkoot ang kapitana sa bolsa kag gindawo ang singkwinta sa mal-am nga ati.
“'Dya ay, hud! Bakal to ka sinilas mo,” ang tan-ay ni Myrna.
“'Salamat, Myr!” Wara gid nagdowadowa si Kuring nga batonon ang kwarta.
“Pahoway run ikaw, Nay. Mal-am kaw run bay. Daw ako tana ang nabudlayan maminsar nga haros adlaw-adlaw pa ikaw nagadolhog rugya sa baranggay.”
“Ti, maiwan ta ka dya, Myr, hay kinahanglan ko bohiun ang darwa ko ka apo? Amo man lang ra ang ginbilin ka bana ko kanakun antis tana mapatay. Kondi mas lapad pa gid nga taramnan ka kamoti ang ikalyun ko,” nagayuhum nga hambal ni Kuring.
“Wara man ikaw nakapoy, Nay?” dogang nga pamangkot ni Myrna.
“A, ti, nakapoy man, i. Anad run, a! Sa pira ko ka toig nga pagpangamoti, anad run ko mahigkuan akun alima, anad run nga madaskan ka lopa ang mga koko kag anad run magpamurus para lang makapangali,” dogang ka mal-am.
Nagbakal tood si Kuring ka sinilas sa banwa garing pag-abot na sa anda nga balay, ginsog-alaw tana ni Nenen nga nagahibi. Nagapangayo ka barakal ka bond paper kag krayola hay tana lamang kono ang wara ti gamit nga amo kara sa anda nga iskwilahan.
“Tawga to si Nay mo Minda,” hambal na sa bata. Pag-abot ni Nenen imaw ang mal-am, ginsinyasan dya ni Kuring nga magpakilid kag mag-istorya.
“Day, bakla run lang dya akun nga sinilas. Bati ko gapangita man ikaw. Wara bay tana ti barakal nga dya si Nenen ka koponban kag krayola.”
Pag-abot na sa anda nga baranggay hol, naagyan na ang mga motor nga nagahulat ka mga pasahiro sa dalum ka mangga. Mga habalhabal. Wara tana ti priliti magsakay. Nangita lang tana ka bomba kon sa diin tana pwidi kapanghogas ka ana nga mga kamoti kag kang ana nga alima. Pagkatapos, nagdiritso panaw si Kuring sa banwa.
Haros darwa ka oras man ang kinahanglan na panawun para makaabot sa banwa. Ginhawa na ka paayon magpanaw sa kilid ka dalan nga may mga hilamon para indi maagyan ang dakaldakal kag batohon nga aragyan samtang bitbit ang bug-at nga kararaw nga bota kang kamoti. Nagakanta si Kuring para malingaw ang kaogalingun samtang nagapanaw.
Syodad ka Manila masyado ka riit.
Soltiro daraga hay gamarasakit.
Ano ipakaun? Kan-un nga mainit.
Ano ang ipainum? Apdo nga mapait.
Samtang nagakanta ka inati nga karantahun, nadumduman ni Kuring ang mga nagligad nga tinoig. Kang mga tion nga tana daraga pa kag kingki pa lang ang nagatogro kang kasanag sa mga pamalay sa anda nga sityo, sa kada sirum, amat-amat nga naga-oroli ang mga ati sa sityo halin sa anda nga mga obra. May halin sa pihak nga bokid sa pag-arado ka taramnan. may halin sa banwa nga nagapamaligya sa talipapa, may mga halin sa pagpangahoy kag pangali kang kamoti, may halin sa pagpanglawig ka baka kag panoba, kag ang mga kabataan nga halin sa iskwilahan, nagakahigan bitbit ang mga sapatos, amat-amat mag-ilis kag magtirinompok sa lapad nga ispasyo sa tunga ka Sityo Pantad. Sa idalum ka masanag nga bolan, ginasarohan ka mga ati ang toba nga bag-ong wani kag mag-istorya ka anda nga mga inagyan. Ang mga soltiro kag daraga, mahipus nga nagapongko sa kilid samtang nagapamati sa palaoylaoy ka mga mal-am, nga may abay nga panglaygay. Ang mga kabataan mansig dukduk kag sabak sa anda nga mga ginikanan samtang nagapamati. Linung ang binokid nga daw may mga talinga nga hipus nga nagapamati sa inati nga ambahanun ka mga kamal-aman. Sangka kahilwayan nga daw nakahangup sa kasubu ka mga kanta.
Ikito lang ikaw, ako kay lalakaw
Kangay kimurik papanglingawlingaw
Kon ako hidlawun kapira ka adlaw
Babalik kikiyu kay hian kamingaw
Dumduman ni Kuring nga haros adlaw-adlaw kon sirum ang pagtiriripon nga dya sa Sityo Pantad. Pirmi may toba, may kantahanay, may istoryahanay kag may sinadya. Kag dumduman na man ang gabii kang ona sanda nagkitaay ka ana nga bana.
Sangka pangayaw dya, halin sa pihak nga baranggay. Nahagadan ka sangka soltiro man nga ati nga imaw na sa obra. Kang gabii nga to, may gamay nga dabok kang kalayo sa tunga ka sityo nga nagasanag sa kada pongyahun ka mga tawo nga rogto ka gabii nga to. Samtang si Kuring nagauruk-ukan kang kadlaw sa istorya ka sangka mal-am, nasiplatan na nga nagaturuk kana ang sangka laki. Kang ona, nagsigi lang si Kuring ka pamati sa istorya samtang nakabatyag tana kang kagin-ut. Nagporma ang balhas sa ana nga dahi, nagasiling sa kasanag kang kalayo. Ginpasiplatan na ang laki. Nagaturuk man gihapon kana, nagayuhum. Sa pangatlo na nga pasiplat, wara run ang laki. Golpi tana nakabatyag kang kohit sa ana nga likod. Pagbalakid na, ang laki kag nagayuhum kana. Wara gid nadiparahan ka tanan ang ompisa ka maydanay ka buut nanda nga darwa. Saku sanda ka pamati sa ginaistorya ka sangka ati. Nagkinadlaw ang tanan kag nag-ompisa kanta ang mga kamal-aman.
Si Nanay ang kaban, si Tatay ang yabi.
“Amo tana ra! Waswas!” sonlog ka sara sa nagapalaoylaoy nga ati.
Ako ang sa sulud olay nga babayi
Sogidan ta Nonoy gid ka akun bili
Dos syintos singkwinta kag may kwarinta i-syiti.
Kang makaabot si Kuring sa tindahan sa banwa, nagdiritso tana sa laswahan kag magpongko sa ana nga pwisto. Ingud si Sabet nga manoglaswa kag si Marivic nga parihas kana, kon anoano lang man nga laswa kag protas ang ginabaligya. Kadya nga Sabado, lomboy ang dara ni Marivic halin sa bokid. Ginplastar ni Kuring ang tatlo ka tompok nga kamoti sa papag kag nagkatinkatin para makapasirong sa init. Nag-istorya sanda gamay ni Sabet, kamostahanay ka mga apo kag parapamangkot ka plastada kang kabohi. Nag-ontat lang sanda kang may nagparapit sa anda nga papag, sa pwisto ni Marivic.
“Tagpira ang lomboy bay?' pamangkot ka bayi nga nagapamayong kang Avon.
'Kamoti, Day!” saligbat ni Kuring.
“Tagsingkwinta ang kilo. Mahal run bay ra kadya. Budlay run manaka ka lomboy, Day!” ang ingganyo ni Marivic sa bayi.
“Abu! Mahal gid haw?” sabat ka bayi. “'Tagpira tana ang kamoti bay?” pamangkot na kay Kuring.
“Singkwinta man, mam, ang tompok. Piro raku run ria. Lantawa bala, tambuk pa kag bag-ong kali lang. Bakal run, mam!” kombinsi ni Kuring.
“Tagtraynta lang gani to sa piyak. Singkwinta gid togro mo,” sabat ka bayi. Wara run nagsabat si Kuring.
Nagpanaw ang bayi parayu, gapabilin ang nagabadlak nga kolor ka ana nga payong sa panurukan ni Kuring kag golpi na napinsaran nga magbakal ka payong para kananda tatlo sa anda nga balay.
“'Kakoripot ka mga tawo kadya, a!” hambal ni Sabet sa darwa.
“Amo run ra kadya mong! Kon bukut timo wais, magutman gid kaw. Pati gani mga manggaranun kadya, nagakininot run man,” sabat man ni Marivic.
“Laswa! Laswa kamo dyan!” singgit ni Sabet sa mga gaagi sa anda nga papag.
Nagasirak run ang adlaw sa gintabidtabid nga mga tolda sa tindahan. Raku ang mga tawo, may mga pangayaw man nga nagapanindahan kada Sabado sa Dao. Raku man ang mga manogbolanti nga kakompitinsya, mga nagapangyadi man makapangita kang kwarta. Nagakatinkatin gyapon si Kuring sa idalum ka papag para makapasirong sa init samtang nagapamaypay kang koyab nga ana ka politiko. Kinsi minotos ang nagligad samtang nagakaun si Kuring ka linaga nga mani nga dara ni Sabet, may nagparapit sa anda nga papag.
“Mam, lomboy mam!' Nabatian ni Kuring nga hambal ni Marivic. Dayon na man tindug.
“'Mam, kamoti, bag-ong kali lang. Singkwinta lang ang tompok. Raku run.”
Ginbuul ka bayi ang sangka kamoti kag ginlantaw. Bota run ang dara na kadya nga alat ka mga laswa kag may imaw dya nga bata nga nagasipal ka taraktarak, nga sa pinsar ni Kuring bag-o lang man ginbakal.
“Limpyo man dya?” pamangkot ka bayi.
“Huud, mam, i! Bag-ong kotkot lang rian. Kaina lang,” ang kombinsi ni Kuring.
“Tagpira tana ang lomboy bay?” pamangkot ka bayi kay Marivic, nga ana man ginsabat nga singkwinta samtang nagayuhum. Dayon nagsinyas ang bata nga mapakungkung. Ginabutung na ang bistida ka bayi kag nag-ompisa ka hibi.
“Ay maan, sa sonod indi ta run kaw pagdar-un!” Wara na ginsapak ang bata. “Sangka kilo gani akun nga lomboy!” hambal ka bayi kag ginboy-an ang kamoti ni Kuring. Ginpotos ni Marivic ang sangka kilo nga lomboy sa plastik kag gindawo sa bayi.
“Hay, salamat! Nabintahan gid man,'“ hambal ni Marivic.
Nagligad ang pira ka oras, naobos run nanda ka kaun ang linaga nga mani ni Sabet. Nagsaka run man ang adlaw kag nag-init. Wara ti pasirongan ang tatlo. Nagamantinir sanda ka pamaypay tungud sa kagin-ut.
“Koni!” singgit ni Kuring sa sangka ati nga nag-agi. “Ano ginbaligya mo dya sa tindahan?”
“Ang mga manok ko, Day. Ti, kamosta baklanay kang kamoti rugya?” sabat ni Koni nga nagaparapit. Nagyambi si Kuring. “Wara gyapon gani nabaklan. Imo to haw? Obos gid?”
“A, huud. Obos gani. Obos man kaayo. Gintogro ko run lamang ka barato para makaoli ako ka timprano sa sityo.’
“Huud, i. Maano pa timo rugya man? Panaw kag maghimus ka igma!” yamohat ni Kuring.
“Ti, maona lang ako. Galwan ta lang kamo to kar-on ka sabaw, a.”
“Huud, a. Kag kon masog-alaw mo gani mga apo ko to nga nagapangayaw pa gid ka lantaw ka tibi, hambala maoli run hay man-an mo wara ti tawo sa balay.” Nagkadlaw si Kuring samtang ginalantaw si Koni nga nagapanaw.
“Alas dyis run,” hambal ni Sabet. Wara gihapon tana nabaklan. Naghipus lang si Kuring nga pariho man ang ginapaminsar. Nadumduman na ang darwa ka apo kag kon ano ang ipakaun na kananda kon indi mabaklan ang ana nga mga kamoti. Mangotang lang anay tana kay Mina ka sangka kilo nga bugas kag dilata, para lang may makaun sanda sa adlaw nga dya. Ginlantaw na ang mga kamoti, golpi na nabatyagan ang ngutngut ka pilas na sa alima. Ginbuul na ang bugkus kag ginlantaw. Nag-ontat run ang dogo. Tambalan na lang dya kar-on ka lamponaya para dasig magpali ang pilas.
Ginbuul na ang mga gamit sa bolsa kag nagmama samtang nagahulat nga mabaklan ang ana nga kamoti. Sa ikatlo na nga mama, nakita na si Sabet nga nagapanghimus ka ana nga baligya. Paglantaw ni Kuring sa palibot, isot run lamang ang mga tawo kag ang iban nga mga manogbaligya, nagaamat-amat run man kapanghimus.
“Ano run oras, Bet, haw?” pamangkot na.
“Manog alas onsi run, Day,” sabat ni Sabet samtang ginabalik sa alat ang mga laswa nga dara. “Gamay run lamang ang mga tawo, mayad pa maoli lamang ko,” dogang pa nga hambal ni Sabet. Ginlantaw ni Kuring si Marivic sa ana nga kilid. Nagabasa dya kang pocketbook.
“Ikaw tana, Bik, indi pa kaw mag-oli?” pamangkot ni Kuring kay Marivic nga naglingi lang ka ana nga olo. “Abaw! Indi gid maawat sa ginabasa na.”
“Amo lamang dya gani ang kalingawan ko,” sabat ni Marivic.
“Wara kaw gabantay ka mga apo mo mong.”
“Ay, maan! Mga soltiro kag daraga run tana mga apo ko. Indi mo run maangga-angga. Hosto lang magpasaway kag magpakara sa ginikanan da.”
Nagsinggitan si Kuring ka ana nga baligya. Hasta sa lima ka minoto ang nag-agi, wara man sa gihapon may nagparapit sa anda nga papag para magbakal ka ana nga kamoti. Nag-amat-amat run man panghimus ang mga daragkul nga tolda sa tindahan kag ang mga tawo, nagahubas run. Ginbalik ni Kuring ang ana nga mga kamoti sa kararaw kag ginlimpyohan ang papag. Antis sanda makahalin nga tatlo sa papag, nag-abot si Erning, ang manogtikit ka mga tindira. Gindawo kay Sabet ang tikit nga may naka-printa nga “5 Pesos” sa tunga.
“Ning, wara gid ba ti binta. Sa sonod nga simana lang bi tamun,” hambal ni Sabet.
“Abu, indi man tana pwidi, Bet. Tanan man, ta, dya gapangita kang kwarta. Patsamba-tsamba lang man ria kis-a,” sabat ni Erning nga may nakasablay nga Good Morning towel sa ana nga abaga. “Lima lamang ra gani ka pisos, dapat polo rian mong!” paaman na pa.
Naglantaw ang darwa kay Marivic. Nagkoot tana sa bolsa kag gintogro kay Erning ang singkwinta nga binta kaina ka ana nga lomboy. Pagkatapos madawo ni Erning ang sinsilyo ni Marivic, nagpanaw ang tatlo, paoli sa anda nga mga baranggay.
Naglantaw anay si Kuring sa langit, ginabanta ang kainitun ka adlaw samtang ginapinsar ang batohon kag labug nga aragyan paoli sa Sityo Pantad. Nag-ompisa tana panaw, dara ang kararaw sa alima samtang ang bosong na nagaragook. Ginapinsar na ang darwa ka apo nga nagahulat kana kag nagapinsar nga may dara nga igma ang anda nga lola. “Gaano to ayhan ang darwa kadya?” hambal na sa kaogalingun.
Diridiritso ang panaw ni Kuring, lampas sa mga pamalay kag liko sa krosing ka Abaca paagto sa bokid, dara man sa gihapon ang kararaw kag kamoti. Nawili tana sa ginapaminsar nga orotangun kay Mina, wara na run nabatian ang pagpamosina ka habalhabal sa ana nga likod.
Nabonggoan si Kuring. Nahangyus lang tana kang nabatyagan na ang pagtolod ka motor sa ana nga likod, pati ang makatiringil nga pag-igut ka makina sa golpyada nga pagprino. Natomba tana kag nabuy-an na ang kararaw. Nagahapa si Kuring, sa atobang na ang mga bato sa lobak nga aragyan samtang ang draybur nagpaandar ka ana nga motor kag magdiritso paborhot.
“Ay, sus! Pisti nga ati dya, pabinit!” singgit pa ka draybur.
Nag-amat-amat tindug si Kuring kag ginsagap ang mga kamoti. Pirambilog lang ang nagarapta sa dalan. Nagparapit tana sa kilid ka aragyan, sa gamay nga tolay kag ginlingling sa idalum. Rogto na nakita nga nagtupa ang mga kamoti na sa kalog, sa dalum ka tolay. Kag ang mga kamoti nga ginpanagbudlayan na kang kali, ginaanod ka tobig parayu.
Ginlantaw na ang kalawasan kon may mga pilas. Nakita na ang mga bakaris sa butkun kag tohod. Ginpagpag na ang yab-ok sa lawas kag ginpamorot ang nabilin nga mga kamoti. Nakabatyag tana ka sakit sa likod kag paa dungan kang pagngutngut ka pilas na sa alima.
“Wara man gid ko ti bahul nga pilas, a. Ogaring batyagun ko gid dya ang sakit ka lawas sa rum-an. Sa rum-an pa man to, a. Mangali lang pa gid ko kang kamoti pag-abot ko sa sityo,” pinsar ni Kuring.
Samtang nagakiangkiang, nagpanaw tana paoli. Mangotang lang anay tana ka irigmaun kag yaraponon nanda sa tyanggi ni Mina. Kag sigoro, sa pinsar na, tatlo ka potos nga tirintirin kag sangka potos nga juice para sa rum-an, sa ana nga kaadlawan. Sitinta ka toig nga pagpanghimakas. Sitinta ka toig kang hilway nga pagpangabohi sa sityo. Bisan paano, may nag-agi nga yuhum sa bibig ni Kuring samtang nagakanta.
Kakansyon lang ako nga dili antigo.
Parapabor lamang sa akun amigo.
Kay indi mabug-at kag indi mabudlay.
Para kansyon lamang, tingog kong mahinay.
Sa kada tinaga, madumduman na ang mga sirum nga nagatiriripon ang mga ati sa dalum ka bolan kag magtongga ka toba. Madumduman na ang yuhum ka ana bana kang ona tanda nagkitaay, pati ang kalipay sa mga mata ni Dina kang ginpasogtan na nga mangamo sa Iloilo. Madumduman na ang kalinung kang kasanagun kag kagab-ihun sa sityo. Ang ramig nga dapya ka hangin, ang pagsabtanay ka mga kikik kag ang mahamuuk nga pagtorog ka darwa na ka apo samtang nagapanimoron ka kapay sa karamig.
Kag sa kada dolot ka bato sa ana nga dapadapa, sa kada batyag na ka hapdi sa ana nga mga pilas, ginahambal na sa ana nga kaogalingun, “Rapit run lang, rapit run lang.”
- Kataposan -