Pihak-Balay
ni Ritchie D. Pagunsan
Kaina pa ginamulalngan ni Lita ang pihak-balay nga diritso sa bintana kang anang kwarto nga nahamtang sa ikarwa nga panalgan. May pinasahi nga katahap tana nga nabatyagan. Ayhan namag-o tana sa palibot nga buhay na run wara mabisita. Bisan tuod rugya nagbahul si tatay na, tama ka manghod pa ang idad na kang kasra sanda mag-agto rugya imaw kang anang mga ginikanan agud ilubung si Lolo na Tiroy. Wara pa tana matawo kang magtaliwan si Lola na Ising. Gani tuman ka lus-aw ang mga mimorya nga natanum sa anang paminsarun parti sa lugar nga dya.
Bakanti nga loti kag tag-asan nga mga kahoy ang nagapatunga sa darwa ka balay. Bangud wara ti padir kag bukut tama ka rayu ang antad kang anang ginatindugan sa pihak-balay, sanaaw sa anang panuruk nga daan kag gabok run ang pihak-balay. Malaka ang mga pamalay rugya sa kasiringan kang tiya na gani malinung kag isot run ang mga tawo nga nagaralabay bisan taas pa ang sirak kang adlaw. Nagpasalamat tana nga nakaabot kang timprano, hay sa pamatyag na mabudlay ang magab-ihan sa dalanun rugya.
Matalikod run raad si Lita agud padayunon ang pagpamiud kang mga bayo nga ginhaw-as na sa anang malita para isaylo sa aparador, kang hinali may nasiplatan tana nga naghulag sa pihak-balay. May nagatindug nga laki rapit sa bintana kag nagaturuk kana. Nahangyus si Lita kag daw gindakup ka ramig nga hangin hay wara na dya ginapaabot.
“Lita, dali pamahaw anay dya,” tawag kang tiya na nga si Sinang halin sa kusina.
Nabugto ang pagturukay nanda kang tawo sa pihak-balay kang manawag ang tiya na. Sa liwat na nga pagliso, wara run ang tawo. Nanaog tana kag nagpungko sa lamisa nga ginakuyangan kang kombo nga saging kag irimnun nga himo sa duga kang suha.
“Kabay pa nga masahuan mo man rugya,” hambal kang tiya na samtang nagapamahaw. “Salamat sa pag-agto mo. Bahul dya nga bulig kanakun.”
“Wara ti kaso, Nay Sinang,” ang sabat ni Lita. “Nami rugya hay malinung.”
Kaina lang nag-abot si Lita agud imawan si Sinang, ang bugto ni tatay na nga bag-o lang naggwa sa hospital. Balo si Sinang kag wara ti imaw sa balay hay wara dya ti bata. Nangabay ang tatay ni Lita nga imawan anay ang anang tiya bisan pira lang ka simana asta nga maulian ang lawas kag makasarang run liwat sa paghimus sa sulud balay. Nagsugot man si Lita hay buhay na run gusto magbakasyon halin sa anang opisina sa Manila. Daw ginkapoy gid tana sa obra na sa bangko. Bisan sangka tuig pa lang tana naggradwar kag nag-umpisa obra, sa pamatyag na malawid run dya nga tinion. Halin kang ginkasal ang anang mga ginikanan, sa Manila run sanda nagaistar kag rugto run man tana nakatapos kang pag-iskwila.
“Lagaw-lagaw kaw rugto sa lagwirta agud makapahangin kaw,” kuon ni Sinang. “Timprano pa man. Imawa si Kambang. Nahidlaw man guro ang ayam nga dya magdayan-dayan.”
Tungud wara man ti sarakuan sa sulud balay, naggwa si Lita agud usisaun ang lagwirta. Ginsug-alaw tana kang malapad nga hardin nga hilmunun nga wara maatipan. Ang mga bulak nagkaralaya run hay wara nabunyagan umpisa nga magmasakit si Sinang kag magbuhay sa hospital. Sa rum-an, sugudan na ka panglimpyo ang hardin hay alang-alang run kadya nga adlaw, ang nagsulud sa pinsar na.
Nagsipot turukun ang raad wayang nga lagwirta tungud sa masiuk nga lugar sa uruunhan kang hardin. Gin-agaw kang nagairidas nga mga puno kang langka, tsiko, santol, duldol kag batwan ang kasanag kang adlaw gani mahagbong kag mabugnaw ang dapya kang hangin sa parti nga dya. Nalingaw si Lita turuk sa anang palibot samtang nagasunod kay Kambang, nga hinali nagdalagan nga may ginalagas. May nakita guro dya nga kuti, ang napinsaran ni Lita. Sa sobra ka panghulung-hulung, wara na madiparahan nga nagatapak run tana sa solar kang pihak-balay. Daw may kuryinti nga nagtubluk sa anang panit gani nagpundo tana kag magdali-dali balik.
Natingala si Lita kang matalupangdan nga wara nagasunod kana pauli si Kambang. Mga alas-kwatro pa lang sa hapon kag taas pa ang adlaw, piro tungud marabong ang mga kahoy sa palibot kang lugar, madulum kag malinung ang palibot kag ahaw sabtanay lang kang mga pispis ang mabatian.
“Kambang, dali, mauli run kita,” ang panawag na sa ayam nga tulad may ginakaruskos marapit sa puno kang duldol nga haros sakup run ka solar kang pihak-balay.
Bukut taghol ang ginbalus ni Kambang kondi pagngurub. Nakita ni Lita nga nagatamwa si Kambang sa atubang kang daan nga balay nga daw may ginaturuk. Ginparapitan na dya kag dayon ginhimas ang ulo kang ayam nga daw ginaulo-uluhan. Indi na mahangpan kon ano ang ginakaugtan kang ayam nga tulad alisto manaruso. Ginsugkay kang anang panuruk ang palibot hay basi may kuti ukon balabaw nga ginaaway ang ayam.
“Elsa?” ang tawag kang limug halin sa pihak-balay sa tuno nga nagapangilala.
Hinali nag-igut ang salug sa pihak-balay nga ginkahangyus kang ayam. Nagtaghol dya nga nagaisol parapit kay Lita. Nakabatyag kang kahagnup si Lita gani dalidali na nga ginbutung si Kambang parayu.
Kang nagayapon sanda, namuno ni Lita ang parti sa pihak-balay.
“Tinuig run nga wara ti nagaistar rugyan,” hambal ni Sinang. “Ambay nga wara nanda ria ginbaligya. Kanugon nagagabok lang.”
“May nakita ako kaina nga tawo sa bintana,” ang sugpon ni Lita.
“Basi nag-agto ang mga kabulig nga nagabantay kag nagalimpyo sa balay,” sabat ni Sinang. “Wara run dyan karia ti nagaistar.”
Nadura sa pamisarun ni Lita ang natabo sa lagwirta kang magsulud tana sa kwarto agud magpriparar sa pagturog. Ginpasiplatan na ang bintana nga nagaatubang sa lagwirta. Madulum ang palibot sa gwa kag huni kang mga sirum-sirum lang ang ana mabatian. Ginturuk na man ang pihak-balay, nga tulad ginkapayan run kang kadulum. Naghagnup pa gid dya turukun.
Antis magsaka sa katri, gintunton ni Lita ang kurtina. Ginapakamayad na nga ipabilin nga bukas ang bintana agud makasulud ang lab-as nga hangin. Ayhan dara sa kakapoy halin sa malawid nga pagbyahi, wara run mabukadan ni Lita ang libro nga ginaplano na raad basahun kang magdapat ang anang likod sa katri. Nakapirung tana kag madasig nga naduraan ka animo.
“Elsa ….” ang tawag kang limug nga nagkihad kang kalinung kang kagab-ihun.
“Ha? Nay Sinang? Dali lang,” ang wara sa kaugalingun nga sabat ni Lita.
Ginturuk na ang orasan sa kilid kang katri. Haros tungang-gabii run. Dalidali tana nga nagbangon nga daw natapungawan agud buksan ang tiya nga abi na nanawag kana.
Kang ginbuksan na ang gawang, wara tana ti nakita nga tawo. Ang nakita na si Kambang nga nagaingus kag nagdiritso sa sulud ka kwarto nga daw may ginalagas paagto sa bintana. Natingala si Lita. Sabad nga ayam dya, ang nagsulud sa pinsar na. Nagalangkag tana nga basi may balabaw dya nga ginalaas kag nakasulud sa kwarto na.
Magligad ang pira ka minuto nga lahay, nag-untat ang ayam nga nagaatubang sa bintana. Piro indi dya maghalin kang ginpagwa run ni Lita sa kwarto. Nagluko si Kambang rapit sa gawang nga daw nagabantay. Nagbalik batang si Lita agud padayunon ang pagturog.
Wara pa magrapuyot ang daramguhon ni Lita kang liwat nga nangurub. Hinali nga nag-arungal si Kambang nga may ginaturuk. Samtang nagabatang sa katri, nagbaliswa si Lita kag ginpangita ang ginapatungdan kang ayam. Gamayan lang magsiyagit si Lita sa anang nakita.
Madulum ang kwarto, piro may maniki nga sirak kang bulan sa gwa kang bintana. Sa likod kang tila nga kurtina, nakita na ang hurma kang tawo nga nagalutaw kag nagapatupung sa gwa kang bintana, piro indi kitaun ang uyahun.
Nagbungkaras si Lita sa kakulba hay abi na sudlun tana kang kawatan. Piro nadumduman na nga sa ikarwa nga panalgan ang anang kwarto. Dalidali na nga ginsindihan ang di-kuryinti nga lampara nga natungtong sa kilid kang anang katri. Nagsanag ang bilog nga kwarto.
Wara ti taho sa likod kang kurtina nga tulad padayon nga ginalupad-lupad kang maramig nga dapya kang hangin. Panurukan na lang to siguro bangud wara tana makamadmad ka husto sa pag-urangul kang ayam, ang sulud ka pinsar na. Nagbangon tana agud pagwaun ang ayam.
Nagtindug si Lita sa kilid kang katri agud isuksok ang smagul kang hinali napatay ang lampara. Gulpi man nga nag-uwang ang ayam nga makangiridlis pamatian. Nagparanindug ang buhok sa gising-gisingan ni Lita sa nabatian. Sa kahangyus wara tana makahulag dayon.
Makita na ang ginatindugan ni Kambang hay naiwagan dya kang sirak kang bulan nga nagalapos sa bintana. Kang una indi maman-an ni Lita kon diin nagaturuk si Kambang. Piro daw tinakluban tana kang amakan kang matalupangdan nga sa anang ginatindugan nagauwang ang ayam. May nabatyagan tana nga nagaginhawa sa kilid kang anang abaga. May tawo nga nagatindug sa kilid na! Naggutuk ang anang dughan kag indi tana makahulag sa kakulba. Hinali nagparanulum ang panurukan ni Lita. Piro antis maalimunaw sa kadulum, nakita na nga may nagbukas ka gawang kag nagsulud ang kasanag sa anang kwarto.
Kaagahun run kang makabugtaw si Lita. Sa tupad na si Sinang nga nagagansilyo kag nagyuhum kana kang makita nga nagmukra dya.
“Masaylo ikaw kar-on sa pihak nga kwarto nga nagaatubang sa karsada,” malulo nga hambal kang anang tiya. “Mabudlay kon diritso ang bintana mo sa pihak-balay.”
Ginsaysay ni Lita ang natabo ka sarang gabii kag ang makaharadluk na nga naagyan. Rugto naman-an ni Lita nga ang soltiro nga nagpanubli kang pihak-balay, buhay run napatay. Naghikog dya kang mapatay ang nobya na sa sakit nga lyukimya. Indi na dya mabaton gani nagpakamatay tana sa paglaum nga makaimaw ang kahigugma sa pihak nga kinabuhi.
“Sa pagkusubu nga istorya,” hambal kang tiya na. “May nagasugid nga nagpabilin ang kalag kang soltiro sa pihak-balay tungud padayon na nga ginapangita si Elsa.”
Ginahaum-haum kang magtiya nga basi nasal-an si Lita kang kalag nga tana si Elsa nga nobya na. Tungud ayhan malaka ang mga daraga nga makit-an sa lugar nga dya kag namag-o ang kalag sa hinali nga pag-abot ni Lita?
Pagkaaga, nagdalikat gid si Sinang samtang ginaalay-ayan ni Lita nga maglaktud sa hardin, paagto sa nagairidas nga mga puno kang langka, tsiko, santol, duldol kag batwan asta makasamput sanda sa ugsadan kang pihak-balay agud magsindi kang kandila kag maghalad kang pangadi. Nangadi sanda para sa kapahuwayan kang kalag kang laki nga nag-unong sa anang ginapalangga kag asta tulad nagahulat kag nagapangita kana.
Sa pagbalikid ni Lita sa pihak-balay kang manogpauli run sanda, daw nagmag-an ang anang buut kag nabuhinan ang kahagnup nga nabatyagan na halin kang una na dya makita.
Kato nga gabii, antis magsaka sa katri, gintunton ni Lita ang kurtina. Indi na lang pagsirhan ang bintana sa ginsayluhan na nga kwarto agud makasulud ang lab-as nga hangin. Ginpatay na ang sulo kag magbatang nga nagatakilid kag nagaatubang sa bintana.
Wara pa tana mapirungan kang mabatyagan na nga may nagpungko sa likod nga parti kang anang ginabatangan. Nabatian na ang pagraginit kang tapi nga katri. Nagsinggit tana piro wara ti nagwa nga limug sa anang baba. Ginpirit na nga maghulag ugaring daw ginbugkus ang lawas na sa katri.
“Elsa ….” ang panawag kang limug samtang nagauntay ang alima ka dya agud magkupu kana.
Amo man ang hinali nga pag-uwang ni Kambang sa gwa kang kwarto ni Lita. Nagakaruskos dya kag nagahiwaus nga masulud sa kwarto ugaring natrangkahan ang gawang.
Sa likod kang nagalubid-lubid nga kurtina, makita ni Lita ang sirak kang bulan nga nagalapos sa anang bintana. Ang ginahulat na nga pagbukas kang gawang kag pagsulud kang kasanag sa anang kwarto parihas kabii, wara mag-abot, asta nga naglatum ang ligum nga kadulum sa anang palibot.
- Katapusan -