Okupado
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Nahapunan sanda ka hulat kay Gloria, ang real estate agent. Numiro uno kuno tana sa andang opisina suno sa mga billboard. Tanan man sanda numiro uno sa sugid. Mangin ikatlo dya nga balay nga mabisitahan ka mag-asawa nga si Tess kag Rolly. Ang balay nahamtang sa mayor nga dalan, marapit sa hospital, iskwilahan kag tindahan kang 711. May gasolinahan sa tabok. Mga darwa ka balay ang bal-ut, may opisina ka mga abogado kag sa unhan may gamay nga karan-an nga nagbaligya ka mga Subway sandwiches kag pizza. Basi magduro pa gid ang mga nigosyo rugya sa urihi.
Darwa ka panalgan ang balay. Suno sa anunsyo sa piryodiko, tatlo ang mga kwarto sa ibabaw kag may basement. Malapad ang likod-balay nga may daan nga kudal palibot. Sa kilid ka balay may nagapadulhog nga aragyan nga bukut konkrita. May nakasulat “Dead End” sa gamay nga karatula nga ginlansang sa puno ka sangka bahul nga kahoy. Paagto dya sa suba sa likod. Kon aga nami siguro turukun ang suba halin sa bintana ka mga kwarto sa ibabaw. Taas ang ginatindugan ka balay. Indi man siguro malab-ot ka baha kon matabo gid man. Ang nalista nga bili natuon sa manaba nga prisyo kang andang ginatigana nga sinuptan nga pondo gani may gana gid sanda sa pag-usisa.
Masadya piro puno ka pagpangayo ka pag-intyindi ang limug ni Gloria samtang nagapanaog sa anang awto. Putot kag maribunol ang anang panglawasun. Italyana ukon Puerto Rican siguro kag nagaarak ang baba. Naulang kuno ka sangka grabi nga aksidinti sa Route 35 amo nga naurihi. Nagpasalamat tana sa mag-asawa sa andang mapinasinsyahun nga paghulat, dayon tangra sa balay kag nagpaathag nga nagakinahanglan dya kang mauti nga pagkid-an kag pagpalangga. Kasarang-tuig lang kuno gin-islan ang atup kag mga bintana. Kon turukun sa gwa, daw indi man gid malain ang kabilugan nga itsura ka balay.
Nagsunod sanda kay Gloria paagto sa likod. May balkonahi gali ang bilog nga ibabaw kag sa idalum, may tirasa nga nagabukas paagto sa lagwirta kang likod-balay nga nagatubang sa mga kakahuyan kag suba. Manami dya kon mabuhinan ang mga sanga kang bahul nga kahoy sa kilid kag mahawanan ang kudal. Kaduro ka matahum nga mga posibilidad ang balay nga dya.
Kang nagapasulud run sanda sa likod nga gawang kang kusina, daw nagpanaog it sangka halintang ang kasadya sa limug ni Gloria kapin pa kang ginpamangkot nanda kon sarang unahun ka usisa ang basement. Nagduyu ang numiro uno nga ahinti antis magpaathag. Gin-ako na nga wara tana kapanaog. Hadlukan kuno tana nga basi marukmol ang hagdan, indi tungud sa anang kabug-atun. Maabtik na nga ginbalikid ang mag-asawa kag magpaathag nga nagadyita run tana. Suno sa pinakaurihi na nga pagpatong sa kilohan, OK pa man kuno ang kabug-atun na para sa anang kataasun.
Naglamhu lang si Rolly nga ginsiko man dayon ni Tess nga nagasunod kay Gloria. Nagluya kag naghinay gawa ang limug ni Gloria sa pagsugid nga gabok ang hagdan kag nahadluk tana nga basi kuno may mga sawa rugto sa idalum. Sobra santuig run nga ginabaligya ang balay piro sarang run sa tatlo ka tuig nga ginbayaan kang nagligad nga tag-iya. Mal-am ang balay, sobra singkwinta anyos run.
Sipot gawa ang karan-an kag kusina. Bisan siguro sa adlawun, dulum ang karan-an hay sipot man ang bintana. Ginpasiga ni Gloria ang sulo sa hagdanan. Tindugun kag midyo sipot man ang hagdan pasaka sa ikarwa nga panalgan. Sa ibabaw, pwirtahan ka banyo ang una masamputan. Pagbukas, nakita nanda ang daw mga sikag kag tinai kang mga tubo kag kabli nga nagahabil-habil sa kilid. Wara it dobli ang dingding.
Nagbalikid si Tess kay Rolly sa paghutik, “Ay maan, ano tana dya man, wara matapos-tapos ang pagpakid-an ukon panday-pisak ang pang-ubra.”
“Tingala pa timo. Barato bay," sabat ni Rolly.
Daw namayha ang limug ni Gloria nga nanigal-ut sa paghambal nga sarang man kid-anun ang mga guba ukon wara matapos kag nami man kon aram sanda mamanday. Bukut sanda it panday. Wara run sanda it gana pa nga mag-usisa ka mga kwarto pagakatapos nga nakita ang masubu ang sitwasyon kang banyo. Nanaog sanda sa sala.
Pagkakita ugaring nanda ka sala, daw nalipat sanda kang gabok nga basement, sipot nga kusina kag mga nagahabil-habil nga mga tubo sa banyo. Daw nag-igpat liwan ang kaluyag nanda sa balay nga masarangan gid kang andang pondo. Ang sala daw yuhum nga nagaabiabi kananda. Pagbukas ka mayor nga pwirtahan nga nagatubang sa mayor nga dalan, sangka maligwa nga sala ang nagatamyaw sa kon sin-o nga bag-ong abot. Ang mayor nga gawang makita nga nahuman sa dumaan nga kahoy kag may madamul nga dikolor nga kristal sa tunga sa disinyo ka sangka bahul nga bulak. Masangkad ang nagapalibot nga mga bintana.
Ginapanuruk ka mag-asawa ang pagbutang ka nigosyo nga pag-imprinta ka mga t-sirt. Ang baraydan sa balay kada bulan, santunga pagabayadan ka andang nigosyo. Ang kilid kag likod-balay sarang maparadahan kutub siguro sa tatlo ukon apat ka mga sarakyan ka mga kostumer. Indi magbuhay basi mangin sangka linya gid man ka mga opisina kag nigosyo ang kalyi. Basi mabaligya pa liwan nanda ang balay sa mataas nga prisyo kon magduro ang nigosyo nga ipatindug sa kalyi.
Sangka maligwa kag daw perpekto nga kwadrado raad ang sala. Naguba lang ang porma tungud sa kwartito sa kilid kang mga bintana nga nagatubang sa mga kakahuyan kag suba sa likod. Ang kwartito sangkad halin sa atup panaog sa salug kag sa tunga ang buruksan. Ang darwa ka malapad nga pwirta may dumaan nga mga karaptan sa pihak magtimbang, daw nagapanawag nga buksan.
Sirum run piro wara pa raad mag-alas singko. Nagaamat bugu ang inadlaw tungud nagahingapus run ang Oktubre kag indi magbuhay, winter run. Nagdugang ang kadulum sa sala tungud sa bahul nga kahoy nga nagalipud ka nabilin nga kasanag ka bag-ong salup nga adlaw. Gintirawan ni Rolly nga pasigahun ang bombilya sa sala ugaring pundido gali.
Nagduyu si Tess sa tunga ka sala. Ginapanuruk na kon diin ibutang ang istanti, ang mga nahuman nga mga baraligya kag ang mainit nga makina nga nagaplansa ka disinyo sa t-sirt. Kon gub-un nanda ang kwartito, may lugar pa para sa sangka sopa kag gamay nga parahuwayan sa binit.
Nagtikang si Tess, nagparapit sa pagbukas ka kwartito. May mga darwa pa siguro ka dupa ang antad na kag hinali lang nakabatyag tana kang karamig halin sa anang liug panaog sa anang mga abaga kag likod. Nagduyu liwan tana. Ginturuk na ang anang mga butkun. Nagaparanindug ang anang mga balahibo.
Pagtangra na, may nakita tana nga garhum nga nagatindug sa tubang ka kwartito. Sangka mal-am nga bayi! Madamul kag lampas sa batiis nga bayo-pangramig ang anang bisti. Ang anang buhok natago sa bandana nga nahigot sa anang liug piro daw yupuk ang pihak na nga ulo. Tarum ang panuruk ka mal-am kay Tess.
Daw masinggit si Tess piro wara ti limug nga naggwa sa anang baba. Nagakamang ang kakulba sa anang tingkoy sa pagparanindug ka anang buhok. Dungan kadya, may sangka mabaskug nga minsahi nga hinali lang nagsulud sa anang panghuna-huna.
“Indi run magparapit. Amun dya balay. Indi namun dya pag-ibaligya.”
Pagpisuk na, hinali lang nadura sa anang panurukan ang garhum ka mal-am ugaring may naglabay sa anang panghuna-huna. Itum, madulum nga gumon kag daw may nagabitay nga lawas. May napatay ukon may ginbitay sa sulud ka kwartito? Ginhimutadan na ang pwirtahan nga may dumaan nga mga karaptan. Nabatyagan na lang ang mabakud nga pwirsa ka pagpamalabag. Wara run tana magdiritso pa.
Si Rolly nga nagasunod sa likod na nanguyus sa hinali nga pagliso kag pagguyod kana parayu ka anang asawa. Si Gloria nga padayon sa pagpangapkap sa dingding kon may mapisga nga buton agud may sulo, daw natingala man kang pagkambyo gulpi kang modo ka mag-asawa. Wara ti may ginhambal si Tess kay Gloria piro ginhutikan na ang anang bana.
“Ay, maan, Rolando, dali, mapanaw kita. May nagaistar run rugya!”
Natingala si Rolly nga nagaturuk lang sa anang asawa. "Naano kaw, Maritess? Daw nakakita kaw ka bahoy nga wara’t puroy haw," lahug ni Rolly piro wara ti mahimo hay ginakaptan ni Tess ang anang siko kag ginbutung parayu paguwa.
"Ay, panulay, may nakita gid ako. May mga kalag rugya nga nagabantay."
Dalidali man nga nagsunod kananda si Gloria nga nagapurutika. Pangitaan na lang kuno sanda kang mas mayad nga balay nga masarangan kang andang pondo. Piro kon magdisisyon sanda sa balay nga dya, mapaimaw tana sa laki sa andang opisina nga magbukas kang basement.
Nagpasalamat gid lang sanda. Ginhambalan nanda si Gloria nga naduraan sanda ka gana tungud kaduro ka kirid-anun sa balay. Barato tuod piro wara sanda it tuyo nga magtuon pa ka pamanday. Kapin pa, basi magsobra pa sa andang tigana nga kantidad ang andang gastuhon sa pagpakid-an.
Nagahana run sanda sa pagsulud sa sarakyan kang nagparapit si Gloria kag pahutik nga namangkot kon may nakita sanda. Nangusyan ang mag-asawa piro wara sanda magsabat. Nagpadayon sa pagsugid si Gloria nga kapira run ginpalista ang balay sa lain-lain nga mga ahinsya. Wara nagalawid ang makabakal tungud wara gali ka halin ang orihinal nga tag-iya. Nagapabatyag kag nagapakita kuno sanda sa mga bag-o nagbakal ka balay ukon sa mga may tuyo sa pagbakal.
Sangka ritirado nga maistro kag ang anang asawa ang orihinal nga tag-iya ka balay. Wara sanda it mga kabataan. Sugarol ang mal-am nga laki kag naubos ang anang pinsyon ka balik-balik sa pagsugal sa Atlantic City. Sa urihi, pati ang anang balay nga wara man matapos-tapos, ginkabi ka bangko. Nanginduraan lang sanda nga mag-asawa kag nasapwan run lang sa urihi ang andang mga bangkay sa sulud ka kwartito. Ang mal-am nga laki nagabitay halin sa kalat nga nahigot sa kabli nga ginsab-itan ka mga bayo kag ang mal-am nga bayi nagapungko, yupuk ang anang bagol, may martilyo sa ingud na.
Antis sanda magburublagay, naglahug pa ang buraan nga Gloria. Amo dya kuno nga mga kliyinti nga kulba kag kahadluk gid lang ang natirawan na kag bukut komisyon.
Sa pag-isol ka sarakyan nanda pagwa sa aragyan, nasiplatan ni Tess ang haron nga nagapatupung sa kilid ka bintana sa ibabaw nga panalgan ka balay.
- Katapusan -