Panumbalay
ni Jonas Chavez Hiponia
Marayu ang amun balay sa karsada. Manglat-as kaw pa sa taramnan kon manaog kaw sa karsada asta makalab-ot sa balay namun. Mga tunga pa sa kilometro kag mga kinse minutos nga paranawun sa kahon kon bukun it malutak. Hay marapit sa pangpang ka suba ang amun balay, kon malutak, ti bitbit smagul kag manghinaw sa bomba.
Waa't kuryente. May radyo pay waat TV. Sa takas lang ya TV sa balay nanday Usaw. Lola ko day-a tawag ko pay bukun ko da it lola. Bugto daa ni Mama Alice, nga Bayaw ni Ume, nga tatay ni To' Tit, nga hinablos ni Tyong Ube, nga tiyo na si Tay Ecoy, nga agut nanday Lola Elac, nga Lola ko gid nga tuod-tuod! Ti, hapo kaw ka basa ? Tiya ko sa takas ah!
Kada Sabado, aga pa kami to kag maglumpiga sa salug nanda nga may carpet (linoleum) ka magtadu sa TV nanda hay waa't klase. Ti, mga cartoons ya ginatanudan namun. Voltron, Thundercats, He-Man, Shaider, amo da ya ralantawun namun. Naira gid takun kadang mga robot kag may espada kag may power power!
Kon mag hapon-hapon duman, ti Looney Tunes o Tom and Jerry. Masadya ya saskuhanay ni Sylvester kag ni Tweety. Amo man si Road Runner, kag si Bugs Bunny, kag si Sam. Waay dun daya nagaguruwa dokaron. Kilala ka mga bata dulang si Goku kag si Naruto. Mayad gani nag guwa dayang mga pirated DVD kag ginkopya nanda liwat dayang mga paraguwaon karang una. Kon waay, siguro indi dun makakita ya mga dokaron nga henerasyon ka mga ginasulaw namun kag gina wilihan anay.
Kon hapon, kon kis-a kanday Nong Victor kami naga adto kon makapangginggi si Lola tuya. Posporo bala andang pusta! Kinaha nga posporo. Indi ko gid da malipatan ang Oros, Bastos, Espada, kag Kopas. Sige kaday-a hampang da, sige usang ka baba da ka mama, amo ma'y panupra, o sige tangkul ka tabako, sige man amun nga pamurut sa TV ka kon anu nagaguwa. Sigi day-a ya hampang nanda asta indi maubus ya mga palito sa sulud ka kaha ka Sunset. Kon maubus dun gani, inagaway kami pangayo hay ginahimo nga balay ka damang.
Kon kaisa, kanday Ante Luzvil kami gahingga, hay malantaw ka Tarzan. Dumduman n'yo si Tarzan, si Johnny Weismuller nga nagauwang uwang kon magkapyot sa balagon? Mam ko day-a si Mam Luzvil kag parente man namun. Ahay, tama ugaring ka estrekta. La-on pa abi kato, anupa laka lang kami gahingga to. Pwede bala da'ng indi ka magharikhik kon kaharam-utan ya ginalantaw mo? O gulpi lang matinung-tinung, may mag-utot it kayutit pay malawig-lawig hay napunggan mo lang? Ay, ilam dulang
Kon indi kami makalantaw kanday Usaw o kanday Nong Victor tuya kami kanday Manay Andie. Kanday Manay Andie gid ya paborito namun nga ralantawan. Kada tapos igma, tuya gid kami nagalantaw ka TV. Kon kaisa waay pa man tag-irigma, kon kaisa waay man gaigma. Kon kaisa, tuya dulang kami naga igma! Ti….
Tingub gawa ya mga tagaubus to, bata kag mal-am. Mayad gawa andang TV hay hanggud kag may serado pa nga daw parador. Ginaturugan gani ka ayam sa ibabaw. Manggaranun da sanda siguro hay may "hantraktor" sanda, kag may "treser," kag may "kono," dang nagagaling ka paray haw. Kon buta gani ka paray ya balay nanda, ti sa mga sinako nga ginatumpi kami naga harapon. Duro kami gaturumpok. Siguro mga baynte ka bilog nga mga bata kag mal-am hay sanda man lang ya may TV sa takas.
Malantaw kami Eat Bulaga! Masadya gid tanday Tito, Vic, kag Joey. Manami may dasun, Agila. Hmm…sin-o gani starring ah? Burubhay, Connie Reyes on the Set dun. Waay gawa takun galantaw hay hibi-hibi. Nahulat namun maghapon-hapon hay manami kon mag-Showcase dun, kapin pa kon karatihay. Wataaw! Pagtapos namun kada ka lantaw, da imo karatihay man kami sa guwa, kag irug- irugon ya nakita namun. Gaugtas si Manay hay nagakara-inas ya mga mesitas na kon malab-utan namun ka sparring.
Maghapon-hapon pa gid, Tagalog dun kada maguwa. Indi ko gid malipatan kaday-a ya bigote ni Romy Diaz, kag ya mga aksyon ni Ramon Zamora nga karatidor man. Indi gani, tiruhay. Gatagring gid kaday-a kon pamatian ya bala halin sa pusil kadang mga naga pangabayo. Uso gid ya cowboy nga pelikula karang una. Amo ma'y pusdakanay ka inumul. Indi gani si Fernando Poe nga nagaarak kon mag sumbag it purapul. Gatagabtab agi na gid pay. May imaw kami kadaa nga mal-am nga bayi nga kada tapungol, amo man ana nga siyagit. "Hay, bato ka! Ay, maano timo, sumbag!" Naga cheer gid tana. Kon ka-isa, igo na matalupangdan, ginakusnit na dun gali ya foam nga sulud ka nagbutirhi nga sala set ni Manay! Ayteh, kon anu'y sumbag, amo may kumpas na.
Pagtapos duman namon ka lantaw kada. Irugon man namun da kag mag tiruhay man sa guwa. Lipak ang amun nga pusil indi gani paklang ka saging. Da imo ugtas ka manoglaba pagtapos hay puro lang taguk ka saging bayo namon. Kon waay lang day-a it klase.
Kon may klase gani, gahapit anay kami kanday Mama Alice kag maglantaw ka TV Patrol, kag Flor de Luna, kada gab-i gid day-a. Ti sin-o abi si Leo Alicante hay? Dumduman ko man ang The Price is Right pa gid! Kon bukun it mauran, kag mamara ya dalan, gakagab-ihan man kami. Malantaw ka Six Million Dollar Man, Charles Angels, Knight Rider, The A team, o Mc Gyver. Dumduman ko gina-irog ko mag-slow motion kon magdalagan day-a sa Six Million Dollar Man.
Pirme naga pagab-i kami. Maano abi kami sa balay hay waay it kuryente. Masadya kon sa takas pa kami hay masanag. Kon tagparauli dun gani, daw huyhoy duy paku mo hay marayu pa'y amun, matabok ka pa sa talaytay, maagi ka pa sa danaw, sa taramnan, kag antes ka magsamput kanamun, madulum, masubo, maluya, daw kataramad gid mag- uli sa ubus, mayad tana sa takas.
Kon matabuan, pagtapos ihapon, gahagaday duman kami mapatakas kag maglantaw ka TV. Tuya man angud kanday Manay Andie. Malantaw kami ka wrestling! Nagsikat si Hulk Hogan pagkapatay ni Tony Atlas. Si Andre the Giant nami man kag ang dayaun nga si Barber nga kon magdaug, ginaguntingan na ya kontra na. Si Jake the Snake isa pa gid sa mga dayaun! Pay paborito ko gid tay Undertaker kag dang imaw na nga nagadara ka "urn" ukon daw tibod nga gama.
Intiendihan ko ang natawag nga Undertaker, pay natingala gid ako it duro insa't amo tung banga nga gamay ana ka imaw na ginadara. Urihi ko dulang maintiendihan dokaron nga tuya kananda, usu dun ang gina "cremate" kag amo to ang ginasudlan ka abo ka patay. Haiz, kuligot abi tana pirme ya Pilipinas.
Kon kis-a uyon ko man ang Regal Shockers, tama garing ka karadlukan. Kon amo gani da lantawun namun, mag-uli kami, da imo lagsanay sa kahon nga pahugay, hay basi masugata namun ya ginlantaw namun! Bisan gamay pa ako, insa't maman-an ko gid nga daw munika lang nga gahulag-hulag ya mga aswang sa Tagalog nga pelikula. Pay sige lang ang ah. Ang ginatawag bala nga ang thrill ka iririmaw kamo nagalantaw, daw malatnan ka man angud kon kulbaan kag mag-urahab iba, indi gani sunlugon ka nga amo da ma lambat kanimo pag-uli mo.
Kon Dominggo pa gid, galantaw man kami ka Ang Bagong Kampeon. Si Pilita Corales ang host kag diya kadaya nga contest natukiban si Regine Velasquez. Sunday's Big Event, mga English nga pelikula, nahulat man namun kon manami ya guwa.
Napatapos gid namun pay bisan gab-i dun, gauli gid kami, gadara ka sulo, kapin pa kun ligum dulum. Ginhawa mo lang ka panagadsad sa kahon. Waay gid ako nagapaurihi kada. Basta lang. Madulum mong! Ya masadya, kon mauran, syempre madanlug ya kahon. Haiz, pira gawa ka tuig nga amo to sitwasyon namun.
Kon kaisa makaadto ako sa taramnan kag maglatay sa kahon, gina-isip ko karang-una ya pangabuhi namun. Daw indi ko ma imagine nga Ok lang kami kato. Tuig 1980s dayang tiempo ka estorya ko nga waay pa kanamun it suga. Elementary pupil pa lang ako. Si Lola, Lolo kag si Inday Baby (tiya ko) ya imaw namun ka libayun ko sa balay. Waay dun si Lola. Lolo, kag si Inday Baby dokaron. Si Nanay nag-domestic helper sa Hong Kong. Grade two pa lang ako, walo edad ko kang nagpanaw tana. Igo tana magbalik baynte uno dun ako kag may bata dun. Igo kami makurentihan kag nasug-an paglipas pa it mga kinse ka tuig. Kinse ka tuig takun nga nagapanumbalay agud lang makasulaw ka TV.
(Fade in nostalgic sad music...est...then BG for...)
Bisan mabudlay, ginbatas ko ang amo to nga sitwasyon agud lang makatapos ka akun nga pag eskwela. Literal ako nga ginasunog ya akun nga mga kiray agud makatuon. Tanan daya waay ko pagbaleha hay luyag ko gid mangin masulhay man ya amun pangabuhi sa urihi. Insa? Insa? Ako pa?
Toinkz! Insa't nagla-in ya modo ka estorya? Waay gali ako makasugid, nag-artista man takun sa drama sa radyo karang una pay pirme traidor akun parte kag manyak. Ay, sadya pay kapin pa kon bag-unahun ya pares mo. Dali lang garing to hay waay ginpadayon ya pag-produce diya sa Iloilo. Pay naimaw ko si Nang Mila, ang orig nga limog ni Toyang Ermitanya. Pay lain dun da tana nga estorya.
Balik ta anay sa latay sa kahon. Bitbit ko akun tsinelas, nagapangarukus ka de largo kag nagatadag sa lutak, nagalagaw ya isip ko, nagapasalamat gid takun sa tong mga balay nga nagapalantaw kanamun ka TV karang-una.
Luwas sa radyo, ang TV lang ya amun nga bintana agud masid-ing man ya nagakaratabo sa iban nga parte ka Pilipinas o kalibutan. Hay bisan sa uma tamun, paagi sa TV, indi man gid gawa tamun magtama ka manol ka mga uso hay tungud makit-an mo sa TV.
Kay Lola Usaw, kay Mam Luzvil, kay Nong Victor, kag labi dugid kay Manay Andie, gapasalamat gid takun it hanggud nga, bisan kon kis-a napatyan da tamun ka TV bisan daw malantaw pa daad kami hay mapahuway man tanda, ginpaambit man nanda tamun ka kalipay ka paglantaw sa TV nanda.
Paralantaw gid takun ka TV bisan kadang waay pa tamun ti TV.