Hagdan
ni Jesus C. Insilada
Isara dya ka sogidanun nga masami ginaasoy kanakun ka akun Lola sa Nanay kato nga gamay pa ako nga bata kag wara pa nagabotho. Amo man dya nga sogidanun ang masami ginaasoy kanakun ka akun magorang kang sa primarya nga grado pa ako kag wara pa kami it TV kag radyo. Sa tulad, wara dun sanda nga darwa piro nagapabilin ang dya nga istorya sa akun painoino.
May mag-asawa nga nagaistar sa bokid sa tama ka taas nga balay nga human sa kawayan kag nipa. May inaypan sanda nga bata nga tawgun natun kay Isoy. Naporot nanda sa higad ka dalan ang bata kag bangud indi run sanda makabata hay pariho dun sanda nga mal-am, gindara nanda paoli ang nasapwan nga bata indi agud kabigun bilang matood nga anak kondi agud himoon nga sorogoon.
Karang naghuruhanggud run si Isoy kag makapati run ka anda isogo, wara patay ang anda sogo sa bata ─ mamorot ka kohol, mangita ka torolahon, masag-ub ka tobig, mamobod ka manok, manilhig ka ugsadan, makalat ka kanding, kag doro pa.
Haros tanan nga orobrahun isogo nanda kay Isoy maglowas lang sa pagsogo kana nga magraha okon magbolig sa pagraha. Nahadluk sanda nga maonahan sanda ka bata sa pagtiraw ka anda pagkaun. Nahadluk man sanda basi oboson ni Isoy ang anda pagkaun bangud sa anda paglantaw, tama ka parakaun dya nga bata. Bisan itip run lang kag sabaw ang nabilin para kana, wara gid ti momho okon sangka toro nga sabaw nga mabilin bangud siput gid dya ni Isoy. Bangud parakaun, madasig nga nagbahul ang lawas ni Isoy.
Sangka sirum, nag-ihaw ka manok ang mag-asawa nga idapli sa mahomot kag nagaaso-aso nga malido.
Agud indi magsinabad kananda samtang nagapanamit ka anda panyapon, ginsogo nanda si Isoy nga magsag-ub ka tobig sa busay sa pihak nga kalbangan.
“Nay, Tay, may toboran man dyan sa ubus lang ka balay,” sabat ni Isoy nga ginahaklu ang nagasamo nga homot ka tinola nga manok kag osbong ka tinig-ang nga malido.
“Gahud ikaw, Isoy, a. Marason kaw gid. Toya ikaw sag-ub ka tobig sa busay sa pihak nga kalbangan hay tama to ka sinaw ang tobig kag matorotam-is pa,” sikmu ka ana hilaw nga nanay.
“Panaw run, Isoy, hay indi lang banga ang magmara, pati ang tubug namun magmara man,” koon ka hilaw na nga tatay nga gindohol pa ang bayong nga human sa layon nga kawayan.
Ginhakus ni Isoy ang bayong kag dalidali nga nagpadolong sa busay sa pihak nga kalbangan. Matapos makasarok ka tobig sa busay, gilayon nga nagdagundagun tana sa pagbalik sa anda balay. Nagakatilwa ang tobig sa sulud ka bayong sa ana sobra nga pagdalidali. Pangamoyo na gid nga bisan karubkub lang kag sabaw, may mabilin para kana.
Pag-abot sa atobang ka anda mataas nga balay, nahangyus tana nga napasaka run ang hagdan. Indi tana makasaka sa anda mataas nga balay nga human sa kawayan kag nipa. Gutum dugid tana bangud mataas nga kalbangan ang ana gintaklad agud lamang makasag-ub sa busay nga may tobig nga tam-an ka sinaw kag matorotam-is.
Mabatian na halin sa idalum ang pag-istorya ka ana hilaw nga tatay kay nanay.
“Ay, abaw sa pagkanamit ka atun ihapon ─ tinola nga manok nga may hilaw nga bonga ka kapayas kag dahon ka balonggay nga may aslum nga labog,” koon ka anang hilaw nga nanay.
“Huud, namit gid. Daw indi ako mag-ontat sa pagkaun,” sabat ka anang hilaw nga tatay nga daw indi makamitlang ka mga tinaga bangud nagamoal ka kan-un kag batikolon.
Nagparapit tana sa harigi. Gosto na magtakras sa harigi. Ogaring, doro ang sobay sa harigi bangud ginaamag nanda ang lana ka niyog nga hungud nga ginpahid ka ana hilaw nga mga ginikanan agud indi na matakras ang harigi.
“Tay, tontoni ako ka hagdan,” pakitlooy ni Isoy.
“Ilam tana kay Nanay mo,” sabat ka ana hilaw nga tatay.
“Nay, tontoni ako ka hagdan,” pakitlooy ni Isoy.
“Ilam tana kay Tatay mo,” sabat ka ana hilaw nga nanay.
Ginliwan ni Isoy dya nga pagpakitlooy asta nga naobos run ang tanan nga pagkaun. Imbis nga sangka gurut nga pataw ang iholog kana, ponyal nga gingamit sa pag-ihaw ka manok ang ginholog ka mag-asawa.
Ginporot ni Isoy ang ponyal. Sa sobra nga kalain ka buut ni Isoy, nagpanaw tana parayo bitbit ang ponyal.
Nakalab-ot tana sa kakahoyan. Sa kagutum, nagsaka tana sa kahoy nga batwan. Bisan tama ka aslum ang bonga ka batwan, ginkaun ni Isoy bangud tama gid tana ka gutum.
Matapos makakaun ka maaslum nga bonga ka batwan, nagsandig si Isoy sa sanga ka kahoy. Sa sobra na nga kakapoy, natorogan tana dayon. Pagkabogtaw na, aga run kag ana dayon namotikan ang hanggud ka tama nga baboy-talonon nga nagalagawlagaw sa idalum ka pono ka batwan.
Namolalungan na nga bisan sa ana katorogon, ginakaptan na man angud ang ponyal nga ginholog ka ana ginakilala nga mga ginikanan. Ginpinsar na nga kon madakup na ang baboy-talonon kag maihaw, indi tana magutum sa malawig nga inadlaw.
Ginturukturuk na ang ginakaptan na nga ponyal. May dogo pa dya nga nagmara sa tarum. Nagbuul tana ka tatlo ka bonga ka batwan. Ginpahidan na ang tatlo ka bonga ka batwan ka dogo nga nagmara sa tarum ka ponyal. Gintohog na ang tatlo ka bonga ka batwan nga ginpahidan ka nagmara nga dogo sa ponyal. Gintohog na dya ang tatlo ka bonga ka batwan ka ponyal kag ginholog sa ingud ka baboy talonon.
Dayon nga ginsimhotan ka baboy-talonon ang ginholog ni Isoy. Gilayon nga gintulun ka baboy-talonon ang bonga ka batwan nga natohog sa matarum nga ponyal. Hinali lang omoy-oy ang baboy-talonon matapos na matulun ang tatlo ka bonga ka batwan nga natohog sa ponyal.
Gilayon ni Isoy nga gindara sa marapit nga bosay ang patay nga baboy-talonon. Ginkoot na ang ponyal nga natulun ka baboy-talonon kag amo to ang gingamit na sa pag-ihaw ka baboy-talonon.
Matapos maihaw ang baboy-talonon, nangita tana ka darwa ka laya nga bagakay nga ana ginkiskis agud makapamakut ka kalayo. Dayon tana nga naghimo ka doro nga arasalan nga kawayan kag gin-asal na ang tanan nga karni ka baboy-talonon.
Sa pihak nga bahin, namotikan ka mowa ang pagtook ka aso sa kagolangan. Nahaklu na ang kahomot ka inasal nga baboy-talonon.
“Kokot, kokot. Kokotun ko itlog mo,” pamahug ka mowa.
“Indi pagkokota, itlog ko,” sabat ni Isoy. “Taw-an ko ikaw ka inasal nga baboy-talonon,” tanyag na.
Nagmorarag gid ang mga mata ka mowa kang ana makita ang doro nga inasal nga baboy-talonon.
Dalidali nga ginbitbit ka mowa ang nabaton nga doro nga inasal nga baboy-talonon.
Bilang pagpasalamat, ginbilinan ka mowa si Isoy ka bolawan nga singsing nga may tampok nga hiyas nga bato. Wara run makapasalamat si Isoy bangud hinali run nga nadora ang mowa.
Nagpadayon si Isoy ka pagpanaw padolhog sa patag bitbit sa ana too nga alima ang bolawan nga singsing nga may tampok nga hiyas nga bato kag sa ana wala nga alima ang ponyal nga may langsa pa ka dogo ka baboy-talunon.
Nalubsan ni Isoy ang sangka alahasan kag ana ginpakita sa mal-am nga alahira ang singsing na nga dara. Nagmorarag gid ang mga mata ka mal-am nga alahira kang ana ginlantaw ang singsing bangud tonay dya nga bolawan nga may tampok nga hiyas nga bato. Gilayon nga ginsogilanun ka mal-am nga alahira si Isoy. Ginsaysay ni Isoy ang ana kabohi kag kon paano nga nagaisahanun tana nga nagapanaw. Indi magpati ang mal-am nga alahira. Piro ginpakita ni Isoy ang ponyal bilang pamatood. Ginsaysay na man sa kahambal kon kay sin-o naghalin ang bolawan nga singsing nga may tampok nga hiyas nga bato.
Gindara ka mal-am nga alahira si Isoy sa anda balay. Nalipay gid ang bana ka mal-am nga alahira bangud wara sanda it bata.
“Baw, mayad hay may dara ikaw nga matarum nga ponyal. Poro dun habol ang tanan nga panghiwa sa kosina,” mono ka mal-am nga bana ka mal-am nga alahira matapos madaho ang ponyal.
Gindaho pa gid ni Isoy ang kwarta nga balor ka singsing sa darwa ka mal-am. Ona, sa mal-am nga laki ....
“Ilam tana kay Nanay mo,” pamaribad ka mal-am nga laki.
“Ilam tana kay Tatay mo,” pamaribad ka mal-am nga bayi.
“Kon indi kamo magbaton ka dyang kwarta, mapanaw dlang ako,” masinulub-un nga toaw ni Isoy bangud para kana, kon indi pagbatonon ka mag-asawa ang ginatogro na nga kwarta, wara man nanda tana ginabaton bilang matood nga bata.
“Ako ang mabaton,” koon ka mal-am nga laki.
“Ako ang mabaton,” koon ka mal-am nga bayi.
Gindaho ni Isoy ang papilun nga kwarta para sa darwa ka mal-am. Ginhakus nanda si Isoy bangud sa hanggud nga pagtoo ka bata nga indi nanda tana pagtontohon.
Ginkabig ka darwa ka mal-am si Isoy bilang matood nanda nga bata. Bangud sa kwarta nga balor ka ginbaligya nga singsing sa alahasan, nakapondar sanda ka parangabohian kag nakapatindug ka mataas kag mapag-un nga balay.
Nag-abot ang taggurutum sa kabokidan. Naglawig ang tag-irinit nga naglaya ka mga panggas sa banglid. Gin-aratay ang mga manok. Nagniwang ang mga karbaw, baka, kag kanding bangud wara it maharab nga matambuk nga hilamon. Nagdolhog ang taga-bokid nga mag-asawa agud indi magutman sa anda lugar.
Sa dalan, daw mapoklid sanda nga darwa sa kagutum. Ang mga pamalay nga anda naagyan wara man nagtogro kananda ka pagkaun bangud kolang man kananda ang anda pagkaun. Tubtub nga nakalubas ang mag-asawa sa mataas kag mapag-un nga balay.
“Tagbalay, tagbalay ....” panawag nanda.
Nabatian dya ni Isoy nga naggawa sa mataas nanda nga balkon.
“To, tontoni kami ka hagdan,” pakitlooy ka mal-am nga laki.
“To, tontoni kami ka hagdan,” liwan ka mal-am nga bayi.
Nabatian dya ka mag-asawa nga nagaraha ka tinola nga manok sa kosina. Bag-o pa nanda mamonohan si Isoy nga boksan ang ganhaan sa idalum, toya run ang bata agud sog-alawun ang kapoy kag gutum nga mga domaray-o.
“Nay, Tay,” singgit ni Isoy nga dayon nakilala ang darwa ka mal-am nga amo ang ana ginakilala nga nanay kag tatay sa bokid.
“Sin-o ikaw? Insa ginatawag mo kami nga nanay kag tatay?” haros dungan nga pamangkot ka darwa ka mal-am nga domaray-o.
“Kon indi ninyo madumduman ang bata, ayhan indi ninyo malipatan ang dya nga ponyal.” Ginpakita ka mal-am nga bana ka alahira ang ponyal.
“Isoy!” singgit ka darwa ka mal-am kag ginhakus ang bata nga nahamulag kananda bangud sa anda kadalok.
“Dali kamo sa kosina, nagapaninghamot run ang tinola nga manok,” panghagad ni Isoy sa darwa ka mal-am nga domaray-o.
Nahuya man ang darwa ka mal-am, wara dun sanda nag-isol sa pagpangagda kananda bangud tama run sanda ka gutum.
Matapos makakaun, nagpangayo sanda ka pasaylo sa anda inaypan. Nagpasalamat man sanda sa mal-am nga alahira kag sa ana bana sa pagsapopo sa anda nahamulag nga inaypan.
- Kataposan -