Pagtudlo sa Kaumahan: Mga Hirikuton sa Pag-abay ka Kultura sa Liksyon
ni Jesus C. Insilada
Karang nagligad nga ika-18 ka Nobyimbri 2015, nagbasa ako ka akun papel nga may tig-ulo “Teaching in the Barangay: Praxis in Culture-Based Education” sa atubang ka mga iskolar ka National Commission for Culture and the Arts (NCCA) dya sa Bisayas Nakatungdan nga nagabuul ka Graduate Diploma in Cultural Education. May nakatambong man nga mga istudyanti nga manugtapos ka kurso sa pagkamanunudlo sa West Visayas State University, Syudad Iloilo diin ginhiwat ang nasambit nga pagtiriripon.
Sa akun pagsugod, ginpakita ko ang panubok sa pula nga pulos. Gingamit ko dya bilang metapora kon paano iabay ang kultura sa liksyon -- natahi ti mapag-un, makagaranyat, kag suno sa duna nga palibot. Pagkatapos, ginhinambit ko ang hanggud nga katungdanan ka kada manunudlo sa pagtudlo ka kultura sa kabataan.
Ginsaysay ko ang akun mga inagihan bilang manunudlo nga nagtudlo kapin trisi ka tuig sa sangka gamay nga hayskul sa uma, sa kitin ka bukid sa Calinog, Iloilo. Gin-isa-isa ko ang mga rasun insa manami ang magtudlo sa kaumhan. Masobra sa napulo ka mga rasun ang akun gintao agud maaprisyar ka nagatudlo sa uma ang kahigayunan nga sa uma tana natuon agud magtudlo. Labaw sa tanan nga mga rasun amo ang pagkinahanglan sa maaram, sagad, kag didikado nga mga manunudlo sa kaumhan. Kon amo dya ang mentalidad ka manugsulod nga mga manunodlo, maabot ang panahon nga pariho run ang pagturuk natun ka edukasyon sa uma kag sa banwa ukon syudad. Daad maabot ang adlaw nga waay run ti tagauma nga madulhog sa banwa ukon syudad agud tuya pa maiskwila.
Sa buhay run nga tinuig, adbokasiya ko run ang pag-abay tudlo ka kultura. Nagapati gid ako nga ang sangka manunudlo may katungdanan sa pagtudlo ka kultura ka ana lugar nga namat-an. Ang NCCA, sa pagsakdag ka Department of Education (DepEd), nagatigayon ka paindis-indis nga Culture-Based Lesson Exemplar agud mahingyu ang nga manunudlo nga maghuman ka mga liksyon nga nagaabay ka pagtudlo ka kultura. Bukas dya para sa tanan nga manunudlo nga magpadara ka anda pinakamanami nga lesson plan sa harus tanan nga asignatura. Nagdaug ako karang tuig 2013 para sa Inggles. Buhay run ako nga nagahimo ka dya antis pa ako nagdaug sa paindis-indis. Adbokasiya ko humalin kato ang pag-abay ka kultura sa liksyon bisan sa asignatura nga Inggles nga amo ang akun ginatudlo. Posibli ang integrasyon bangud sa duro nga mga pamaagi nga pwidi magamit sa pag-abay ka kultura sa liksyon. Sa pagbanta ko, ang pagpalangga ko sa akun namat-an nga kultura ang hanggud nga rasun insa napilian ako ka Bato Balani Foundation bilang isara sa apat nga anda ginpasidunggan kang tuig 2013 sa advocacy campaign nga The Many Faces of the Teacher. Karang 2014, ginpasidunggan ako ka Metrobank Foundation bilang isara sa napulo nanda ka outstanding teachers. Nabaton ko dya nga mga pasidungug bangud sa akun mga hirikuton may kaangtanan sa kultura.
Ginhambal ko sa mga iskolar kag mga istudyanti nga ang pagkamununudlo waay nagapili kon sa diin man madistino, sa syudad, sa banwa ukon sa kaumhan man. Ang marahalun nga nagapanikasug nga makatudlo ti mayad.
Maswirti gid ang mga bata sa kaumhan kon may manunudlo nga didikado, maaram, kag abilidadan nga matupa kananda. Bangud kadam-an sa mga bata sa uma, mahambal nga bata ka mga kubos, may duro nga kabudlayan dara ka kaimulon, kag nagapangita sanda ka anda huwaran ukon surundan agud magtinguha pa gid sa paglambot ka anda mga handum kag agud mabag-o ang dalagan ka anda pangabuhi.
Ang K to 12 ginakabig nga culture-based nga kurikulum bangud sa pagbalik sa MTBLE sa elementarya, ang pagpakilala ka Indigenous Peoples Education (IPEd), kag ang paghingyu sa mga manunudlo sa pag-localize ukon indigenize kag pag-contextualize ka liksyon agud labi nga mahangpan kag mangin makagaranyat para sa kabataan. Ang dyang’ ginapatuman nga mga lihuk may pilosopikal kag ligal nga mga basihan.
Ang pinakahanggud nga bahin ka akun papel amo ang pagpakigbahin ka akun mga hirikuton bilang manunodlo ka kultura.
Una, ang paghimo ka pamusod sa sulud-klasihan bilang “Culture Corner.” Nagabutang ako bisan gamay nga turungtungan ka mga bagay ukon proyikto ka mga bata nga nagariprisintar ka duna nga kultura.
Ikaduha, ang paghuman ka culture-based visual aids. May pira run ako ka nahuman nga graphic organizers nga nagagamit ka mga simbolo ukon cultural icons nga ginakilala ka NCCA. Halimbawa, may nahuman ako nga Matapunay bilang graphic organizer nga pwidi nga altirnatibo sa masami ginagamit nga Venn diagram.
Ikatatlo, ang intertektwalisasyon sangka pamaagi diin magamit ko ang mga sugidanun nga nalakip sa atun Panay Bukidnon nga epiko. Dya, ginakumparar ang mga mito, duna nga sugidanun, kag epiko ka iba nga rehiyon kag bisan ka iba nga pungsod sa mga sugidanun ka Panay Bukidnon nga epiko.
Nabasa ko ang papel ka sangka amigo, si Maquiran (2002), nga nagatudlo sa University of the Philippines High School in Iloilo nga may tig-ulo “Translocal Education: An Alternative Teaching Approach.” Isa sa ana ginrikomindar ang paghuman ka lokalisado nga Alpabeto. Akun gindawat dya nga hirikuton kag nakahuman ako ka lokalisado nga Alpabeto sandig sa mga makita sa kaumhan. Akun dya ginpakita sa mga tumarambong kag anda nagustohan. Dya nga proyekto sarang natun mapahimo sa atun mga istudyanti bilang proyekto panggrupo.
Dasun, ginhambal ko nga ang komunidad mahimo nga pinakamasangkad nga klasrum. Dumaan run dya nga pagpati nga ang pagtuon wara ginalimitahan sa apat lamang ka pamusod ka sulud-klasihan. Pwidi maimbitar sa klasi ang mga tumanduk bilang tagpaambit-paramangkutan tuhoy sa mga bagay may labut sa liksyon. Ukon, mahimo man nga dar-un ang mga bata sa mga lugar diin may dugang sanda nga matun-an ukon agud anda pirsonal nga makita kag maikspiryinsyahan ang mga bagay nga nahinambit sa liksyon kaangay abi ka School for the Living Traditions, mga industriya, historical landmarks, aktwal nga paghiwat ka mga ritwal sa pagpamulong, pagligaw ka balay, pagpaani kag pagpalinas ka paray (kun may nagapalinas pa sa kamunidad), pagsag-ub ka tubig gamit ang bayong, kag duro pa.
Dugang pa nga hirikuton amo ang paggamit ka pamantalaan ukon magasin pangkampus bilang ispasyo sa pagpalapnag ka kultura. Bilang taggiya-paramangkutan ka mga manunulat nga istudyanti, gin-umpisahan ko ang pagtao ka kahigayunan sa mga nagasulat sa Kiray-a ukon Hiligaynon. Dya bangud ang pagsulat sa sangka pulong, katunga na ka dya, pagsulat tuhoy sa kultura. May nakita ako nga mga istudyanti nga may potinsyal sa pagsulat sa namat-an nga pulong gani ginpangtipon kon sanda agud hanasun pa gid agud labi nga mapanami ang anda ginapangsulat nga mga binalaybay kag mga sugidanun pinaagi sa rigular nga lektyur-paghanas. Marahalun man nga may naaman nga pahina para sa duna nga kultura. Dya, magasulat ang mga istudyanti tuhoy sa mga tradisyon, mga industriya, mga buruhatun ukon parangabuhian, mga kalingawan, lokal nga kasaysayan, pagbinatasan, kag duro pa. Paagi sa dya nga lihuk, indi gid malimtan kag mabaliwala ang manami kag dapat gid ipabugal nga kultura ka sangka baryo, banwa, ukon probinsya.
Bilang manunulat, nangin adbokasiya ko run ang pagsulat tuhoy sa duna nga kultura kag lokal nga kasaysayan ka akun baryo, banwa, kag probinsya. Sa masami, kabuhi sa uma ang akun ginasulat. Bilang tumanduk nga Panay Bukidnon, nakita ko ang kahigayunan sa pagsulat agud makabulig sa pagpalapnag ka kinaiya kag kaanyag ka amun mga tradisyon, pagbinatasan, kag kasaysayan bilang katiringban. Sa masami, ginapaambit ko ang akun mga sinulatan sa akun mga istudyanti agud anda mabalikan ang ano man nga anda nalipatan kag agud mahingyu sanda nga akuon nga sanda may dugo kag matuod-tuod nga Panay Bukidnon. Kaangay nga ang akun pagsulat kag pagpaambit ka akun nga sinulatan pagpasangkad ka pagtudlo sa sulud-klasihan nga ginalimitahan ka kakulang ka oras agud matao ang luyag ipaambit sa kabataan.
Kang tuya ako sa South Carolina sa Amerika kag mapalad nga nakatudlo sa mga bata nga Amerikano kag nakapanilag-nakapakighambal sa mga manunudlo ka Riverside Middle School sa Pendleton, mahambal nga mas marapit ang kaangtanan ka iskwilahan natun sa komunidad kun ikumparar sa anda naandan nga pagpakig-angut sa komunidad. Dya kanatun, normal lang nga ang iskwilahan ilabi dugid ang mga manunudlo, ginaagda gid ka baranggay sa pagpasakup sa mga hirikuton may kaangtanan sa marahalun nga mga adlaw kaangay abi ka piyesta, foundation day, anibersaryo ka pagtukod ka simbahan, Adlaw ka mga Mangunguma, Adlaw ka Pamilya, Adlaw ka mga Tumandok, kag duro pa. Sa masami, nagagwa gid ang mga istudyanti sa buruthoan sa paggiya ka mga manunudlo agud mangin parti ka dya nga mga kahiwatan.
Ginpamangkut ko ang akun partner/critic teacher nga si Ms. Williams kon ano ang ana paglantaw sa rilasyon ka anda iskwilahan sa komunidad. Una na ako nga ginpasaysay kon sa ano nga mga paagi nagapakita ka suporta ang burothuan sa komunidad. Matapos na mabatian ang akun sugid, ginhambal na nga mutual ang kaangtanan ka anda burothuan sa komunidad piro indi “as intimate as my school” suno sa akun pagpanugid ka mga halimbawa kon paano nagasuporta ang iskwilahan sa mga hirikuton sa baranggay ukon komunidad.
Duro gid ang mga matiryal ang pwidi magamit sa pagtudlo halin mismo sa sangka komunidad. Katulad halimbawa kang kaugalingun nga mga ambahanun ukon kanta. Magluwas nga may bantog kita nga mga kanta ni Pirot sa Hiligaynon ukon ni Rubido sa Kinaray-a, may mga manugkomposo pa gid kita sa atun mga komunidad nga ang kaundan pwidi magamit sa pagtalakay ka mga hitabu sa lokal nga kasaysayan ukon sa pagpadalum sa mga kamatuoran sang kabuhi kag pagkinabuhi. May mga rima pangbata man nga magamit bilang pangbukas nga ambahanun ukon indi gani, pangpapagsik nga numiro bag-o mag-umpisa ang klasi.
Duro gid nga mga padugi, mga matiryal, kag inobasyon ang madumduman sa pagtudlo ka kultura kon ang sangka manunodlo bukas sa ana palibot, may pagpabugal sa ana pagkatumanduk, kag may pagpakamahal sa ana pagkamanunodlo sa uma. Mangin mas mahulas ang pag-abay ka kultura sa liksyon bisan ano pa nga ang asignatura nga ginatudloan basta may pag-aprisyar sa kultura kag sa kahigayunan nga makatudlo sa kabataan nga makabig mga kubos, ginakulang, kag sa masami, napasipad-an ka bulig halin sa gubyerno. Amo dya ang rasun nga daw sa ano ka marahalun nga ang mga maaram kag abilidadan natun nga mga manunudlo dapat indi lang dapat makit-an sa sintral kag hanggud nga mga iskwilahan sa banwa kag syudad kundi mas labi pa nga makita sa kaumhan bangud labi sanda nga kinahanglan ka kabataan sa kaumhan. Sa akun paghangup, simple ka tama ang prosiso kon paano ang pag-abay ka kultura sa liksyon: Itudlo natun ang mga bagay nga pamilyar sa atun mga istudyanti kag dya nga mga bagay makita sa anda palibot kag anda run naikspiryinsyahan agud anda maangut ang atun liksyon sa anda kabuhi. Sa dya nga paagi, mangin mapuslanon kag may kaangtanan kananda ang liksyon nga anda madawat kanatun.
Bilang paghingapus, ginhangkat ko ang mga tagparamati sa akun ginbasa nga papel: Katungdanan ka kada manunudlo ang pagtudlo ka kultura. Sangka kahigayunan nga makatudlo sa kaumhan bangud bisan pa may kakulang sa pasilidad kag suporta ka gubyirno sa mga iskwilahan sa kaumhan, may duro nga mga matiryal kag inspirasyon nga sarang magamit agud mahimo nga may kaangtanan sa kabuhi kag makagaranyat ang ginatudlo sa kabataan. Kun kita bilang sangka pungsod may mapag-on nga pag-angut sa atun kultura kag may pagpabugal sa atun kinaatun, handa gid kita sa ano man nga pagbag-o dara ka globalisasyon!
- Katapusan -