Kinaray-a nga Pag-isip
ni Danny S. Tabuyan
Kalabanan sa atun nga pag-isip, nagagamit kita ka Espanyol nga linggwahi, kag masami sa kadya nga panahon, bisan ang atun mga urihing tubo, nagagamit ka Inglis nga pag-isip. Amat-amat run nagakadura ang tumanduk nga pag-isip. Nagasala man bisan ang mga kabataan sa iskwilahan hay ang anda kis-a pang-isip may nagasakut nga Tagalog. Sa pagpabalik ka birnakular (vernacular) sa kurikulom ka Departamento ka Edukasyon, kag ang ang Kinaray-a amo ang isara sa mga aprubado nga linggwahi nga gamitun bilang pamaagi sa pagtudlo, makita gid natun ang bahul nga kinahanglanun, nga mabalikan gid ang atun kinaugalingun nga pag-isip sa Kinaray-a. Lain ang pag-isip nga Kinaray-a sangsa Hiligaynon, magluwas nga lain man ang tunog kang pagmitlang, may raku man nga tinaga nga atun gid nga Kinaray-a.
1 - isara
2 - darwa
3 - tatlo
4 - apat
5 - lima
6 - anum
7 - pito
8 - walo
9 - syam
10 - napulo
Raku ang makamaan mag-isip sa Kinaray-a nga hasta lang sa napulo, piro pag-awas run dyan karia, Kinatsila run ang ginagamit, bisan sa mga lokal nga mga nigosyanti kag sa mga tindahan.
Sa masunod nga pag-isip, sarang man madura ang “kag” kag ginasugpon ang litra nga “g” sa “napulo” nga nagahimo nga “napulog.”
11 - napulo kag isara ukon napulog isara
12 - napulo kag darwa ukon napulog darwa
13 - napulo kag tatlo ukon napulog tatlo
14 - napulo kag apat ukon napulog apat
15 - napulo kag lima ukon napulog lima
16 - napulo kag anum ukon napulog anum
17 - napulo kag pito ukon napulog pito
18 - napulo kag walo ukon napulog walo
19 - napulo kag syam ukon napulog syam
20 - ang pagmitlang kadya bukun ti “darwa ka pulo”; ginadura ang “ka” kag ginaislan ka “m” kag ginasugpon sa “darwa” nga mahimo nga sangka tinaga nga “darwampulo.”
Kag ginadugang lamang ang sunod nga binilog ka nga numiro.
21 - darwampulo kag isara
22 - darwampulo kag darwa
23 - darwampulo kag tatlo
24 - darwampulo kag apat
25 - darwampulo kag lima
26 - darwampulo kag anum
27 - darwampulo kag pito
28 - darwampulo kag walo
29 - darwampulo kag syam
Ang sunod nga pinulo nga mga pag-isip, ginadugangan ka “ka” sa una kag “an” sa urihi. Ang 30, 40, 50 kag 60 ginabuhinan ang binato ka tinaga.
30 - katluan
40 - kap-atan
50 - kalim-an
60 - kan-uman
Ang nabilin nga tatlo ka urihi nga pinulo, nagapabilin nga bug-os ang tinaga.
70 - kapituan
80 - kawaluan
90 - kasyaman
Ang mga binilog ginadapun lamang sa mga pinulo.
31 - katluan kag isara
42 - kap-atan kag darwa
53 - kalim-an kag tatlo
64 - kan-uman kag apat
75 - kapituan kag lima
86 - kawaluan kag anum
97 - kasyaman kag kag pito
Ang ginatos nga pag-isip
100 - sanggatos - pwidi man ang “sangka gatos,” piro wara ginagamit ang “ isara ka gatus” hay daw ka sikwawi pamatian.
200 - darwa ka gatos
300 - tatlo ka gatos
400 - apat ka gatos
500 - lima ka gatos
600 - anum ka gatos
700 - pito ka gatos
800 - walo ka gatos
900 - syam ka gatos
Ang pag-isip ka ginatos nga may dugang ka binilog kag pinulo, kag amo man ang pinulo nga may binilog.
101 - sanggatos kag isara
102 - sanggatos kag darwa
103 - sanggatos kag tatlo
104 - sanggatos kag apat
105 - sanggatos kag lima
106 - sanggatos kag anum
107 - sanggatos kag pito
108 - sanggatos kag walo
109 - sanggatos kag syam
Ang pag-isip ka ginatos nga may dugang ka pinulo:
110 - sanggatos kag napulo
120 - sanggatos kag darwampulo
130 - sanggatos kag katluan
140 - sanggatos kag kap-atan
150 - sanggatos kag kalim-an
160 - sanggatos kag kan-uman
170 - sanggatos kag kapituan
180 - sanggatos kag kawaluan
190 - sanggatos kag kasyaman
Ang pag-isip ka ginatos nga may dugang ka pinulo nga may binilog:
131 - sanggatos kag katluan kag isara
242 - darwa ka gatos kag kap-atan kag darwa
353 - tatlo ka gatos kag kalim-an kag tatlo
464 - apat ka gatos kag kan-uman kag apat
575 - lima ka gatos kag kapituan kag lima
686 - anum ka gatos kag kawaluan kag anum
797 - pito ka gatos kag kasyaman kag kag pito
828 - walo ka gatos kag darwampulo kag walo
939 - syam ka gatos kag katluan kag syam
Ang pag–isip ka linibo:
1,000 - sanglibo (sangka libo)
2, 000 - darwa ka libo
3, 000 - tatlo ka libo
4, 000 - apat ka libo
5, 000 - lima ka libo
6, 000 - anum ka libo
7, 000 - pito ka libo
8, 000 - walo ka libo
9, 000 - syam ka libo
Ang pag–isip ka linibo nga may binilog:
1,001 - sanglibo kag isara (sangka libo kag isara)
2, 002 - darwa ka libo kag dawa
3, 003 - tatlo ka libo kag tatlo
4, 004 - apat ka libo kag apat
5, 005 - lima ka libo kag lima
6, 006 - anum ka libo kag anum
7, 007 - pito ka libo kag pito
8, 008 - walo ka libo kag walo
9, 009 - syam ka libo kag syam
Ang pag–isip ka linibo nga may pinulo:
1,010 - sanglibo (sangka libo) kag napulo
2, 020 - darwa ka libo kag darwampulo
3, 030 - tatlo ka libo kag katluan
4, 040 - apat ka libo kag kaap-atan
5, 050 - lima ka libo kag kalim-an
6, 060 - anum ka libo kag kan-uman
7, 070 - pito ka libo kag kapituan
8, 080 - walo ka libo kag kawaluan
9, 090 - syam ka libo kag kasyaman
Ang pag–isip ka linibo nga may pinulo kag binilog:
1,011 - sanglibo (sangka libo) kag napulo kag isara
2, 022 - darwa ka libo kag darwampulo kag darwa
3, 033 - tatlo ka libo kag katluan kag tatlo
4, 044 - apat ka libo kag kaap-atan kag apat
5, 055 - lima ka libo kag kalim-an kag lima
6, 066 - anum ka libo kag kan-uman kag anum
7, 077 - pito ka libo kag kapituan kag pito
8, 088 - walo ka libo kag kawaluan kag walo
9, 099 - syam ka libo kag kasyaman kag syam
Ang pag–isip ka linibo nga may ginatos, pinulo kag binilog:
1,111 - sanglibo (sangka libo),sanggatos kag napulo kag isara
2, 222 - darwa ka libo,darwa ka gatos kag darwampulo kag darwa
3, 333 - tatlo ka libo, tatlo ka gatos kag katluan kag tatlo
4, 444 - apat ka libo, apat ka gatos kag kaap-atan kag apat
5, 555 - lima ka libo, lima ka gatos kag kalim-an kag lima
6, 666 - anum ka libo, anum ka gatos kag kan-uman kag anum
7, 777 - pito ka libo, pito ka gatos kag kapituan kag pito
8, 888 - walo ka libo, walo ka gatos kag kawaluan kag walo
9, 999 - syam ka libo, syam ka gatos kag kasyaman kag syam
Laksa
Man-an man natun tanan nga ang sunod sa “syam ka libo, syam ka gatos kag kasyaman kag syam” (9, 999), amo ang “napulo ka libo” (10,000). Piro sa Kinaray-a may ana gid ka dya nga tinaga nga katumbas nga talagsa run lang kadya gingamit. Ginatawag dya nga “laksa.”
Ang linaksa nga pag-isip:
10,000 - sangka laksa
20,000 - darwa ka laksa
30,000 - tatlo ka laksa
40,000 - apat ka laksa
50,000 - lima ka laksa
60,000 - anum ka laksa
70,000 - pito ka laksa
80,000 - walo ka laksa
90,000 - syam ka laksa
100,000 - napulo ka laksa
200,000 - darwampulo ka laksa
300,000 - katluan ka laksa
400,000 - kap-atan ka laksa
500,000 - kalim-an ka laksa
600,000 - kan-uman ka laksa
700,000 - kapituan ka laksa
800, 000 - kawaluan ka laksa
900, 000 - kasyaman ka laksa
999,999 - kasyaman ka laksa, kasyaman kag syam ka libo, syam ka gatos kag kasyaman kag syam
1,000, 000 – sanggatos ka laksa (sangka milyon)
- Katapusan -