Karay-a Tatun
ni Ericson Nudgara
Nabinagbinag ko nga tuman katahum kang atun tumanduk nga pulong nga Kinaray-a kang nagatudlo ako kang 21st Century Literature subject sa senior high school. Sa masami, ginasal-ut ko ang konsepto kang contextualization sa klase. Isara sa akun pamaagi amo ang paggamit kang mga teksto nga Kinaray-a nga nabuul ko sa internet kag sa mga barasahun nga akun natipon. Nagapati ako nga ilabi nga matugruan kang pagtamud ang namat-an nga pulong kag iban pa nga aspekto kang kultura kon ginaangut ang leksyon sa lokal nga konteksto nga mahangpan kang mga estudyante.
Umpisa kato, nanikasug ako nga tun-an ang katigbatohan kag lantipulong Kinaray-a. Bahul gid nga bulig ang Kinaray-a 101 ni Sir Alex Delos Santos, sangka bantog nga Karay-a nga manunulat. Napuslan ko man pati ang mga nabalhag online nga mga taramdan sa pagsulat kag paghambal kang Kinaray-a. Tungud ka diya, nadugangan ang akun interes sa pagtuon kang ginakuon nanda “nagaragumu” nga lenggwahe. Huud, ang Kinaray-a isara sa mga mayor nga lenggwahe sa Pilipinas suno sa Komisyon sa Wikang Filipino; indi ta run pagkabigun nga dayalekto lang ang Kinaray-a. Naninguha man ako nga magsulat kang mga binalaybay nga gina-post ko sa FB, indi gani, ginaobrahan ko kang booklet kag ginahimo ko nga instructional material. Sa amat-amat, nagsangkad ang akun paghangup kag nag-ibwal ang akun katuyuan sa pagpasanyog kang pulong nga Kinaray-a. Bilang manunudlo, umpisahan ko ang akun kawsa sa eskwelahan mismo.
Kang ginpatuman ang Mother Tongue-based curriculum, sangka isyu nga nausisaan amo nga naga Hiligaynon ang medium of instruction sa mga buluthoan rugya sa amun distrito (Una nga Distrito kang Iloilo). Naga indi Kinaray-a ang ginatun-an kang mga Karay-a nga kabataan? Ang sabat sa pamangkot, sa pagsinapol kang mga manalawsaw nga gintambungan ko, amo nga agud ang mga bata indi run kuno mabudlayan maghangup kang Hiligaynon samtang gamay pa. Halimbawa run lang ang simple nga tinaga nga “ido” nga nagatumud sa ayam; pag-abot kuno kang bata sa siyudad, indi run tana mamag-o ukon mabudlayan pa kon ano ria ang “ido.” Dugang pa nga paathag amo nga kon ipaanggid sa Hiligaynon wara’t bastante kuno nga mga barasahun nga nabalhag sa pulong nga Kinaray-a agud gamitun sa pagtudlo. Lambunawun pa kato ang akun paghangup, gani wara ako ti nakomentar.
Nadiparahan ko sa mga Tutorial Centers nga raku nga elementary pupils ang ginpa-enroll kang andang mga ginikanan sa asignatura nga “Mother Tongue.” Naghinun-anun man ako sa mga ginikanan kon naga. Kuon nanda nabudlayan kuno ang andang mga bata hay kumplikado ang mga tinaga nga napagkit sa mga barasahun nga nabalhag sa pulong nga Hiligaynon. Hangkat pa sa mga ginikanan sa sulud-balay ang paglubad (translate) kang mga tinaga agud mahangpan kang bata ang leksyon kapin pa ka dya sa distance learning modality. Sa pagkamaan ko, simple man lang tinutuyo kang MTB-MLE: itudlo ang mga foundational subjects gamit ang una nga pulong nga namat-an kang estudyante. Ang first language amo man ang mangin taytay sa pagtuon kang second languages angay kang Filipino (nga Tagalog-based) kag English. Sa pulong nga Ingles ang prinsipyo amo nga: “Start where the learners are and from what they already know.” Raad, talupangdun kag tadlungun ang mga sayup nga paagi sa seryoso nga pagrebyu kang kurikulum santu sa kon ano ang tinutuyo.
Obserbasyon ko man nga ang mga Karay-a nga pamatan-un nga may ikasarang mag-eskwela sa siyudad, namayha run sanda magmitlang kang nagaragumu nga Kinaray-a. Gulpi nasimbugan kang “ina-ina” ang andang laway. Indi man tanan. Bulahan man sa gihapon ang mga nagaulikid sa tumanduk nga kultura. Ano pa, nadihon ko dyang binalaybay kang nagligad nga tuig:
Karay-a Tatun
Paagi sa binalaybay
Tuyo ko nga ipabutyag
Ang Karay-a indi patay
Sa bibig, tinta, kag kalag.
Huud, ang atun nga pulong
Duna sa atun kultura
Ginbun-ag halin sa busong
Kang sibilisadong banwa.
Bukut buki, bukut raw-ay
Ang pagmitlang kang Karay-a
Wara't simbog, putling laway
May puput kada tinaga.
'Garagumu, nagakanta
May musika ang sinantu
Sa panulatan, sa nota
Ang Karay-a nagatubo.
Wara't sala sa pagtuon
Kang dumuluong nga dila
Apang ang paranubliun
Huptun nga indi madura.
Tandaan, Karay-a tatun
Ang pulong ta ipabugal
Sa atun tagipusuon,
Sa pagsulat, sa paghambal.
Dungug ko kang 2019 nga nagdaug kang una nga padya ang akun piyesa sa 4th Hablon Festival rugya sa banwa kang Miagao. Sa haros pulo nga nagpasakup sa Binalaybay Competition, ang akun piyesa lang ang nasulat sa pulong nga Kinaray-a.
Bahul ang akun pagpasalamat nga natugruan ti pagtamud ang atun native language.
Raku pa ang pwede himuon sa kawsa nga pasanyugon ang Kinaray-a: i-localize ang tig-ulo kang mga aktibidad, halimbawa, imbes nga Lin-ay Sang Banwa, himuon nga Lin-ay Kang Banwa (suhestyon lang dya); pagsuporta sa mga manunulat kag mga musikero nga sarang magtib-ong kang Kinaray-a; paggamit kang Kinaray-a sa atun lokal nga waragwagan (may FM station dyan sa Kampo); kag iban pa.
Indi natun pagtugutan nga ang mga masunod nga henerasyon wara ti nabadwan sa tradisyon nga Kinaray-a hay sa pagkamatuod manggaranun kita sa mga sugidanun kag panulatan. Isara run ang Maragtas nga ginsulat ni Pedro Alcantara Nacionales Monteclaro nga ginakabig nga baganihan kang Miagao. Bugal gid tana natun nga mga Miagaowanun (huud gali, sa standard nga katigbatohan, letra nga “U” ang ginasulat kon may ginamitlang nga puput ukon schwa sound sa tinaga; gani, imbes nga Miagaowanon, pwede sulatun nga Miagaowanun, parehas kang “akun,” “dungug,” “bugu,” kag iban pa).
Wara’t pat-ud nga nakamaan kon diin gid dya naghalin ang atun namat-an nga pulong. Apang, ang pat-ud nga kamatuoran amo nga maamat-amat patay ang pulong kon indi pagtipigan. Haksun ta ang Kinaray-a hay Karay-a tatun.
Mabuhay ang Kinaray-a! Mabuhay ang mga katutubong wika ng Pilipinas! Mabuhay ang wikang Filipino!
- Katapusan -