Bulig
ni Consolita V. Rubino
Una nga Sipi
Ang bulig ginabaton kang sangka tawo nga nagtugro ka bulig halin sa anang kasingkasing. Ginatawag nga maluloy-on kag mabinuligun sa ana nga kapareho. Ang hurma kang kasingkasing daw sa puso lantawun.
Ang bulig nga tinaga nag-umpisa sa puso. Sin-o ang may puso? Indi bala ang saging lang ang may puso. Ang puso amo ria bulak kang saging. Sa pagbuskad ka bulak, nagaamat-amat ka alsa nga nagaukab ang barahos kang puso nga may dara nga bunga, kag nagasugpon sa anang bulak. Sa atun pa, ang bunga kang saging may sinipi. Kon maubos run ka buskad ang pinanid kang puso, makita nga nagaantad sa anang bunga nga nagatunton pagamay. Kag ang binilog kang gagmay nga saging, may layung nga bulak sa anang tangkap, maamat-amat lang ria ka hipu mintras nga nagagurang ang bunga ka saging.
Kon manghod pa lamang, ang saging kupus ukon kulyapid lantawun. Nagatibsol ria mintras nga nagagurang, pero madali ang pagtibsol kon ihipuon ang puso. Ang paghipo kang puso lisud man hay nagadipende kon ano kataas ang saging. Gamitan ria ka kuruhit nga bagat, malabug nga madab-ot ang puso. Maayawan kaw man ka duldog kang puso kon ang bagat indi tarawis ang tangkap. Amligan sa pagkuhit para nga indi marangga ang binilog kang sanging sa anang binulig.
Hulatan ang saging nga maggurang antes itub-un. Ang pagtuba kang saging duro ti paagi kag ang pinakaimportante nga maamligan ang bunga nga indi marupsak kon magtupa sa lupa. Mabug-at ria ang sangka bulig nga saging. Ang sangka bulig kon kis-a bali walo ukon pulo ka sipi kag may siyam ka bilog nga saging sa sangka sipi. Pero may rudyan man nga gamay lang ang sangka bulig kag gamay man ang binilog kang saging sa anang sinipi.
Kon ang saging natuba run, indi ria madara kon sobra ka bahul ang sangka bulig. Ginapatindug kag ginasipi. Isipiun halin sa premiro nga sipi hasta sa pinakadalum. Hulas run ria nga hakuton. Ang saging nagakinahanglan kang tion sa pagluto nga natural. Ihagay lang dyan sa sulud kang baskit maluto lang ria ka ana. May dyan man nga mga tawo nga indi makahulat sa pagluto kang saging, ilabi run gid kon ginaplanuhan nga ibaligya sa tyenda. Ang himuon para dali magluto ang saging, ibakid sa sulud kang bakuwa.
Paano bay ang pagbakid? Ang bakid sangka paagi ria nga magpaluto kang saging nga dungan para mabaligya. Darwa ka klase ang pagbakid kang saging.
Alistuhon ang kagamitan. Magtapas kang mga paklang nga dahon kang saging, magtipon kang dahon ka payhod. Ihanda ang sinipi nga saging nga barakidun. Pili lang kon sa diin ang hulas nga obrahun:
1. Bakid sa bakuwa. Ihanig ang paklang kang saging palibot sa sulud kang bahul nga bakuwa. Ang paghanig kang dahon ginasampaw ria nga daw abaniko sa sangka direksyon lamang palibot sa sulud kang bakuwa. Ibutang ang apat ka sinipi nga saging kag ihamrusan ka dahon kang payhod nga ginsal-ut sa sinipi kag pati anang kilid kang bakuwa. Dugangan kang saging ka bali lima ka sipi kag sal-utan liwan ka dahon kang payhod. Magdugang liwan kang saging bali apat ka sipi kag tampukan ka dahon kang payhod. Saraduhon ang saging ka dahon nga ginhanig, siguraduhon nga indi magsungaw. Ipilpilan kang mabug-at sa ibabaw kang bakuwa para indi mag-alsa ang paklang kang saging nga amo nagaputos sa binakid.
2. Bakid sa buho. Nagadipende sa kadurohon nga saging nga ibakidun. Itantuon kon ano ka bahul nga buho ang ikaruton. Magkarot kang lupa nga daw sangka bakuwa ang kadalumun. Ihanig ang dahon nga nagaanib-anib palibot sa buho. Butangan kang sinipi nga saging kag hamrusan ka dahon kang payhod. Dugangan ka saging kag dahon ka payhod. Parehas man nga nagabakid sa bakuwa. Pagkatapos karia isaraduhon ang saging nga natabunan ka dahon, kag sunod itampukan kang lupa bali sangka dapal ka damul para indi magsungaw ang binakid nga saging. Ibakid ria rudyan ka bali tatlo ka adlaw kag ibuksan ang saging. Pagbukas mo karia manami hay dungan sanda nga maluto.
Raku nga klase kang mga saging. Ilistahun ta pero dugangi lang ninyo kon wara maabay ang iba.
Lista ka ngaran kang mga saging:
1. Aranibal – ginatawag ka iba nga Senyorita. Manaba nga saging kag parabunga. Gagmay ria nga sobra ka tam-is kag manipis ang anang panit kag dali lang malanug anang bunga kon lanung run.
2. Igod, Guyod, kag Hamutan – amo ria ang wara pagtaas, kag malabug ang anang binilog. Pwede madab-ot kag bahul anang binulig. Kalabanan makita dya sa lagwerta kang pamalay rudto sa banwa.
3. Manghudan – pwede ria kan-un bisan daw manghod lantawun. Daw nagaanggid sanda kang Igod.
4. Morado – amo ria ang tapul kolor na halin sa puno hasta sa dahon kag anang bunga. Amo dya nga saging ang sobra gid ka siri anang kolor kon manghod pa lamang anang bunga. Anang bunga daw bilog-bilog nga Rikondal.
5. Nonoo, Pungo, kag Sab-a – sangka klase ukon ngaran sanda tanan. Ginatanuk kag ginabanana cue. May palantu ria nga, “Ang puno na kawayan sa tunga na saging kag sugpon na kawayan.” Malatu mo ria? Indi bala manami ang banana cue? Ang saging nga dya kag anang benepisyo.
a. Ang banana cue - isara dya nga ginakahidlawan
b. Ginaamag kang karbaw nga iharbun ang dahon ka gamay ang saha kag ang ugbos ginapasuupan na ka harab nga nagabaruron
c. Ang ugbos nga nagabaruron ka pungo, amo ang ginapanambal kon may hilanat
d. Ang dahon malapad kag ralagpad man anang ramay, ginabalunan kang kan-un sa eskwelahan. Amo ria ang amun nga “disposable wrapper,” mas healthy pa hay organic
e. Ginaubad kag ginalangkayan kang manok
f. Ginatula ang puso
g. Ginahimo nga suro anang tinub-an (disposable plate)
h. Anang dahon nga lab-as ginahalub kag ginatum-an kang makul, ginamus kag kurupdup.
i. Ang tinub-an ginapadunot para tubuan kang makul. Ang tinub-an ginagamit nga arurong sa tanum nga tabako, kamatis, kag tarong kon sa tion kang maadlaw.
Paborito nga dahon kag ginapadara sa ibang nasyon tungud ang mga Pilipino nagrinapta sa bilog nga kalibutan. Pati ang dahon kang saging nakadangat sa abroad nga “frozen” kag ginabaligya sa Asian food store, ang bili tag $4.99 sa darwa ka pilo nga dahon.
- Sundi ang ikarwa kag urihi nga sugpon -
* Litrato: Himo ni Rita Van Gorder halin sa https://nrhatch.wordpress.com/2011/04/03/tropical-tones-hues/.