Bisa
ni Consolita V. Rubino
Si Lolo ang hinungdan kadya.
Si Lola ginagamit na si Lolo.
Si Tatay ginagamit na si Lola.
Si Nanay ginagamit na si Tatay.
Ang apo ni Lolo ginagamit na si Tatay.
Nakapangasawa ang apo ni Lolo. Ang hambal ka anang Tatay:
“Ang manugang ko nga dya, sa malyag tana kag sa indi, maggamit gid dya kang ginagamit kang akun bata nga anang bana. Makadis-ayri bala ayhan ang akun manugang? Bisan magmuad pa sanda ka duro, pero ang andang Lolo may bahul nga kadungganan sa amun pamilya.”
Nakamaan kita kon ano ang ginapagamit ni Lolo? Pwede nga indi raad kita magpinsar kang binastos hay matuod ang kamatuoran. Limpyuhon natun nga atun panghuna-huna. Ang pamangkot nga, ano ria haw ang ginagamit?
Indi bala ang apelyido ni Lolo nga sa Tatay nga bahin ang ginagamit? Husto ria “apelyido.” Apelyido ang sabat kang pamangkot.
Si Lolo ang bahul it papel sa atun pamilya, tungud hay tana ang pinakapapular. Pinaagi sa anang apelyido, ginabangon kang tanan na nga mga kabataan ilabi run gid sa mga lalaki. Nagapanalaytay ria panaog sa hinirasyon nga anang mga binunga. Nagapundo lamang ang apelyido kag nagapapas kon ang kabataan ni Lolo puraw babayi. Kon parti sa ugali kag pamatasan, nagapabilin nga ginapanubli kang mga kaapuhan na bisan nga ang andang apelyido iba ang ginadara.
Kon ang pagahambalan amo ang kaliwat, husto ang hurabatun nga nagakuon, “Makilala ang puno tungud sa anang bunga.” Ang kaliwat ni Lolo mga matandus, paranublihun gid ria ka anang kaapuhan, apo sa tuhod hasta sa apo ka anang tingayun. Sa atun pa, mga kaliwat sanda ka mga tawo nga matandus.
Ang ginikanan kang atun Tatay ukon Nanay, amo si Lolo kag si Lola. Ginatahud kang tanan hay mal-am run sanda kag ginapalangga kang andang kabataan. Ang andang mga bata sa urihi mahimo man nga ginikanan hay may anda run nga pangabuhi. Ang kabataan kang ginikanan nahimo nga mga apo ni Lolo kag ni Lola. Nagabahul nga nagabahul ang pamilya, kag nagarinapta. Haros nga indi magkilalahay tungud hay nagrayuanay sanda sa lugar. Sa adlaw nga magtipon ang pamilya, si Lolo indi run makakilala. Mamangkutanun run lang ra nga, “Kay sin-o kaw gani bata?”
Halin pa kauna nga tyempo, ang mga kaapuhan ni Lolo kag ni Lola ginatudluan nga magbisa. Ang hambal kang Tatay ukon Nanay nga:
1. Magbisa gid kamo kada gabii, ukon masumalang sa kagab-ihun.
2. Magbisa man sa mga bugto ni Lolo kag ni Lola, basta may edad run nga kamal-aman ibisahan.
3. Magbisa gid kapin pa kon buhay run nga wara makakitaay.
4. Bisan gamay pa ang bata gintudluan sa pagbisa para maanad.
Ang tinutuyo kang pagbisa amo nga mabindesyunan ang kabuhi kang bata sa urihi nga mga inadaw. Ang ginikanan nalipay nga nagatahod ang andang kabataan sa kay Lolo kag Lola pinaagi sa pagbisa hay amo ria ang atun tradisyon nga binilin kang mga kamal-aman.
Si Lolo kag si Lola kon bisahan sanda nagakuon nga:
Para sa apo nga lalaki, “Pagasanto, iho” kon sayudon “Kaluy-an ikaw, iho.”
Para sa apo nga babayi, “Pagasanta, iha” kon sayudon “Kaluy-an ikaw, iha.”
Ang baratyagun kang bata mintras nga nagabisa wara nakamaan kon para sa ano ria. Ano nga bindesyon man? Anhaw nga sa urihi lang ria bukun ti tulad mabuul ang benepisyo kang bendisyon? Kon ano man ria basta nagasunod lang hay tudlo mong kang ginikanan, bukun man ti mabug-at nga daw karga kondi nga isundon lang.
Ang pagtudlo nagaumpisa sa bata nga lapsag pa. Importante nga ginapabisa para maanad. Sa tion kang kasirumun hasta sa tagkaraun kang yapon, ginapabisa ang mga bata. Nagapamangkot karia si Tatay ukon Nanay nanda nga, “Nakabisa run kamo kay Lolo kag Lola ninyo?” Ginapabisa para maghimat-un ang mga bata. Ang bata nagakuon nga “bisa ko” ukon maghambal nga “amin ko, Lolo, amin ko, Lola.”
Si Lolo may ginausap ria nga maskada kag magsagi ka panupra pero sigi lang gihapon ang anang pagpabisa. Amo man si Lola bisan nagaarasik ang anang minama ginapabisa gid ang mga apo na. Para sa mga apo wara ria sa bungug nanda ang bisyo kang mga mal-am, tungud hay amo run karia ang andang naandan. Sa gihapon ang palangga nabatyagan kag nagapabilin ang dalisay nga gugma.
Kanami lang gid nga obserbaran. Ang respito sa mga kamal-aman sobra ka mataas bisan nga wara sanda ti aram. Ang mga kamal-aman nagakalipay maglantaw ka andang mga apo nga nagainagaway sa pagbisa. May Lolo ukon Lola nga may ginatugro nga kwarta kon buhay gid nagkitaay kang mga apo nanda. Ginapabisa gid. Nami mong pamatyag ka sangka bata nga mataw-an kang kwarta. Sanglit karia, ang iba nga Lolo kag Lola pobre pero may gugma, gani ginataw-an kang tinapay ang anang apo. Ang bata makakuon gid nga palangga takun ni Lolo ko kag ni Lola. Daw indi run ria magpauli sa andang balay. Ang iba nga apo ginahungud gid nga ibul-un ukon hawidan para nga may imaw sanda.
May mga pamilya nga hasta tulad ginapadayon ria nga tradisyon. Ginapabisa gid ang mga bata sa ginikanan kada gabii. Ang moderno nga nagakahulugan kang bisa ginwani sa Ingles nga “mag-bless ikaw kay Lolo kag kay Lola.” Nagbag-o matuod ang giho kang kalibutan. Si Lolo kag Lola nga ginabisahan magkuon nga, “God bless you, apo.”
Sa tulad nga panahon may rudyan man nga wara run ginaobligar ang pagpabisa. Ti, sa kabuhayun ria nga tradisyon, nagaamat-amat ka pugdaw kon ang ginikanan sa tulad wara run nagaobligar sa mga bata.
Sa pihak nga bahin may naobserbaran man kita. May rudyan nga pamilya nga wara run gid nagasunod ka tradisyon. Ang pagpabisa sa mga kabataan bukun run nanda ti prayoridad. Ugaring may nakita kag naobserbaran nga respito sa myembro kang panimalay. Mataas kag ginatugruan gid kang importantsya ang pagtahud.
Paano maman-an nga may mga respito kag pagtahud?
1. Mabati-an suno sa tinor ka pagsinabtanay kang pamilya sa sulud ka panimalay nga malulo pamatian.
2. Nagatawag nga Nanay, Tatay, Manong, Manang bilang respito sa myembro kang pamilya.
3. Sa adlaw-adlaw nga pangginawi ginausar ang pulong nga palihog, salamat, kag patawad sa nakasala.
4. Sin-o man kananda ang may agtunan, nagapamaan para indi magkalangkag ang ginikanan.
5. Nagalisinsya gid sa paggamit kang gamit nga bukun ti anda nga kagamitan.
Sa atun pa, indi ria nagakahulugan nga kon may mga ginikanan nga wara run nagatudlo kang pagpabisa sa andang kabataan, wara run ti respito. Bukun ti amo karia. Ang respito indi lang pinaagi sa pagpabisa kondi pinaagi sa pagtudlo kang mayad nga pamatasan sa sulud kang panimalay. Amo ria nga indi gid kita makahusgar sa atun kapareho. Matuud nga wara sanda pagtuman kang tradisyon pero hay mataas ang respito sa kada isara. Kag may paghinirupay tanda sa andang pamilya. Ang sin-o man kananda makagwa kag magsimpon sa susyodad, ria nga respito ginadara sa karakuan kag nangin surundan kang iba.
Kutub kang nagapadayon sa pagpabisa kang mga bata sa mga kamal-aman, dungganun ria nga tradisyon. Dapat natun ipadayon hay simbolo ria natun nga mga Karay-a, nga kita mapinalanggaun sa atun mga kamal-aman.
Opinyon
Para kanakun manami gid nga ipadayon ang pagtudlo sa pagpabisa ukon pagpa-bless ka kabataan nga tudlo kang kamal-aman hay amo karia ang atun tradisyon.
Kon ikaw pamangkutun: Dapat bala ipadayon ang pagtudlo sa pagpabisa kang mga kabataan sa atun mga kamal-aman? Sa inyo opinyon, ano ang epiktibo nga paagi para nga mapadayon ang tradisyon sa pagbisa?
Bokabularyo
apo sa tingayun: great, great grandchild
apo sa tuhod: great grandchild
apo: grandchild
babayi: female
bungug: mind
dalisay: strong
dungganun: honorable
ginabangon: taken up
gugma: love
haros tanan: almost all
hinirasyon: generation
hinungdan: cause
kalibutan: world, surrounding
kaliwat: descendants
kamatuoran: truth
karakuan: multitude
lalaki: male
lapsag: infant
lola: grandmother
lolo: granfather
magmuad: increase in number
makadis-ayri: to refuse
malulo: gentle, harmonious
manugang: daughter-in-law
maskada: chewed tobacco
minama: chewed betel nut
nagaarasik: spraying off
nagasubay: flow through
nagatahud: being respectful
paghinirupay: harmonious, tender affection
pagsinabtanay: conversations
panalaytay: flowing
panubli: to inherit
pugdaw: faded
puraw: pure
sa urihi: later on
surundan: example
tinor: meaning, sense of language