Binhi
ni Consolita V. Rubino
Ikarwa nga Bahin
Pagpriparar ka binhi kang kamatis
May pamaagi ang kamal-aman sa kauna nga tyimpo nga hulas lang kag epiktibo ang pagpriparar ka binhi kang kamatis. Ang napanilagan ko sa pagsiparar ka liso kang kamatis halin sa anang bunga ginatawag nga “halit.” Amo kadya ang paagi sa paghalit kang kamatis:
Mga garamitun
1. Mahunit kag malapad nga lapat nga puna ang tila
2. Kamatis nga birinhiun
3. Kutsilyo, kutsara, yahong, darwa ka panid nga pinggan
Pamaagi sa paghalit kang kamatis:
1. Ihugasan ang kamatis.
2. Pihakun sa tunga nga pabalabag.
3. Gamitan ka kutsara sa pagbuul ka mga liso kag isalod sa yahong.
4. Ang kamatis nga nabul-un ka liso ibutang sa pinggan para gamitun sa pagraha.
5. Ang lapat ihumlad sa sangka pinggan kag ibubo ang mga liso halin sa yahong.
6. Tipunon ang binit ka lapat nga pabilog kag amat-amatun ka hugut nga dara puga.
7. Ipugaun ang binhi sa sulud ka lapat ti hinay-hinay.
8. Siguraduhon nga indi magisi ang lapat para nga wara ti binhi nga mausik.
9. Sa tanto nga puga ka binhi nagatipon ria sa sulud ka lapat nga wara run ti tubig.
10. Ihumlad ang lapat kag tapanun ang binhi nga ginapapilit sa lapat kag rudyan lang ipamarahun.
11. Ibulad sa init hasta magtagingting sa kaugahun kag mismo nga lapat amo ria ibugkus sa binhi.
12. Ibitay sa binit ka taram-anan ang binhi para maprisirba kag indi maghun-og hay ginaasuhan.
13. Ang binhi kang kamatis handa run sa sunod nga tagsarabod kag ihunulon ang gutok.
Ang binhi nga ginahalit, ginahugasan kag ginasara, indi run kinahanglan nga ipugaun sa lapat: binhi ka tarong, amargoso, kurbasa, timon, milon, tibyayong, kalobay.
Binhi nga nagatubo ka natural
Ang mga bulak sa latagun nagaduro man tungud sa anang binhi ginalupad ka hangin. Amo man ang binhi ka hilamon nga nagalapnag pinaagi sa huyup ka hangin, nagatubo lang sa tion nga tag-ururan. Indi raad kita gusto nga tubuan ka hilamon ang atun tinanum piro nagaduro gid sanda, hay nagabuhi kag nagatubo bisan sa diin lang. Piro mapuslan man gihapon para may hararbun ang sapat kag ihimuon nga kumpay.
Ang mga hilamon nagapaminhi man, ilabi run gid ang bariri. Amo dya nga hilamon mabakas kag hurais. Anhaw? Bisan matamad ikaw raad piro nagatandus kaw run lang ka panghukas ka bariri nga nagtubuk sa imong bayo. Nakaagi bala ikaw sa baririhan? Kon ang bunga ka bariri naglayo run, amo run karia anang binhi nga nagatapik sa panaptun mo. Bisan sa ibabaw ka mga kinahon sa taramnan duro bariri nga nagturubo. Ang una nga makasagnoy sa baririhan, madamul ang bariri sa anang bayo, patadyong, pantalon, puroy ukon sayal. Daw sirik kon lantawun. Luwas pa karia nga nagtabid sa panaptun, nagapanuslok pa nga daw tubuk. Sa anang tinuslukan makatul kag manami nga kaluton. Silot ria nga hilamon kag kon sa diin mo ria ginwaslik nga bariri, rudto ria mabuhi kag mahimo baririhan. Ang iba nagatubo rudyan sa imong sigsadan.
Paminag-binag kag paraanggidan
Kon ikumparar natun ang atun kaugalingun sa tanum nga nagapaminhi, may binhi man kita nga darwa ka klasi: ang mayad kag malaut nga binhi. Ang kinabuhi ka tawo may binhi nga ginahuptan sa kasingkasing nga ginpaada ka Dyos kanatun. Ang mayad nga binhi nagapamunga ka ispirituhanun nga bunga parihas ka gugma, kalipay, kalinung, pailub, kaalwan, katutum, kalulo kag pagpugung sa kaugalingun. Mabasa dya sa Bibliya, Galasya 5:22-23.
Sa pihak nga bahin may binhi ang kalautan nga nagabunga ka pag-antos kag kasakit. Kita mismo nga nagadara ka atun kaugalingun, nakamaan magdisisyon sa adlaw-adlaw nga pangabuhi. Ano nga mga binhi kang kalautan? Kasina, panghisa, pagdumut kag pagsumpa. Nakatanum bala ria nga binhi sa kasingkasing? Mahitungud sa garbo sa kinabuhi nga wara ti lugar ang pagpatawad hay mataas ang paglantaw sa kaugalingun. Ang kalaut nga binhi nagatanum sa kasingkasing, nagabunga kang maraw-ay nga ugali, pirmi lang nagapanggasud, nagapaninggit, nagakasingkal sa paugut kag bisan gamay lang nga dipirinsya nagasanting ang buut. Kon sa dughan ginatanum ang kaugut, mamunga gid ria ka pagdumut. Kada kita mo ka tawo nga imong ginakaugtan, nagatubo ang dahon kang kasingkal, nagabahul ang puno ka pagdumut kag nagataas ang kahoy nga nagapagiut nga nagatindug sa dughan nga ang gamot nagasadsad rudto sa kasingkasing. Ria nga kahoy ginabunyagan kang kasingkal kag kangutngut, nga andam kaw lang kon ikaw makatiplang. Baw nagadugang gid ang bahul kang kahoy sa dughan.
Sa urihi indi run gid ria madara, hay bug-at nga ginakarga adlaw-gabii. Ang lawas nga pisikal nagaliad run sa kabug-atun ka kahoy nga nagatubo sa dughan. Kon wara run ti kusug kag kabakud, si lawas mabuntol sa kabug-atun nga sa anang karga nga kalaut. Masubu nga kahimtangan hay sa urihi mabalitaan run lang nga si Madinumtanun naistrok, naataki sa kasingkasing kag naparalisado. Sin-o bay nag-antos? Kon may nagakatabo nga parihas karia, wara ti iba nga nagsilot karia nga tawo kondi risulta ria sa anang disisyon nga nagpili sa pagtanum kang malaut nga binhi. Hay kon ano ang gintanum nga binhi, amo man karia ang pagaanihun nga bunga.
Manami gid ang tawo nga makatalupangud. Indi pa urihi ang tanan, may ikarwa pa nga higayon sa kabuhi ka tawo agud magpatawad. Tunlun ang garbo kag mag-umpisa ka pangabuhi nga ang mayad nga binhi itanum sa dughan kag mangabuhi ka matarung nga makabunga kang kalipay. Sa paagi karia gintaplik mo ang daan nga ugali kag gin-islan ka bag-o nga mahimo ikaw nga ihimplo.
Ang kabuhi parihas ka tanum nga nagapaminhi. Umalagi lang kita sa kalibutan nga daw aso nga naglabay, ukon daw bulak nga namukadkad, pagkatapos karia malupday kag kon malupday man gani ang bunga nagahimo halin sa putot nga bunga hasta maglayo. Bisan ang lawas nadunot piro may binhi nga ginbilin para magpamulak kag makapamukadkad liwan agud makita ka tanan.
Sa atun kabuhi, may manami bala kita nga binhi nga ibilin sal-i kanatun kon kita madura sa kalibutan? Ang manami nga binhi makapamunga liwan ka gugma, kalipay, kalinung, pailub, kaalwan, katutum, kalulo kag pagpugung sa kaugalingun. Indi pa urihi ang tanan. Magtanum kita ka binhi sa diin nagabunga kang karaydan. Ang kalipay ka sangka tawo mangin kalipay kang katiringban.
Naminhi bala ang mayad natun nga ugali? Igatanum ria sa mayad nga lupa kag magabunga pa ka sangka gatos nga pilo. May binhi bala ikaw nga matimgas? Ano bala nga klasi ka binhi? San-o mo bay isabod kag itanum? Magpangabuhi kang matarung para makapaminhi kita ka matimgas nga binhi.
Bukabularyo
amarguso – bitter gourd
ayap – to acquire, to share
balagay – winged beans
bariri – a kind of grass that has spike with seeds that stick to clothes
binhi – seed-grain, prepared for next season to plant
bunga – fruit, produce, result
bunga ka bunga – a fruit of betel nut
butil – rounded shape of seed
gahin – set aside
ginapagurang – allowed to mature
halit – a process of separating seeds from the fruit; ruin
hilamon – grass, weed
hukaw – a small beetle or weevil, insects that destroy seeds, termite-looking
hunit – strong
kamunsil – kind of tree, scientific name pithecellobium dulce
kasoy – cashew
lapat – cloth
liso – seed
luo – rot
lupday – die
marlabug nga sandiya – heirloom watermelon
milon – cantaloupe
pamukadkad – bloom
puga – wring
puna – cotton cloth
rimasa – healthy produce
rugon – to drop, fall down
sabwag – to sow, scatter, spread
tagabang – a vegetable plant, jute
tag-irinit – dry season
tagrurugon – autum season
tagsiribol – spring season
tag-ururan – rainy season
taplik – flick, jerk, a quick light stroke
tarap-anan – shelf above a stove
tibsol – plump
timon – heirloom melon
tibyayong – winter melon
tubuanan – sprout
uga – dry
- Katapusan -