Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 5 (Ikarwa nga Bahin)
Ang mga padya sa panulatan
Si Milagros Geremia-Lachica ang una nga manunulat sa Kinaray-a nga nakilala sa pungsod paagi sa pagdaung kang CCP Literature Grant para sa binalaybay nga Kinaray-a kang 1990. Ang anang tagdaug nga koleksyon nga “Antique: Lupa kag baybay sa pinggan” nagpautwas kang kapigadohon kag mga problema pangkatiringban sa probinsiya kang Antique. Ang anang binalaybay nga “Lupa kag baybay sa pinggan” nagalaragway indi lang kang heyograpiya kang Antique kundi pati man kang proseso kang pagpanggas tubtub sa pag-ani kang paray, kag kon paano diya magtupad sa asin sa pinggan kang pobre nga mangunguma sa Antique:
Maarado
Mamanggas
Mag-abono
Manghilamon
Mangani
Mapahangin
Manglay-ang
Mapagaling
Mananum
Matig-ang
Para gid lang
Pinggan ni Nonoy
Masudlan
Pero kan-un pa lang diya
Wara pa maabay gani
Kon paano ang pagsarok
Kang baybay
Agud mahimo
Nga asin nga darapli
Kag sa pinggan ni Nonoy
Liwan magakitaay
Ang lupa kag baybay.
Kang 1992, nagdaug si Alex C. Delos Santos kang pareho nga grant para sa anang koleksyon nga “Dandansoy: Mga kanta kang pagbiya kag iban pa nga panghayhay” nga nagasaysay kang kabuhi kang mga sakada, mamumugon kag mga layas nga Antiqueño nga nagbiya kang probinsiya sa pagpangita kang andang kaaraydan. Ang 18 ka mga binalaybay nagapautwas kang kasubu kang nagabiya kag kang binayaan. Ang “Sulat” isara sa mga binalaybay sa koleksiyon nga maathag nga nagapautwas kang diya nga kasubu:
Nay,
Nabuy-an ko ang imo sulat pagdawu kang kartero
Tuman gali ka bug-at bisan sampanid lamang
Ang malauring nga tinta tama ka siri
Siguro nagtagos sa papel
Kag naghigku sa lamesa mo sa kusina
Pero sa ubus kang papel
Naglubad ang iban nga mga tinaga
Daw mga isla kon turukun
Ginpangita ko kon diin nayon ang Antique
Nay, indi ko run mabasa ang sulat mo
Raku pa nga mga isla ang nagturuhaw
Napuno run ang pahina
Kon ano man ang sugid mo parte kay Tatay
Kag akun mga libayun
Kaluy-an sanda kang Diyos
Nay, indi run ako pagsulati
Indi run natun pagpaayawan ang kartero
Kinii ang paggamit kang tinta
Agud indi mamantsahan ang lamesa mo sa kusina
Kag ang mga isla
Indi ko gusto nga makita ruman.
Nagapalangga,
Ang imo anak.
Kinahanglan man mitlangun rugya nga sa umpisa ang CCP Literature Grants bukas para sa Hiligaynon kag Kinaray-a, pero umpisa kang 1993 nagbukas ang CCP kang tuhay nga kategoriya para sa Kinaray-a. Sangka patimaan lang diya nga pagkatapos kang apat lang ka tuig ginkilala kang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas ang panulatang Kinaray-a bilang mabaskug nga limug sa patag kang pungsodnon nga panulatan. Kang 1994 si Maragtes Amante, taga-Pandan kag sangka propesor sa Unibersidad kang Pilipinas, ang nagbaton kang grant para sa sanaysay sa Kinaray-a. Isara sa mga sanaysay, “Wanhaw ngapanglinti si Tatay” nabalhag sa Mantala: An Anthology of Philippine Literature 3 (NCCA, 2000). Pagkasunod nga tuig, si Geremia ruman ang nakabaton kang grant para sa bugu nga dula sa Kinaray-a. Ang mga dula nga “Ang pagkamatay ni Mr. Dela Cruz” kag “Umagad ni Ponso” mga dulang karadlawan nga puno kang tinarso nga duna sa Karay-a. Ang una tuhoy sa mga pagkinarankaran kang mga tawo sa baryo pagkabati nga napatay ang prinsipal, kag ang ikarwa tuhoy sa mag-asawa nga nagahulat kang pag-abot kang andang bata nga nars nga nakapamana kang Kano. Wara pa nabalhag ang mga dula nga diya, pero ang “Ang pagkamatay ni Mr. Dela Cruz” ginprodyus kang Teatro San Antonio kang St. Anthony’s College kang 2001.
Wara man naglawid ang CCP Literature Grants tungud sa kakulangan kang pondo kag pagbag-o kang mga proyekto kang tagdumarahan kang CCP. Pero sa bugu nga tion nagmadinarag-un diya sa pagpalapnag kang pagsulat sa mga rehiyon, sa pagsakdag kang mga nagatubo pa lang nga panulatan angay kang Kinaray-a, kag sa pagdiskubre kang mga bag-o nga manunulat.
Magluwas sa CCP Literature Grants, may mga local man nga padya panulatan nga ginhiwat, angay kang Premyo Aujero Italia kag Bigkas Binalaybay sa Iloilo. Pero kalabanan nga mga tagdaug rugya mga manunulat sa Hiligaynon. Sa Antique, gin-umpisahan kang Paranubliun paagi sa suporta kang Antique Integrated Area Development (Aniad) ang una nga Padya Paranubliun sa Panulatan kang 1994, nga may paindis-indis sa pagsulat kang binalaybay, sinantu nga pambata, kag drama. Kang 1995, ginbuksan ang sari-sari nga kategoriya angay kang banggianay, pagdayaw, kag komposo, magluwas sa binalaybay, kag masunod nga tuig gindugangan pa kang sugidanun pambata, maragtasun nga sanaysay, kag declamation. Pagkatapos kang tatlo ka edisyon, nauntat man ang Padya Paranubliun sa Panulatan tungud sa kakulangan kang pondo, pero paagi rugya nakilala ang mga manunulat nga sanday Sammy Rubido, Remy Muescan, Jelyn Alentajan, Argie Train, Wilmer Geronimo, Randy Tacogdoy, kag Goldelino Chan. Nagbalik man sa pagsulat ang mga magurang nga manunulat angay nanday Antero Obdamen kang San Remigio, kag Asuncion Juada kag Tito Ruelo kang San Jose.
Kang 1994, ginhiwat man paagi sa pagdumara ni Deriada ang All West-Visayan Poetry Competition bilang proyekto kang NCCA. Ang mga tagdaug sa Kinaray-a amo sanday Felicia Flores (“Pagbatiti kag pamilinbilin sa ginalauman”), Edison Tondares (“Mga damgo sa sungay kag tinday kag iban pa nga mga binalaybay”), kag Alex C. Delos Santos (Mga panahon nga napagkit sa uyahun ni Mal-am Enyong”).
Masubu nga ang mga padya panulatan angay kang mga namitlang wara nagbuhay. Importante ang mga padya sa pagtulod sa mga manunulat nga magsulat pagkay-adun ang pagsulat, tungud bisan matuod nga gamay lang ang premyo mas bahul nga insentibo ang padungug nga ginatugro para sa pagtinguha kang manunulat sa pagpamulalo kang anang kinaadman sa pagsulat.
- Sundi ang kasugpon ("Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a") - Ikatlo nga Bahin.