Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Ikarwa nga Bahin)
Kinaray-a sa pamantalaang nasyonal
Ang mga rehiyonal nga magasin angay kang Hiligaynon kag Yuhum nagbalhag kang Hiligaynon gid lang tubtub kang 1992 sa pagbalik kang mga isyu kang Hiligaynon kag nag-umpisa sanda baton kang mga kontribusyon sa Kinaray-a. Pero sa malawid nga tinuig, wara gid it pautwasan ang mga manunulat sa Kinaray-a.
May mga progresibo nga manunulat angay ni Sammy Julian nga nagpangita kang mga alternatibo nga paagi sa pagbantala. Ginbalhag ni Julian ang anang mga sanaysay paagi sa pag-mimeograph sa baratohon nga papel kag ginpanagtag sa mga tindahan kag sa karsada. Kilala bilang personalidad sa radyo kag pahayagan si Julian, kag kalabanan kang anang mga sinulatan mga obserbasyon sa sitwasyon politika kag ekonomiya. Sangka halimbawa kang sinulatan ni Julian ang “Panawagan” kang Febrero 2, 1994, nga sangka protesta sa liwan nga pagtaas kang presyo kang langis.
Kang 1988, pagkatapos nga nakatambong kang paghanas para sa mga manunulat sa National Arts Center sa Mt. Makiling, Laguna nagbalik si Alex C. Delos Santos bilang editor kang The Anthonian kag nag-umpisa sa pagbalhag kang mga binalaybay kag sanaysay sa Kinaray-a. Ana man ginhaylo ang iban nga mga manunulat nga estudyante sa paggamit kang Kinaray-a, kag ang diya nga lihuk kang pahayagang pang-eskwelahan nagbaton kang lain-lain nga reaksiyon, lakip run ang pagpamalabag, halin sa mga manunudlo, pero ginpanindugan diya kang mga manunulat nga estudyante. Tubtub kadya, ang The Anthonian ang padayon nga nagabalhag sa Kinaray-a kag may pinakaraku nga manunulat nga nakilala bilang manunulat sa Kinaray-a.
Kang Hunyo 1989, nagguwa ang Ani 10, dyornal sa panulatan kang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas nga nakatoon sa panulatan kang Bisayas Nakatundan. Ang amo nga tomo naglakip kang mga binalaybay sa Kinaray-a nanday Delos Santos, Maragtas Amante, Milagros Geremia, Ma. Felicia Flores, kag Jose Edison Tondares. Sa pinakauna nga higayon, nabasahan ang Kinaray-a sa mga pahina kang sangka nasyonal nga pamantalaan.
Sangka kadarag-an para sa mga lamharun nga manunulat sa Kinaray-a ang pagbaton kananda sa Ani 10. Nangin paratandaan dya para sa iban pa nga manunulat nga bukas run ang patag para sa Kinaray-a. Ang kadarag-an nga diya kang Kinaray-a dulot man kang sangka hitabo sa pungsod: ang Rebolusyon EDSA nga nagpahalin kay Marcos sa pwesto kag nagpapungko kay Cory Aquino bilang presidente kang Pilipinas. Sa pagbulus ni Cory, naislan man ang mga nagadumara kang mga institusyon kang gobyerno, lakip run ang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas (CCP) nga gintukod ni Imelda kag nangin lugar lamang para sa sining nga pang-elitista. Pagkatapos kang EDSA nagbag-o man ang sitwasyon kang sining sa bilog nga pungsod.[26]
Ang bag-o nga pamunuan kang CCP nagtuon sa pagpatubo kang tunay nga pungsodnon nga sentro kang sining. Nagbukas ang CCP kang mga ganhaan para sa mga artist halin sa rehiyon. Isara run kadya ang CCP Literature Grants kang Coordinating Center for Literature. Paagi sa CCP Literature Grants may higayon ang mga grupo sa rehiyon nga makabaton kang ayuda para sa paghanas kag ang mga manunulat nga makabaton kang pundo para makatapos kang proyekto nga surulatun. Nakabaton kang grant kang 1998 ang Sumakwelan, nga amo ang nangin gawang para kay Geremia kag Delos Santos nga makatambong kang pinakauna nga paghanas sa pagsulat. Pagkasunod nga tuig, nakabaton man kang grant ang grupo kang mga manunulat sa Antique nga ginpamunoan ni Delos Santos, nga nangin dalan agud matukod ang Tabig/Hubon Manunulat Antique.
Ang kadarag-an kang Kinaray-a sa Ani 10 ginsundan pa gid kang tatlo ka pamantalaan nga nagalakip kang mga sinulatan sa Kinaray-a, tanan gin-edit kang bantog nga manunulat nga si Leoncio P. Deriada: ang Ani 19 (CCP, 1991), ang Patubas (NCCA, 1995), kag ang Mantala (NCCA, 2000). Taralupangdun nga si Deriada, sangka manunulat sa Ingles nga taga-Dumangas, amo ang tiglawas kang Bisayas Nakatundan sa mga komite sa CCP kag sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA), kag bahul gid ang anang ginbulig sa pagkilala kang Kinaray-a bilang sangka bag-ong usbong nga pulong panulatan sa bilog nga pungsod.
Ang Ani 19 amo ang pinakauna nga antolohiya kang panulatan sa Kinaray-a, kag naglakip kang mga sanaysay, sugidanun, binalaybay kag dula. Ang mga manunulat halin sa Antique amo sanday Julian, Geremia, Delos Santos, Tondares, Flores, Leah Marlie Lourdes Pagunsan, Gerardo Antoy, Domingo Arnaiz, Joycelyn Bungay, Moi Magbanua, Albert Fred Magluyan, Feliro Questorio, kag Lucena Tondares. Agud malakip man sa isyu, bisan mga manunulat sa Iloilo nagsulat man sa Kinaray-a: Santiago Mulato, Antonio Aguilar Jr., Herminio Aquilisca Cahilig, Ma. Luisa Defante-Gibraltar, Rex Hidalgo, John Hingco, Raymundo Italia, Remegio Montaño, Rodrigo Ponte, Juliana Suarez, Jonathan Segundera, kag Melecio Turao. Ginlakip man sa Ani 19 ang mga manunulat sa Akeanon nga sanday John Barrios, Melchor Cichon, Herbert Tabares, Monalisa Tabernilla, kag Benny Tirazona. Ang hapin kang dyornal gindisenyo ni Abing Gumia kang Tobias Fornier.
Ang NCCA, bilang pungsodnon nga komisyon nga ginmandoan sa pagsakdag, pagpauswag kag pagpalapnag kang pungsodnon nga sining kag kultura may lihuk man paagi sa National Committee on Literary Arts. Sa pagpanikasug ni Deriada, nabalhag ang Patubas, nga nagtipon kang mga binalaybay nga nasulat sa Bisayas Nakatundan sa sulud kang 1986 tubtub 1994, kag pagkaligad kang napulo ka tuig nabalhag ang Mantala bilang sangka espesyal nga isyu tuhoy sa panulatan kang rehiyon. Naglakip diya kang mga sinulatan sa Kinaray-a, Hiligaynon, Aklanon, Filipino, kag Ingles. Ang mga pamantalaan nga diya nagdugan kang bag-o nga mga ngaran sa patag kang panulatang Kinaray-a: Armando Acido, Ritchie Pagunsan, Dreamrose Barcebal-Petinglay, Ma. Aurora Autajay, Jelyn Odango-Alentajan, Remy Muescan, Samuel Cesar Rubido, John Iremil Teodoro kag Jasper Bungay kang Antique; Edwin Anayan, Jose Apura, Nieves Burao, Reynante Ciriaco, Fe Fernandez, Geron Gelpe, Rene Juanico, Antonio Joquiño Jr., kag Edgar Siscar kang Iloilo; kag Generoso Opulencia kang South Cotabato.
Ang mga libro nga diya nagtugro kang kahigayonan nga mabasa ang mga lamharun nga manunulat sa tupad kang mga beterano angay nanday Defante-Gibraltar, Hidalgo, Ponte, Italia, Siscar, Opulencia, kag Cichon. Si Gibraltar nga taga-Guimbal nobelista kang Yuhum, si Hidalgo anay kwentista kag ilustrador kang komiks sa Yuhum, si Italia nga taga-Dueñas beterano nga manunulat sa Hiligaynon, si Siscar tagdaug run kang CCP Literature Grant sa sugidanun, si Opulencia nabalhag run sa Hiligaynon, kag si Cichon premyado man nga mamalaybay sa Akeanon.
Ang pagdugang kang mga ngaran kang manunulat sa Kinaray-a patimaan lang kang pagbaskug kang panulatan sa Kinaray-a sa sulud lamang kang sobra lima ka tuig. Sa Antique, ang grupo nga Tabig labi nga nagpadayon sa paghiwat kang mga paghanas sa mga manunulat sa eskwelahan, kag ang mga myembro amat-amat nga nagbalhag kang mga tagsangka-pahina nga dyornal pambinalaybay angay kang “Dagyaw” ni Delos Santos, “Banga” ni Teodoro, kag “Dabu-dabu” ni Tondares. Ang parokya kang San Jose sa Antique nagbalhag man kang pahayagan nga Ang Parokya nga may malapad nga espasyo para sa binalaybay, lakip ang mga sinulatan nanday Aurora Autajay, Boyce Vescatcho, kag Celestino Dalumpines.
- Sundi ang kasugpon "Ugsad kang Kinaray-a: Chapter 4 (Ikatlo nga Bahin)" -