Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a (Una nga Bahin)
May mabakud nga sadsadan ang panulatan nga Kinaray-a. Ang mga siday kag luwa, amba kag balitaw, banggiaanay, hurobatun, paktakun, kag sugidanun lunsay sa Panay lunsay sa Kinaray-a. Ang mga epiko sa Panay ginaasoy sa dinumaan nga Kinaray-a, nga gintawag ni Alicia Magos nga Ligbuk.
Ayhan ang siday amo ang dinumaan nga binalaybay sa Kinaray-a, nga sarang mangin naratibo angay sa mga epiko, kag sarang man nga liriko ukon berso para sa sangka katuyoan ukon okasyon, angay kang sa pamalaye kag sa luy-a luy-a kang mga babaylan. Gingamit ni Mulato ang “siday sa pamalaye” sa pagtumud sa sangka siday nga ginbalhag sa Ani 19 (1991). Ginpahayag ni W.H. Scott sa Lost Visayan Literature (1992)[20] nga ang siday isara sa pinakamabudlay nga binalaybay tungud “malawid, nagaliwan-liwan, kag puno kang metaporikal nga lenggwahe kag alusyon.” Ang deskripsyon nga diya daw anggid sa depinisyon kang epiko. Pero para kay Corazon Villareal, ang siday amo ang kabilogan nga mga binalaybay kang Panay kag Negros.
Ginagamit sa tulad ang “binalaybay” bilang generic nga termino nga katumbas kang Ingles nga “poem” ukon “poetry.” Halin diya sa mga tinaga nga “balay” ukon pagtukod kang balay. Ang termino nagapabutyag kang tradisyonal nga pamaagi tungud ang pagbalay nagakinahanglan kang pagsinanto kag pagsukol kang mga tunog kag tinaga. Ang moderno nga binalaybay – nga wara it sinanto kag sukol – suno sa mga sumulonod kang Sumakwelan, ginatawag nga “hilwalaybay” ukon hilway nga binalaybay, ang katumbas kang free verse sa Ingles. Ginpauso man kang mga Hiligaynon ang “dilambong” ukon dila nga maambong, nga nagatumud indi lamang sa binalaybay kundi pati sa arte kang pagsulat kang binalaybay.
Pero ayhan, ang luwa amo ang tumanduk nga binalaybay kang Karay-a. Masami mabatian ang luwa sa mga bilasyon pagkatapos kang lubung. Mga bugu diya nga berso, masami apat ka linya kag may sukol nga indi magkubus sa tag-anum ukon tagpito ka tunog, sangka kinaiya nga duna sa mga binalaybay nga Filipino. Indi lamang sa mga sipal sa bilasyonan mabatian ang luwa, nga masami karadlwan. Ang mga berso sa dayalogo kang komedya ginatawag man nga luwa, kag may luwa man nga may pagkarelihiyoso angay kang mga pangamuyo sa mga mahal nga patron. Luwa man tawag sa ginaamba kang anghel sa tion kang bitay ukon sugat kon Domingo it pagbanhaw. Ayhan mas mangin maathag kon umpisahan kang Karay-a ang paggamit kang “luwa” para sa tradisyonal nga binalaybay, kag “binalaybay” para sa moderno nga luwa.
Ang mga epiko kang Panay
Urihi run lang ang malapnagun nga pagtuon kag pagtoon sa mga epiko kang Panay, nga lunsay sa Kinaray-a. Ang mga epiko nga diya amo ang mga pamatuod nga Kinaray-a ang sadsadan kang kulturang Bisayas Nakatundan ukon Hiligaynon, kon pagasundan ta si Jocano, kag iban pa, kag sa Kinaray-a ang dumaan nga tradisyong panulatan kang Panay.
Ang mga pagpaninguha ni Jocano sa pagdokyument kang mga epiko kang Sulod, nga anang gintawag nga Hinilawod, nagbunga kang duro pa gid nga mga panaliksik kag obra kang mga iskolar kag artist. Ang bilog nga teksto sa Kinaray-a kag lubad sa Ingles kang “Labaw Donggon” mabasahan sa Anthology of Asean Literatures: Epics of the Philippines (1984); amo man ang sa Hinilawod: The Adventures of Humadapnon (Tarangban 1) nga ginbalhag kang 2000. Ang “Labaw Donggon” amo ang ginbul-an kang naratibo kang drama-saot nga Hinilawod kang Dagyaw Theater and Dance Company nga ginpasundayag sa Unang Tagpo, National Theater Festival sa Sentrong Pangkultura ng Pilipinas kang 1992.
Kang 1998, ginbalhag kang Paranubliun Antique, sangka pangkultura nga non-government organization (NGO) sa Antique, ang Kinaray-a nga bersiyon kang epiko nga may tigulo Hiniraya: Sugidanun ni Humadapnon kag Mali. Ginpahayag kang editor nga ang orihinal nga tigulo, suno sa gintunaan kang manuskrito, amo ang “Hiniraya: Hinilawod” nga indi magrayu sa siyam ka mga epiko nga nakalap ni Alicia Magos kang Center for West Visayas Studies kang Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas (UPV). May anggid man diya sa Hinilawod ni Jocano. Indi man katingalahan diya tungud bilang epiko kag bahin kang oratura kang Panay, mahimo nga sangka sugidanun lang tanan diya ugaring tungud sa pagsaylo-saylo kang sugidanun sa duro nga dinag-on may mga pagbalhin suno sa kon sin-o ang nagsugid kag kon diin nabatian.
Nangin importante nga basehan ang mga epiko kang Panay para sa pagtuga kang iban pa nga sining. Sa patag kang teatro, ginprodyus kang Paranubliun Antique kang tuig 1999 ang Humadapnon kag Mali halin sa adaptasyon ni Alex C. Delos Santos kag ginpasundayag kang Marso sa Libertad kag kang Mayo sa San Jose. Kang masunod nga tuig, ginpasundayag kang Arts Council of Iloilo Foundation, Inc. ang Panayanon: Epics of Panay nga ginsulat ni Leoncio P. Deriada sa kontemporaryo nga Kinaray-a, base sa koleksyon ni Magos, kag kang Pebrero 2001, ginpasundayag man kang Teatro San Antonio kang St. Anthony’s College ang Hiniraya, base sa teksto nga ginbalhag kang Paranubliun Antique.
Indi run kinahanglan mitlangun pa nga nagaliwan-liwan lang ukon nagabalhin ang mga karakter kag hitabo sa lain-lain nga teksto kag produksyon. Nagapakita lamang nga ang mga epikong Panayanon isara man sa mga tradisyong panulatan nga patas nga ginasandigan kang kontemporaryo nga panulatan kang Kinaray-a kag Hiligaynon.
Magluwas sa mga epikong Panayanon, Hiniraya man ukon Hinilawod, ang isara pa sa paborito nga tunaan kang panulatan kag sining sa Panay amo ang Maragtas, ukon ang alamat kang pag-abot kag pagpuyo kang mga Malay halin sa Bornay sa isla kang Panay. Duro nga mga sugidanun kag nobela nga ginsulat kang mga Ilonggo maghalin kanday Jose Ma. Ingalla, paagto kay Muzones kag Norada ang ginbase sa Maragtas. Sa Kinaray-a ang tinaga nga “maragtas” nangin katumbas kang Ingles nga “history,” kag sa Antique, ang Maragtas nangin sadsadan kang tuigan nga pista nga ginasaulog kang probinsiya, ang Binirayan.
Aswang kag mga sugidanun nga kaharadluk
Kilala ang probinsiya kang Antique, mga banwa kang Dumangas kag Dueñas sa Iloilo, kag probinsiya kang Capiz bilang lugar kang mga aswang. Isara sa mga ginaugtasan, ginakahuya, ukon ginakayugitan kang sangka Karay-a kon mag-agto sa siyudad amo ang pamangkot tuhoy sa mga aswang. Duro nga mga sugidanun tuhoy sa mga aswang kag iban pa nga makangiridlis nga tinuga ang ginahimo kang mga Karay-a, ayhan ang mga talon, bukid, kaumhan, dagat, suba kag sapa nga nagapalibot sa andang lugar amo ang nagapatubo kang tumalagsahun nga imahinasyon kang Karay-a.
Isara ang aswang sa pinakakilala nga pang-idadalmun nga tauhan sa mitolohiya kang Pilipinas. Ginalaragway diya kang manananggal kang mga Tagalog, ukon wakwak kang mga Bisaya, nga lain sa witch kang mga sibilisasyon sa Nakatundan. Sa mga Karay-a ang aswang masami nga ginalaragway bilang sangka mal-am nga babaye, nga nagabungayngay ang buhok kag mapula ang mga mata. May gahum diya sa pagtigbaylo sa itum nga ayam ukon baboy, kag nagakaun kang mga tawo.
Ang pinakabantog nga aswang sa Panay amo si Tinyente Gimo, nga nangin bida pa sa sangka drama sa radyo kang mga Dekada ’70. Suno sa sugidanun ang pamilya ni Tinyente Gimo taga-Dueñas, pero kon kaisa taga-Dumangas, kag kon kaisa taga-Capiz. May nagapahayag man nga nagasaylo-saylo lang si Tinyente Gimo tungud nagapanago.
Kang mga 1980, nangin bantog ang ngaran ni Felicidad Villagracia bilang aswang sa banwa kang Tobias Fornier (anay Dao), Antique. Nagreklamo ang mga kaingud kang malain nga baho halin sa balay ni Felicidad, kag rugto nadakpan ang patay nga mga lawas kang anang mga himata nga nagatagas run. Suno sa mga balita sa radyo, nagauroumpisa si Felicidad sa pagkamanogbulong kag tuyo na nga bulngon ang mga hinablus ugaring wara natabangan. Gintinguhaan na nga buhiun diya paagi sa anang bulong kag pagpangamuyo.[21]
Kang 2003, samtang ginatapos ko ang libro nga The Rise of Kinaray-a (2003) may balita sa radyo tuhoy sa sangka 16 anyos nga lalaki sa Tigbauan, Iloilo nga gindakup kang mga pulis tungud nakapatay kang sangka mal-am nga babaye sa lugar nga ginatawag Baragatan, pero ang pobre nga bata nagapangako nga sangka bahul nga ayam ang anang ginbuno. Suno sa mga tawo, matuod ang hambal kang bata tungud ang napatay nga babaye ginakuno nga aswang. Duro it mga sugidanun nga angay kadya ang mabatian sa Antique kag iban pa nga parte kang Bisayas Nakatundan. Ordinaryo man nga may mga pamilya nga ginakuno sa mga baryo, kag may mga lugar nga “baragatan” diin nagakaratabo ang “bagat” ukon pagpakita kang mga tinuga nga “indi amo.”
Ayhan ang pinasahi nga idadalmun sa mitolohiya kang Karay-a amo ang tamawo. Ang mga tamawo mga tinuga nga nagapuyo sa mga kakahuyan, ilabi run gid sa mga talon kag rapit sa sapa, kapin pa gid ang mga nagaatubang sa murod-an.[22] Ginalaragway ang mga tamawo bilang kaangay gid sa mga tawo ugaring indi makita kang mga mortal, magluwas kon uyon nanda magpakita. Wara man nagapanghalit ang mga tamawo. Suno sa mga sugidanun, nagapakita lamang ang tamawo kon ginguba ang andang ginaistaran ukon ginhalitan kang tawo, kag kon may naluyagan sanda nga tawo.
- Sundi ang kasugpon "Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a (Ikarwa nga Bahin)" -
[20] Namitlang ni Corazon D. Villareal, Siday: Mga tulang bayan ng Panay at Negros. Quezon City: Ateneo de Manila Press, 1997.
[21] Sa konteksto kang pagkamaaram ukon pagkamanogbulong, si Felicidad sangka “initiate” ukon bag-o pa lang nagatuon kang pamulong. Basaha ang panugdaun ni Alicia Magos tuhoy sa amo nga hitabo sa The Enduring Maaram Tradition (1992) pp. 117-120.
[22] Russel O. Tordesillas, Olayra: Prinsesa kang Dagat., manuscript, ca. 1970s.