Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a (Ikarwa nga Bahin)
Si Olayra kag si Russel Tordesillas
Kauna sa baryo kang Carit-an sa Patnongon, Antique may bahul nga puno kang bobog (Tag. calumpang), nga ginapatihan kang mga pumuluyo nga puruy-an kang mga tamawo. Ginpatihan nga rugto nagapuyo si Olayra, ang prinsesa nga nagapanag-iya kang barko nga bulawan nga nagabyahe palibot sa bilog nga kalibutan. Ang Barkong Bulawan sangka alamat nga mabatian indi lamang sa Carit-an kundi pati sa Tobias Fornier kag Aniniy, Antique; sa Dumangas kag Estancia, Iloilo; sa Pilar kag Pan-ay, Capiz; kag sa Nabas kag Malay, Aklan.[23] Ayhan ang pagpati sa barko nga bulawan bilin pa kang kolektibo nga memorya ukon kamalayan kang mga taga-Panay halin sa kaulangan nga mga Bisaya nga kilala bilang mga mananagat. Sa mga epiko kang Panay sangka mabaskug nga imahen ang biday ukon baroto nga gamhanan nga ginasakyan kang mga bagani nga busalian, angay kang mga dinalan nga diya gikan sa “Humadapnon”:
Burung ako burungan
Nabarabag-uhan
Gadarabdab bukid
Nagadaku’y butukon
Sin mano bala’y tagbidat
Si insa’y tagbarangay?
Tubtub ako nabata
Nababayaw, nahanggud
Nabun-ag, natawo-tawo
Hugiwan ako’t nakit-an
Wara pa’t namulalngan
Nga sakayang bulawan.[24]
Para sa mga Antiqueño si Olayra ang tag-iya kang barko nga bulawan. Nangin popular ang sugidanun ni Olayra sa mga Antiqueño tungud ginwaragwag sa radyo DYKA kang Dekada ’70 ni Russel O. Tordesillas (1918-1978) nga taga-Egaña, Sibalom.
Ginsulat ni Tordesillas ang Olayra: Prinsesa kang Dagat para sa anang programa sa radyo. Ginpanipon na diya halin sa mga sugidanun tuhoy sa tamawo nga anang nabatian sa Egaña kag sa Carit-an. Ambay kon ano ang nauna: ang alamat ni Olayra sa Carit-an ukon ang istorya ni Tordesillas sa radyo nga gin-angkun run lang kang mga taga-Carit-an. May panagupnup ako nga si Russel Tordesillas ang nag-imbento kang Olayra, kag tungud sa popularidad kadya sa radyo kang Dekada ’70 nahimo diya nga bahin kang poklor kang Antique. Suno kay Lucy Macavinta, nga mas kilala bilang si Tita Lucy nga anawnser sa DYKA, imaw tana ni Tordesillas sa pagpanumdum kon ano ang mangin titulo kang anang sugidanun sa radyo. Bilang anchorwoman ni Tordesillas sa programa, saksi tana sa paathag ni Russel nga ang ngaran nga Olayra naghalin sa tinaga nga “olay” nga kon sayudon “birhen” ukon “maambung nga babae.” Ginhimo kuno ni Tordesillas nga Olayra nga daw katunog kang “olay ria” kag kon pamatian it langkoy daw may pagka-Intsik ukon Oryental nga ngaran. Bilang manunulat raku it binasahan si Tordesillas kag ana man diya ginagamit sa anang sinulatan.
Ang paghingaran ni Russel sa sangka alamat patimaan lamang kang anang pag-angkun sa diya nga alamat kag gindugangan na kang ana nga kaugalingun nga naman-an kag estilo bilang manunulat. Gani ang Olayra: Prinsesa kang Dagat makabig natun nga sangka prototayp kang nobela nga Kinaray-a nga ginsulat ni Tordesillas, kag indi sangka poklor lamang. Ang manuskrito kang Olayra: Prinsesa kang Dagat may kadamulun nga mga sobra 500 ka pahina kag wara pa nabalhag. Sangka eksposisyon diya sa pagpati kang mga Karay-a sa tamawo. Sa “Introduksyon” pa lang ginalaragway ni Tordesillas ang puruy-an, ugali kag pagsinarayo kang mga tamawo paagi sa gintahi-tahi nga mga kwentong bayan kag personal nga inagihan kang tagsulat. Ang sentral nga naratibo tuhoy sa geneaology ukon gingikanan ni Olayra kag ang pagkaluyag kana ni Fitzgerald nga sangka mortal. Ang sugidanun ni Olayra ginsundan bilang sekwel kang Bilbo, ang Conul nga tuhoy sa mga pagpasimpalad ni Bilbo bilang tawo-tamawo.
Importante nga mga teksto sa panulatang Kinaray-a ang “Olayra: Prinsesa kang Dagat” kag “Bilbo, ang Conul” tungud amo diya ang nangin tulay kang oratura ukon tradisyon nga pahambal kag panulatan nga Kinaray-a. Ayhan sa taraksan kang Nakatundan nga literatura, kabigun sanda nga mga nobela ukon proto-nobela, pero mas nagakabagay nga tawgun lamang nga sugidanun, tungud duna sa Karay-a ang magsugidanun nga ginarara ang matuod kag bunga kang imahinasyon lamang sa pagtuga kang mga naratibo.
Ang sugidanun bilang tradisyong pangnaratibo kang Karay-a
Ayhan ang sugidanun amo ang tradisyong pangnaratibo kang Karay-a, nga naghalin sa pahambal nga pamaagi. Paagi sa sugidanun ginasal-ut kang manogsugid – sa kaso kang panulatan, kang manunulat – ang maragtasun, alamat, biyograpikal, kag personal nga mga hitabo agud magtuga kang istorya. Mahimo nga malawid ukon mabugu ang sugidanun, ukon tinagik nga mga mabugu nga sugidanun, nga wara nagakinahanglan nga magsundanay ukon may lohikal nga basehan. Mamutikan ang diya nga tradisyon sa mga epiko kag sa “Maragtas” ni Monteclaro, kag duna man diya sa pagsinugidanun kang mga Karay-a, matuod man ukon kutso-kutso lamang.
Ang iban nga nakabasa kang teksto kang “Olayra: Prinsesa kang Dagat” ni Tordesillas nagakuon nga ang iban nga mga impormasyon wara it obhetibo nga basehan, pero ang nakamaan kon paano na diya ginsulat nagapangapin nga tungud ginasulat na ang kada serye samtang nagasakay sa traysikul paagto sa San Jose, ginasarigan na lang ang anang imahinasyon sa pagtuga kang mga detalye, sangka patimaan kang matuod nga manunulat. Ang iban nagakuon man nga ang Olayra kag Bilbo wara it kinalis sa “Lord of the Rings” ni Tolkien, kapin pa sa introduksyon nga nagapakilala kang kaharian kang mga tamawo. Pero maathag man nga magluwas sa estilo kang eksposisyon, ang mga hitabo sa “Olayra: Prinsesa kang Dagat” duna sa Antique kag kultura nga Karay-a kag marayu sangsa mga obra ni Tolkien. Mahimo nga nabasahan run ni Tordesillas si Tolkien bisan kang wara pa diya nangin bantog, kag nangin modelo na sa pagsulat.
Ang hinali nga pagkamatay ni Tordesillas kang 1978 nangin pamangkotanun ilabi run gid sa mga tagparamati kang anang programa sa DYKA. Raku ang nagpati nga ginpalakad tana kang mga tamawo tungud sa duro nga naman-an na tuhoy sa ginharian kang mga tamawo. Ang mga una nga bahin kang “Olayra: Prinsesa kang Dagat” nagasaysay kang kabuhi ni Mente nga himata kang mag-asawa nga nanghalit sa bata kang tamawo. Si Mente sangka manogbulong sa Egaña nga ginpalakad, kag duro ang nagpati nga amo man diya ang nangin kapalaran ni Tordesillas.
Nagakaangay nga kilalahun si Russel Tordesillas bilang pinakauna nga manunulat sa Kinaray-a tungud sa mga panahon nga ang anang mga kontemporaryo nga manunulat nagasulat sa Hiligaynon agud makilala sa Iloilo kag mabalhag sa Hiligaynon kag Yuhum, si Tordesillas padayon nga nagsulat sa Kinaray-a. Ang iban pa nga mga sinulatan ni Tordesillas nga sarang makita sa Center for West Visayan Studies sa UPV amo ang “Usul Bahatur” (n.d. 514 pp), “Bangon, Tatay Esco, Bangon” (n.d., 710 pp), “Hustisia sa Espada” (n.d., n.p.), “Ang Dose Pares” (n.d., 78 pp), kag “Ang Capid.” Ang inutod nga lubad sa Ingles kang “Ang Capid” sarang mabasa sa Hiligaynon: Text and Context (1992) ni Hosillos.
Ang una nga mga linya kang “Hustisya sa Espada” nagapakita nga ginsulat diya para iwaragwag man sa radyo. Ginbalhag diya sa Antique Karon (1977-1978). Ang sugidanun nga “Hustisya sa Espada” mahimo nga sangka adaptasyon kang romantiko nga nobela sa Ingles. Tuhoy diya sa paghanas kang bida nga si Myles Macworth bilang sangka hangaway ukon knight, kag ang anang pagpakigbato kay Brian, nga sangka hangaway man. Kilala si Tordesillas sa anang lubad ukon adaptasyon kang mga nobela nga tuyo iwaragwag sa radyo. Ang iban pa nga sugidanun nga anang ginlubad sa Kinaray-a amo ang “Itum nga Baslay”, halin sa bestseller nga Papillon, kag ang Kinaray-a kang Dune ni Frank Morrow. Sa “Ang Capid” ana gintinguhaan nga ipakita nga sarang himuon ang paglubad kag pagtuga kang orihinal nga naratibo bilang proseso kang pagtuga kang sugidanun. Kang tion nga tana napatay ginasulat ni Tordesillas ang anang libro tuhoy sa Antique kang ikarwa nga Gyera Mundyal. Napatay tana sa edad nga 60. Urihi run nga ginkilala sa Antique ang kontribusyon ni Tordesillas bilang manunulat sa Kinaray-a. Kang 2005, gintugroan tana kang Bugal kang Antique – Datu Lubay Lifetime Achievement Award nga ginbaton kang anang bata nga si Ellen Tordesillas, sangka peryodista nga nagasulat sa pahayagan nga Malaya.
Sa mga una nga henerasyon kang manunulat, indi lang si Russel Tordesillas ang nagsulat sa Kinaray-a. Ang manuskrito kang “Mabinudhion nga Kasing-kasing” ni Cornelio E. Amaran sangka pamatuod nga may iban pa nga manunulat sa Kinaray-a ugaring wara lang nakilala kag nabalhag. May sangka manuskrito pa kang sangka bugu nga dula sa Kinaray-a nga nasapwan sa Center for West Visayan Studies sa UPV nga may petsa nga Hunyo 1972 kag wara it tagsulat, pero nalakip sa koleksyon ni Manuel Tondares Sr. Sangka dula diya para sa paskwa kag nagamitlang kang Masagana 99 kag Green Revolution, mga proyekto kag administrasyon ni Ferdinand kag Imelda Marcos kang Dekada ’70. Ayhan wara pa nabalhag diya, pero may mga marka nga nagapamaan nga naprodyus kag napasundayag run diya. Ang mga manuskrito nga diya, lakip ang kay Tordesillas, wara’t sapayan nga indi makabig nga mga halimbawa kang manami nga pagsulat, nagapakita lamang nga bisan sa tunga kang hegemoniya kang Hiligaynon ang Kinaray-a padayon nga nagtubo bisan sa radyo kag teatro lamang.
- Sundi ang kasugpon "Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a (Ikatlo nga Bahin)" -
[23] Basaha si Alicia P. Magos, “Barko nga Bulawan: Tales of the Mythical Golden Boat of Panay,” sa Iwao Ushijima kag Cynthia Neri Zayas, eds., Binisaya nga Kinabuhi (Visayan Life), Quezon City: College of Social Sciences and Philosophy, University of the Philippines, 1996. pp 257-277.
[24] Halin kay Magos (1996).
[24] Halin kay Magos (1996).