Ang Paghigugma
ni Fredoneth T. Jonelas
Nagapuropungko ako sa idalum ka bahul nga puno sa may binit baybay, nagapaliwa-liwa sa magamo nga palibot ka baryo. Sa marayu ako nagalantaw nga may ginapaminsar kag may ginasulat. Pagkaligad ka tatlo ka minuto may sangka babayi nga nag-abot, nagahibi nga may ginakupkupan nga laragway, piro nagalantaw sa punta kon sa diin nagakit-anay ang dagat kag langit. Nagatindug lang tana. Banta ko mga tatlo ka mitro ang karayuun na kanakun. Sa akun hunahuna, nagtaliwan siguro ang anang nobyo hay daw bata pa man ang babayi, mga disinwibi ang idad. Wara ko gid namasnahan hay mal-am run man kita.
Samtang nagalantaw sa marayu naghambal ako, “Sakit lang ra sa una, piro sa urihi mabaton mo man ra.” Dayon may nadumduman ako. Naistorya ko sa babayi ang paghigugmaanay namun ni Diana, ang babayi nga akun ginhigugma labaw sa akun kaugalingun.
Singkwinta anyos run ang nagligad, mga disinwibi man ang idad ko kato kang magkilalahanay kami ni Diana sa binit baybay nga ya, mismo sa idalum ka puno nga ginapungkuan ko.
Una ko nga nakita si Diana nga nagapungko sa idalum ka puno. Simpli lang si Diana, gwapa, daw bata kang Kano, pino ang pungyahun kag nami lawas na piro suplada. Daw sa dyosa. Kang mga tyimpo nga to, nagahibi si Diana. Wara ako kamaan kon manhaw, amo nga namayha ako magbugno kanana tungud bukut kami kilalahanay. Nagtindug ako nga daw mga sangka mitro ang rayu kanana nga nagayuhum piro sa marayu nagalantaw kag dayon ko hambal, “Sakit lang ra sa una, piro sa urihi mabaton mo man ra.”
Kang mabatian ni Diana ang ginhambal ko, dayon na balikid kanakun, piro ako nagalantaw man gihapon sa marayu. “Kon palangga mo, dapat ipakita kag ipakigbato mo,” pasunod ko nga hambal kag dayon balikid ko kanana. Nagtindug dayon si Diana kag sa paghana na nga pagpanaw, naghambal ako, “Mayad gali nga pagkit-anay.”
Nagtikang tana ka mga darwa ka lakbang kag nagbalikid. “Diana, Diana gali ang ngaran ko.”
Dayon ko man sambit, “Carlo.”
Kang mabatian ni Diana ang ngaran ko naghambal tana nga, “Salamat, Carlo. Mauna run ako basi ginasagap ako sa amun.” Nagyuhum lang ako kanana.
Ako si Carlo, pangarwa sa tatlo nga magbururugto. Simpli lang ako. Si Nanay manogtahi ka mga bayo sa amun baryo. Si Tatay sangka panday. Duro nagahambal nga daw Kano kuno ako hay ako ang pinakamaputi sa amun nga magbururugto. Wara ako nagpadayon sa pag-iskwila sa kolihiyo bangud sa problima pinansyal piro nakatapos man ako sa mataas nga iskwilahan.
“Carlo!” singgit ni tatay kanakun, “may nagasagap kanimo rugya. Si Marissa!”
Si Marissa and nobya ko kang mga tyimpo nga to. Gwapa si Marissa, duro nga mga soltiro ang nagapangaluyag kana bisan may nobyo run tana kag amo ya ang indi ko nagustuhan.
“Marissa, manhaw nagbisita ikaw?” ang pamangkot ko kanana.
“Si Carlo man tana ngaya, syimpri nahidlaw man ko, eh, kanimo,” ang sabat ni Marissa kanakun.
“Ti, Carlo, mangsawa kaw lamang? Ang mga manok burubudi anay to,” sal-ut ni tatay.
“Si Tatay gid sabun nga ya.” Nangalot lamang ako ka ulo sa sugo ni tatay. “Marissa, kit-anay ta lang kar-on sa plasa,” ang hambal ko. “Sabad si Tatay, bi. Ako lang pirmi ang ginasugo. Si Manong tana to hud nagabarabaskitbol lang,” ang kiyamod ko.
“Sigi, kar-on, ha? Andam kaw kon indi kaw magpakita!” ang pahug ni Marissa kanakun.
Ako lang pirmi ang makita ni tatay. Si Manong James tana ginapabay-an na lang hay paborito bay nga bata piro sunod lang man ako sa sugo ni tatay. Pag-abot ka gabii, nagtabuay kami ni Marissa sa plasa piro wara man kami nakaistoryahanay ka mayad hay puro lang away.
Kon indi kami mag-imaway ni Marissa, sa binit baybay ako nagapaamulya imaw si Diana. “Lantu mo, bisan ano himuon ko, panilag ko kulang pa para kay Marissa,” ang sambit ko kay Diana. “Bisan duro ang nagapamasyar kanana, ginabaton ko hay nagnobya ako ka gwapa bi mong,” ang pasunod ko nga hambal samtang nagakadlaw. Si Diana lang ang ginaistoryahan ko parti kay Marissa. Pirmi kami nagakit-anay ni Diana sa may binit baybay.
Sangka adlaw, nakita kami ni Marissa nga mag-imaway ni Diana nga nagakadlawanay sa bibi ka dagat. Pagkauli ko sa balay, didto man si Marissa imaw ka magurang ko nga si James. Nagbisa anay ako kanday nanay kag tatay dayon gin-agtunan ko si Marissa.
“Ano tana imong ginaobra rugya?” pamangkot ko kanana.
“Rugya, gin-imbitar ako ni James hay adlaw kang pagkatawo na kaya. Manhaw sayud?” ang sabat ni Marissa.
“Lantu mo nga may nobyo kaw kag si Manong may luyag kanimo, tapos nagtawas timo. Ano lamang hambalun nanday Tatay kag Nanay kag iba nga mga tawo bay?” ang pag-usisa ko kanana.
Dayon nagsabat si Marissa, “Ti, ano? Ikaw haw, nakigkita sa bayi sa bibi nga may nobya man ikaw. Amo guro nga kis-a wara kaw nagapakita kanakun!” ang sabat ni Marissa.
“Kakilala ko lang tana ra si Diana kag wara’t sayud tamun nga ginaobra!” sabat ko kay Marissa.
“Ah! Diana gali ang ngaran ka bayi nga to? Ti, kami haw ni James may sayud nga ginaobra?” ang pamangkot nana kanakun nga wara ko masabat. “Amo ra ang sayud kanimo, Carl, hay pati si manong mo ginapinsaran mo ka sayud.”
Naghipus lamang ako. Nag-away kami ni Marissa, kag kay Diana ko lang nahambal ang hibubun-ut ko sa nobya ko kag sa akun pamilya.
Maintyindihun si Diana, nagapamati lang tana ka mga wali ko parti kay Marissa. Pagkaligad ka tatlo ka adlaw nagbulaganay kami ni Marissa. Nagahibi ako sa ingud ni Diana kang ginhambal ko ang natabo kanamun ni Marissa. Ginkupkupan ako ni Diana.
“Wara ti kaso ra. Makakita man ikaw ka tawo nga mapalangga kanimo, kag rugya man ako.”
Bisan palangga ko si Marissa, iba ang nabatyagan ko kay Diana. Dayon ako parayu hay basi kon ano ang pinsarun kang makakita kanamun. Budlay magpalangga ka bayi nga gwapa, duro ang nagabantay kanana. Nag-init ulo ko kang naman-an ko nga ang magurang ko ang nagsunod nga nobyo ni Marissa pagkatapos namun magbulaganay.
Sa pira ka simana nga imawanay namun ni Diana, nahulog ang akun tagipusuon kana kag nangin nobya ko tana.
Sangka adlaw may ginhambal si Diana kanakun. “Carl, may nobyo ako kag gusto ni Tatay nga ipakasal ako kay Randito.”
Gin-istorya na kanakun nga kang una kami nagkit-anay nga nagahibi tana, amo ang adlaw nga ginrito tanda darwa ni Randito. Si Randito suno kay Diana manggaranun sa anda lugar, sa pihak baryo. Sangka lalaki nga indi gusto ni Diana hay sayud kuno ang batasan. Sa masunod nga pagbilog ka bulan tanda kaslun.
“Carl, indi ko gusto ikaslun kay Randito. Lagyo lamang kita. Agto kita sa marayu, sa marayu rugya nga indi kita makita nanday Tatay kag Nanay kag ni Randito.”
Ginhambal ni Diana nga kon pwidi kuno nga sa balay tana maistar bisan kaya lang nga gabii para imaway kami. Batyag ko ang hibubun-ut ni Diana, ang sakit sa tagipusuon nana. Piro nahadluk man ako nga mag-uli ka babayi sa balay hay basi kon ano ang pinsarun ka mga paramantay sa amun baryo. Kag sara pa, gamay lang man ang amun balay. Diin ko bay paturugon si Diana?
“Indi ta kaw pwidi idar-un sa balay kag rugto paistarun,” ang hambal ko kanana. Kang pagkabati nana, dayon duko ni Diana ka anang ulo kag nakita ko ang pagluha ka anang mga mata. “Indi run maghibi, palagyo lamang kita darwa,” ang ginhambal ko kanana. “Hulatun mo ako rugya kar-on sa gabii. Maagto kita sa Manila para mas rayu rugya.”
“Indi lang rugya sa baybay. Rugto lang sa may pihak suba. Basi madakpan kita nanday Tatay kag Nanay. Sigurado karaan gid ako kag indi run ako pagpagaw-un sa balay. Indi run kita makakit-anay. Amo ra ang indi ko gusto nga matabo,” ang hambal ni Diana kanakun. “Palangga ko sanday Tatay kag Nanay pati si Dayna nga bugto ko, piro indi ko gusto magpakasal kay Randito. Sigurado ako nga sakitun na lang ako,” ang dugang na pa.
“Sigi, basta kit-anay kita sa pihak suba kar-on mga alas-dyis sa gabii.”
Kag nagbulaganay kami darwa pauli. Indi ko man gusto bayaan kanday nanay kag tatay piro palangga ko si Diana kag indi ko gusto ipakasal tana kay Randito. Bisan wara ko pa nakita si Randito, pakut ko nga sayud nga klasi ka lalaki tana. Indi ko pwidi pagpabay-an si Diana. Nagdisisyon ako nga maglagyo kami darwa.
Sa balay naghimus ako ka amun rayapunon.
“Aba, ano ang nakaun ni Caloy man nga naghimus haw?” ang pabati-bati ni nanay kanakun.
“Si Nanay man tana nga ya daw. Kis-a lang ta gani gahimus,” ang sabat ko.
Pag-abot ka alas-dyis sa gabii, ginhulat ko anay nga magtururog ang mga tawo sa balay. Naghimus ako ka mga gamit kag bayo ko kag hinay-hinay ko nga ginbuksan ang gawang kag nagdalidali paagto sa pihak suba kon sa diin nagahulat kanakun si Diana. Nagkit-anay kami ni Diana kag dayon nagpanaw paagto sa paradahan ka sarakyan.
“Sigurado kaw run, Diana, nga magparayu kita kag mapa-Manila?” ang pamangkot ko kay Diana.
“Ikaw haw disidido kaw run nga magtawas kanakun kag bayaan sanday nanay kag tatay mo?” ang anang sugpon.
“Huud, eh. Palangga ta kaw, Diana. Indi ta kaw pagpabay-an,” ang sabat ko kanana.
Haros dosi oras ang byahi namun sa barko. Sa katapusan nakaabot gid man kami sa Manila. Nagsagap kami dayon ka maistaran.
Sa Manila, wara ti pasilabut ang mga tawo kon halin man ikaw sa probinsya. Ang una nga mga simana namun masadya bisan kami lang nga darwa, buta kang pagpalangga. Kay Diana ko lang nabatyagan ang tuod-tuod nga pagpalangga kag ang pag-atipan ka asawa sa anang bana. Bisan bukut pa kami kasal, daw mag-asawa run kami nga darwa. Ang adlaw-adlaw namun nga pangabuhi daw bag-o lang kami ginkasal. Sangka bulan kami sa Manila kag nakakita man ako ka obra. Bisan ano kabudlay ang pangabuhi namun, sadya kami nga darwa nga pariho wara ti ginapinsar nga problima.
“Pangga, pangga, may obra run ako,” ang balita ko kay Diana pag-abot sa balay nga ginaistaran namun. Pangga ang tawganay namun darwa. Nag-obra ako sa sangka ristawran nga rapit sa ginaistaran namun. Nagtinguha ako ka mayad para kay Diana kag nag-obra ka sakto para kanamun nga darwa.
Ginatahod ko si Diana bisan tatlo run kami ka tuig nga nagaimaway sa sangka balay. Wara gid ti natabo kanamun. Palangga ko gid si Diana.
Sangka adlaw gulpi lang natumba si Diana. Dayon ko man dara kana sa hospital. Nagmasakit si Diana piro ang hambal ka doktor wara man kuno tana ti balatian. Gin-uli ko si Diana. Karuluoy ang babayi nga pinalangga ko. Nagahibi lang ako magturuk sa sitwasyon na. Wara ti bulong para sa pinalangga ko hay wara man tana ti balatian.
“Maiwan ako kaya man? Ano ang natabo kay Diana man?” Nagahibi ako nga nagapamangkutanun sa kaugalingun kon manhaw nag-amo kaya ang babayi nga palangga ko. “Ginuo, ano ya ang gintugro nimo kanamun?” ang pamangkutanun ko sa Ginuo.
Pagkasunod nga adlaw, indi run makatindug si Diana. Panilag ko daw amat-amat nagaitus ang anang kabuhi. Naglisinsya ako sa ginaobrahan ko kon pwidi makapahuway para maatipan ko ang palangga ko.
Sangka bulan man ang antos ni Diana sa sakit na nga indi maman-an kon ano. Antis mautod ang kabuhi ni Diana, naghambal tana ka tuod nga maskin ako indi magpati.
“Carl, pangga, pamati kamayad,” ang hambal na kanakun. “Ang palangga mo sangka tamawo. Sara ako sa mga prinsisa nga nagaistar sa puno kon sa diin mo ako una nakita.”
Indi ako makapati sa akun nabatian. “Ano tana imong ginahambal man?” ang pamangkot ko kanana.
“Dumduman mo si Randito?” Nagtango-tango lang ako. “Si Randito prinsipi ka mga ingkanto nga ituman kag may gusto kanakun.” Sigi lang ang akun pagpamati kanana. “Tana ang pinakapintas nga ingkanto. Lantu nana ang parti kanatun, amo nga ginparayu ta kaw para indi na ikaw paghalitan.”
Samtang nagapamati ka istorya ni Diana, nagaturo lang ang akun luha. Indi ako magpati nga ang pinakapalangga ko nga babayi sangka ingkanto.
“Lantu ko nga ang pagtawas ko kanimo, maabot sa tyimpo nga ya. Ang lawas-tawo ko bawiun ka mga ingkanto,” ang sugpon ni Diana. Wara gid ko nagapati sa mga ingkanto kag mga tawo-tawo sa lupa.
“Carlo, pangga ko, palangga ta kaw. Indi ta kaw gusto masakitan. Sa pagdura ko, indi run kita magkit-anay liwan. Patawara ako sa pagtago ko ka sikrito kanimo.” Kag nautod ang ginhawa na.
Wara gid ako nagpati sa mga ginpanghambal ni Diana asta kang nakita ko nga amat-amat nahimo puno ka saging ang lawas ka palangga ko nga akun ginakupkupan.
Nagaturo lang ang akun luha samtang ginapaminsar ang ginpanghambal ka palangga ko. Sa masunod nga mga inadlaw, nagdisisyon ako nga mag-uli sa probinsiya namun. Samtang nagasakay ako sa barko, marayu ang akun panuruk kag dalum ang paminsarun. “Makita ko pa ayhan ang babayi nga pinalangga ko?” pinsar ko.
Nakaabot gid man ako sa probinsiya namun. Pagka-abot ko sa balay, si nanay ang una nga nakakita kanakun.
“Caloy? Caloy? Ikaw gid man ra, Caloy?” ang pamangkutanun ni nanay samtang nagapanaw parapit kanakun. “Caloy, bata ko, sa diin ikaw nag-agto man, manhaw wara gid kaw naglisinsiya? Bata ko, nagbalik run ikaw!” ang panambitun ni nanay samtang nagaturo ang mga luha na.
“Tama run ra, Nay, rugya run ako. Nagbalik run ako,” ang hambal ko kag dayon ko sagap si tatay. “Nay, diin tana si tatay man kag ang mga bugto ko? Si Manong James kag si Carla?” ang usisa ko kay nanay. Wara nakasabat si nanay sa pamangkot ko. “Nay? Diin tana si tatay?” liwat ko nga pamangkot kay nanay. Buhay gawa kag makasabat si nanay sa pamangkot ko.
“Caloy, si tatay mo, wara run,” Nagahiribiun si nanay. “Si tatay mo patay run. Napatay tana sangka tuig run ang nagligad. Ikaw pirmi ang ginapaminsar na. Antis tana mautdan kang kabuhi, ikaw ang ginasagap na.” Daw gintakluban ako ka langit kag lupa kang nabatian ko ang hambal ni nanay. “Palangga ikaw ni tatay mo, Loy. Si manong mo may asawa run. Nagaistar tanda ni Marissa sa balay ni tatay nana. Si Carla sa iskwilahan pa. Sigurado ako nga malipay gid tana kar-on kon makita na ikaw,” padayon ni nanay.
Gin-istorya ko kay nanay ang parti kay Diana. Bisan tana indi magpati. Samtang nagaistoryahanay kami ni nanay, nag-abot si Carla.
“Manong Caloy, ikaw gid man ra?” ang pamangkot na kanakun.
“Huud, Carla, ako gid man ya,” ang sabat ko kay Carla. Kag ginapadayon ko ang pag-istorya nga nagaturo ang luha ko.
Nadura ang babayi nga pinalangga ko, pati ang tatay ko napatay. Mayad lang hay rugyan pa sanday nanay kag mga bugto ko nga nagapalangga kanakun. Padayon gihapon ang kabuhi ko. Para malikaw ko ang akun pinsar sa pagpanumdum kay tatay kag kay Diana, nag-obra ako sa munisipyo namun sa bulig ka akun tiyo. Ginpasulud man tana ka migo na nga marapit kay Miyor. Bisan bukut pirmaninti ang posisyon, may swildo ako nga matugro kay nanay.
Pira run ka tuig ang nagligad, wara gihapon ako nakapangasawa. Ginahulat ko man gihapon ang babayi nga pinalangga ko nga magbalik kanakun. Sa adlaw-adlaw ko nga pangabuhi nagabalik-balik ako sa baybay kon sa diin kami una nagkit-anay ni Diana samtang nagapaminsar nga basi makita ko pa ang babayi nga pinalangga ko.
Singkwinta anyos run ang nagligad kang nadura si Diana kag sitinta idos anyos run ako.
“Tiyo Caloy, maigma run kita,” ang tawag ni Diana kanakun. Diana ang ngaran ka bata ni Carla. Ako ang nagpangaran kana.
“Sigi, masunod run ako,” sabat ko kay Diana. “Pangga, mauna run ako hay ginatawag run ako ka hinablus ko nga maigma.” Dayon ko tindug kag magtikang pauli.
- Katapusan -