Si Monie Monyika kag ang mga Basura
ni Jessie N. Monsale
Ala-sais sa gabii sa panimalay de la Cruz, pagkatapos kang pagbagting ka lingganay ka orasyon, nangabay ruman ang mga kaapuhan ni Lola Terya ka sangka sugidanun pangbata. Amo run ka dya ang anda naandan nga ginahimo kon magtiriripon antis magyapon. Gani wara ti nahimo ang sitinta isingko anyos nga mal-am kondi ang itugro ang sangka manami nga sugidanun.
“Mga apo, ang atun sugidanun tulad nga gabii may tig-ulo: Si Monie Monyika kag ang mga Basura,” ang umpisa ni Lola Terya nga nagayuhum-yuhum kag ang bayhun manayanaya. Madasig nga nagpararapit sa tumba-tumba ang anang mga kaapuhan kag magbirisa anay antis magpwisto. May nagalumpiga, may nagahapa kag may nagapasabak, ang tanan gusto gid mamati.
“Si Monie sangka monyika nga nagahulag sa palasyo ni Monika – ang bantog kag mabuut nga prinsisa sa Kaharian ka Kamonyikahan. Si Monie ang pinakapaborito kag pinakaali-ali nga timbang-sirbidora ka prinsisa hay tama kana ka gwapa – malabug, malagtum kag mahining ang buhok, mapula-pula ang pungyahun kag mga bibig, nagayuhum ang mga mata kag mapino ang pagkaobra. Bangud tana ang pinakapaborito nga kabulig, may koro-korona man tana, kapa kag baston. Daw prinsisa man ang pamatyag ni Monie sa kaugalingun biskan sara lang tana ka timbang-sirbidora,” ang padayon ni Lola Terya.
Piro kon ano kamayad si Prinsisa Monika, amo man ka raw-ay ka batasan ni Monie monyika.
“Monie, Monie, bugtaw run kag maghimus,” ang pamukaw ni Madam Yeka nga mayordoma nga isara man ka monyika. “Kamo bala ang nakatuka tulad nga manglimpyo sa palasyo. Dapat aga pa kaw mag-agto rugto.”
“Hay, nami pa gani magturog, Madam Yeka. Kar-on lang bala brubhay. Luwas pa, ginatak-an gid takun magpanglimpyo ka mga basura hay sa kahigku, kapin pa gid kon ana ka iba nga rapta. Wara gani takun gapanglimpyo biskan dya sa atun iristaran, sa ana pa ka iba nga mga tawo sa palasyo? Mayad haw tanda,” ang tuman ka hinambog kag sinuplada nga sabat ka monyika.
“Monie, iha, dapat naman-an mo run ang mga dapat kag indi mo dapat nga himuon kon basura ang natungdan hay mismo ang Hari kag Reyna ang nagtugro ka layi ngara. Tuman ka swirti kanimo hay palangga ikaw ka Mahal nga Prinsisa piro arampuan ang imo batasan pag-abot sa basura. San-o kaw pa magbag-o kag manuto man? Wara man takun nagkulang sa paggiya kanimo sa mayad nga pagginawi. Naga nga nagatulad timo kara haw?” ang panghakruy ka mapisan kag mabuut nga mayordoma.
“Pabay-i lang bala takun, Madam Yeka. Importanti, nagaobra man takun maskin paano, indi bala? Nagapati man takun sa mga sugo ninyo,” ang maarti na nga sabat.
Dayon ni Monie talikod sa mayordoma nga may inoghambal pa daad kana. Wara ti nahimo si Madam Yeka kag masubu nga nagwa dulang tana sa kwarto. Nagbalik pa gid ang hambog nga monyika sa pagturog kag nahamuukan gid dayon.
“Bastos gid ang anang batasan. Basura run gani kita, amuhon na pa kara ang pagtratar kanatun? Pabay-i lang hay may ana gid ra nga tyimpo. Wara bala tana kamaan nga sa ana batasan nagasandig kon ano ang atun mayad kag malain nga matugro sa mga tawo kag sa palibot? Indi lang ti tana ang makaambit ukon madalahig. Kag kabay pa nga makabugtaw tana dayon samtang wara pa ti bahul nga disgrasya nga matabo,” ang kurumudon kag aningal ka mga dahon-dahon ka laswa kag panit ka prutas.
“Amo gid. Dapat ibutang na kita sa nagakadapat natun nga lugar pirmi,” ang sabat ka botilya. “Indi na dapat kita pagdarapunun. Kamo nga mga dahon-dahon kag panit para sa madunot nga surudlan kag kami ni lata, pwidi sa indi madunot ukon magamit liwan nga basurahan.”
“Baw, nami gid ra sumpuun ang pagkalabaw na. Ang pagkagwapa na dapat parisan na raad kang pagkabuut. Indi tsakto ang paggamit na ka mga bugay nga gintugro kana. Tama ka balingag,” ang nagaugtas nga sugpon ka lata.
Nagpanghulung-hulung si Monie kag nahangyus tana ka anang makita ang mga basura nga nagasirinamo sa bangi ka kusina. Tanda gali ka dya ang nagapabati-bati kana.
“Ah, gali? Manami, ih! Ako gali ang ginasumsuman nyo aga pa? Mga wara kamo ti pulos. Mga pisti! Amo dya ang dapat kaninyo, ay,” kag dayon na pangsipa, panglinas, pamuong kag panggusnit ka mga lata, pinanitan, botilya, plastik kag mga papil. Nagahapo-hapo kag nagaparamula gid si Monie sa tuman nga kaugut.
“Sigi lang, Monie, imo lang anay ang tanan tulad, piro sa amo mo kara nga batasan, mas basura kaw sangsa kanamun. Ang Ginuo lang bahala sa mga ginapanghimo mo. Tandaan mo gid ra, Monie Monyika, makiritaay pa kita. Hahaha!” ang yaguta kana ka mga basura.
Mamuyayaw pa daad ang monyika piro gulpi lang tana nga natapungawan kang nabatian na ang pagpanawag ni Madam Yeka. Ginapabangon kag ginapahimus run tana.
Bugana si Monie kag ang mga tinawo nga imaw na sa iristaran para sa mga kabulig sa tanan nga mga bagay nga anda kinahanglanun, gani biskan sa pagkaun wara gid ang mga tinawo ti problima. Ginbilinan nanda si Monie nga himusun ang mga panit ka saging sa babaw ka lamisa piro wara tana magpati. Nagpaliyan-liyan anay dya pagkatapos ginpanghulog ang mga panit sa idalum ka lamisa. Kang makundisyon ang kaugalingun nga magsulud run sa palasyo, dalidali nga nagtindug kag nagtikang ang monyika. Kang hinali lang nga nakabatyag si Monie nga daw ginahakwat tana.
“Ay, Dyos ta!” Daw gasala man ang kalag na hay nalapakan na ang panit ka saging nga ana kaina ginhulog sa salug. Nalipat gid tana magpurot ka mga panit antis magtindug.
Nagrinungkadol kag nagkaratumba ang mga purungkuan kag ginsundan dya kang singgitan ni Monie ka, “Araguy! Nakausdang ang buli ko!” Nagangarawngaw tana sa kasakit. Pamatyag na nagkarahukas ang anang mga hita nga nagasugpon sa anang balikawang. Nan, amo dya ang sukot kana – ang pagkadanlug sa anda salug bangud sa ana man lang hinimuan.
Nagpadayon man sa gihapon ang monyika sa indi manami na nga paminatasan pag-abot sa mga basura. Wara gid tana nadudla sa anang pagkausdang.
Sangka Sabado, midyo mauranun ang tyimpo hay may ginbalita nga bagyo. Amo man kadya ang sorprisa nga pag-uli sa palasyo ka Hari kag Reyna halin sa malawid nga bakasyon. Gani si Prinsisa Monika naghanda kang tuman ka raku nga putahi sa pag-abi-abi kag pagsorprisa sa anang mga ginikanan.
Ginsugo ni Prinsisa Monika si Monie nga himusun ang mga basura sa kusina nga nagsururuput kag butang sa kilid nga gawang ka palasyo para maabay ka buul ka nagalibot nga trak ka basura.
“Ay, Prinsisa Monika, maan dulang, ah! Raing man dya ka tama. Tingbun kag saramuon ko dulang tanda sa sangka surudlan, ah,” ang napiritan nga pati na ka sugo ka prinsisa kag pasimpli nga nagpudag-pudag. Biskan man-an na nga indi dapat pagsaramuon ang mga basura, ginlalis na gid. Wara na pa ginhigtan ang baba ka kada surudlan. Ay, sa pagkatamad, ana tanan!
Ginpangsandig ni Monie ang mga surudlan ka basura sa pader kag magdalagan pabalik sa kusina ugaring gulpi lang mag-uran ti damul-damul amo nga nabasa si Monie. Nagpadayon ti mga tatlo ka oras ang uran asta nga nag-amat-amat magbinaha run sa kanal sa kilid nga gawang ka palasyo. Ang mga surudlan ka basura natumba kag nagbukas ang bibian gani nagrinapta kag gin-anod ang mga sulud paagto sa anda kusina. Ang iba, nagsupun pa sa kanal.
“Monie, lantawa ang obra mo, nagrinapta ang nga basura hay wara mo ginsirado ang baba ka surudlan. Hala, ikaw kara panglimpyo liwan pagkakulpa ka tubig. Dapat risponsabli run ikaw sa pagginawi mo,” ang mandar kana ni Prinsisa Monika nga nagapangara.
Nagpamusi-musi lang ang monyika kag daw mahibi sa kaugut sa mga basura. Nagaralain gid tana.
“Andaman lang ninyo nga mga basura kamo!” ang pinsar ni Monie. Wara tana ti mahimo kondi ang manglimpyo kang nagrinapta nga mga basura.
Sa ikarwa nga kahigayunan, ginbalikan ang monyika ka mga ginpangbuhat na sa mga basura.
Nagligad pa gid ang mga inadlaw kag wara gid nagtahaw ang tuyo ni Monie nga makabalus sa mga basura. Indi gid tana mahim-us sa anang handum kag dumut nga magtimalus.
Sangka adlaw, ginsugo ni Prinsisa Monika si Monie nga magwa sa palasyo kag magpamupo ka mga bulak sa wayang. Bug-at sa anang kabubut-un hay mainit kuno kag may tarabukon pa nga magamay nga sapa antis makalab-ot sa wayang. Piro sa pihak ka dya, nagpati ang matamad nga monyika bisan nagapamurugso.
Nakalab-ot si Monie sa sapa kag daw nangidlisan gid tana sa mga nakita sa palibot. Tuman ka higku ka tubig nga nagailig kag nagarapta pa ang mga basura. Ayawan tana kahinay-hinay kag batak ka anang palda kag kapa. Kinahanglan na pa nga magpatong-patong sa mga madanlug kag lumuton nga mga bato para makatabok sa pihak nga pangpang ka sapa. Hana run tana makalampuwas sa pagtabok kang nakadanlug tana. Natumba si Monie kag nahulog sa sapa. Naigo ang anang ulo sa bato kag nalipung gid ang monyika.
“Bugtaw run, Monie, monyika nga basura,” dayon harakhak ka limug nga ana nabatian.
Amat-amat nga nagmukra si Monie kag nahangyus gid sa anang itsura. Nalubung tana sa mga basura, lao kag tubig ka sapa nga nagabukal-bukal sa kahigku. Ang anay maanyag nga monyika, tuman run karaw-ay kag kahigku. Nangin basura tana sa panurukan ka iba.
“Nagkita-ay run man kita monyika. Wara gid kami magsala nga magabayad ikaw sa imo nga kapintas. Tulad, ang imo bayhun kaangay run gid namun. Wara run ti may manamian kanimo biskan pa si Prinsisa Monika. Basura kaw run nga mahigku kag mabaho. Basura! Basura run timo nga pisti kag wara ti pulos.” Padayon sa pagharakhak kag pagyaguta ang mga basura nga nagasirinaot sa kasadya.
“Indi takun magpati kaninyo. Nagsala kamo hay ako ang pinakapaborito nga monyika sa Kaharian kang Kamonyikahan. Biskan ano ang bayhun ko, wara ti mabag-o,” ang pahambog man sa gihapon ni Monie.
Nagbalik run ang animo ka monyika nga nalipung kag hinay-hinay nga nagtindug para magbalik dayon sa palasyo. Nagaralagtok ang anang kalawasan piro wara sa gihapon ti pagbag-o sa anang batasan biskan nag-abot run ang adlaw nga wara na gid ginalauman nga matabo kana.
Ang biskan sin-o nga ana masugata, nagalikaw kana kag nagapanabon ka andang mga irong. Ang iba ginakadlawan tana. Tuman nga pagtamay ang anang nabatyagan nga daw makupus tana sa kahuya. Ang anay mahining kag malagtum na nga buhok nabuta ka lao kag mga lumot; nabari man ang anang koro-korona; ang ana bayhun puros lao; ang anang bayo kag kapa nabasa man kag tuman kahigku. Nagapirilit kana ang dapug nga malangsa kag maanghit. Ang anay maanyag nga monyika, isara gid lang tulad ka basura nga makasuruka.
“Mga suldado, naga may nagalagaw nga monyika nga basura ridya sa atun nga palasyo? Tuman kabaho kag karaw-ay kana. Andut ginapasugtan pa ra tana nga makalabay-labay. Indi bala nga may layi ang atun mahal nga Hari kag Reyna patuhoy sa pagtratar sa mga basura sa atun kaharian? Dapat kara kana ginarisaykul run. Iparayu ninyo ra sa akun atubangan. Dakpa ninyo kag ipabutang ridto sa mayor nga tarablugan ka basura,” ang mandar ni Prinsisa Monika nga wara nakakilala sa bayhun ka paborito na nga monyika.
Kinulbaan gid si Monie sa ana nabatian. Nagakurudug sa kahadluk bangud nga idar-un tana sa mayor nga basurahan sa diin ginarisaykul ang tanan nga mga basura. Nagsala-sala dya nga nagpaathag sa prinsisa.
“Mahal nga Prinsisa Monika, ako dya si Monie, ang timbang-sirbidora mo. Nakadanlug ako sa sapa nga buta ka basura. Mamupo daad ako ka mga bulak sa wayang suno sa imo ginsugo kaina. Patawara ako hay ayhan sara takun sa mga wara pagsiparar ka mga basura kag pagpati sa layi ka Hari kag Reyna,” ang pakitluoy ka monyika nga kon pwidi pa lang nagatararamus run daad ang mga luha.
“Monie? Ikaw gid man ra bala Monie?” Daw indi makapati ang but-anan nga prinsisa. “Tingala man takun nga wara kaw dayon nakabalik. Hala, pagparigos run ridto. Him-usa ang imo kaugalingun kag ang imo rapta nga dya. Raku pa kamo ti orubrahun sa sulud ka palasyo,” ang bilin ka prinsisa kag ginpadayon ang paglibot-libot sa hardin.
Dalidali nga nagparigos ang monyika. May bahul nga paghinulsul nga nagpangako tana sa anang kaugalingun nga sa paghugas ka basura sa anang kalawasan, ang tanan nga sayud nga batasan mahugasan kag maanod man. Kag sa pagwa na sa banyo, may bag-o run nga Monie Monyika – ang timbang-sirbidora nga mapisan run magpanglimpyo ka mga basura.
“Gani mga apo, wara run mag-untat si Monie sa pagpasalamat nga natugruan tana ka sangka kahigayunan nga matadlung pa ang bukut mayad nga paminatasan patuhoy sa mga basura. Umpisa kato, nangin manogbantay si Monie ka layi sa basura sa Kaharian ka Kamonyikahan,” ang paghingapos ni Lola Terya sa anang sugidanun.
“Lola Terya, umpisa tulad indi run man tamun magrapta ka basura biskan diin-diin,” ang dururungan nga hambal ka anang mga apo nga nasadyahan gid sa liksyon ka sugidanun.
“Ti, mga apo, pagtirindug run kamo hay marayapon run kita. Indi natun pagpahulatun ang grasya ka Dyos sa lamisa,” ang hambal ni Lola Terya nga nagayuhum-yuhum kag may bayhun nga manayanaya nga nagabalikid sa pinakaali na nga monyika sa iskaparati sa sala.
- Katapusan -