Ang Matuod nga Kolor ni Timalok
ni Jaypee M. Alonsagay
Nagbunuk ang mabaskug nga uran. Ang gulpi nga pagpangilat kag pagpanaguub nagtugro kang makatiringil nga huni. Si Timalok nagdalidali panago sa buho ka gabok nga puno. Tuman gid ang ana kahadluk sa kilat kag daguub.
Pagkaligad ka sangka oras, nag-untat ang uran kag naglinung ang palibot. Piro si Timalok padayon nga nagapanago sa magamay nga buho kang kahoy. Kang amat-amat tana nga nagwa sa buho, ginsug-alaw lagi tana kang matunog nga pagkinadlaw kag pagpanunlog.
“Timalok, Timalok,
Ang Kuyayha nga punggok.
Sa kilat kag daguub pwirti ang kahadluk,
Amo nagpanago sa kahoy nga gabok.”
Indi run bag-o sa pamatian ni Timalok ang mga harambalanun kag pagpanunlog ka ana mga kaimaw. Tuod gid man nga punggok kag matalaw tana. Tana ang pinakagamay nga Kuyayha sa bukid. Tana man ang pinakasahi hay lain ang ana kolor kon ikumparar sa iba nga mga Kuyayha. Kalabanan byirdi nga parihas ka dahon kag ang iba kolor abo kag kolor lupa. Nagabaylo-baylo sanda kang kolor nga kaparihas kang kolor sa anda palibot. Amo dya ang pinasahi nanda nga abilidad. Mabudlay sanda makita ka iba nga mga kasapatan bangud sa kolor ka andang panit nga nagabag-o dipindi sa andang ginalapakan.
Si Timalok may kolor balangaw nga panit nga lain gid sa tanan. Magamay ang ana lawas kag mahinay tana maglukso kag maglupad sa mga kahoy.
Sa amo nga adlaw, nagahulat ang grupo ka mga Kuyayha para sa pagahiwatun nga pagtiriripon ka andang mga kaparyintihan sa bukid. Ginahiwat nanda dya kada tuig agud maistoryahan kag masabat ang mga problima nga ginaatubang kang kada grupo sa nanarisari nga lahi. Ginapaabot nanda ang mga Taka, Suksuk, Halo, Ibid kag iba pa nga kasapatan sa andang lahi.
“Timalok, naiwan timo? Kaina pa kami kumplito dya. Ikaw run lang ang ginahulat dya nagapanago pa timo?” pagpangara ka lider ka mga Kuyayha. Amo man dayon ang pagkinadlaw pa gid ka ana mga kaimaw sa grupo.
“Timalok, Timalok,
Ang Kuyayha nga punggok.
Sa kilat kag daguub pwirti ang kahadluk,
Amo nagpanago sa kahoy nga gabok.”
Nagkirinadlaw ang mga Kuyayha.
“Pssst! Husto run ra,” saway ka lider ka mga Kuyayha nga magapanguna sa amo nga pagtiriripon. “Maumpisa run ang aton paghinun-anun. Pamatian natun ang hambal ka mga lideres ka nanarisari nga mga grupo.”
Una gid nagsaysay ang lider ka mga Halo. “Kami nga mga Halo nabudlayan sa pagparaku ka amun itlog. Ginapamatay kami ka mga tawo paagi sa siud kag pagpadakup sa mga ayam. Amo nga naghimo kami ka buho sa lupa agud makapanago. Kon tyimpo ka tag-irinit, nagagwa kami kag magpabulad sa adlaw piro nagabalik man kami dayon hay basi makita kami ka mga tawo kag dakpun. Mahina ang amun pamatin-an amo nga indi namun lagi-lagi mabatian kon may tawo nga nagaparapit piro kon may buho kami nga panaguan, indi kami madalidali nga dakpun.”
“Kami tana nga mga Ibid may parihas man nga problima sa mga Halo,” ang sugpon ka lider ka mga Ibid. “Piro indi kami makasarang mag-obra ka buho sa lupa para panaguan. Nagplano kami nga mag-uli rapit sa suba hay pwidi kami makalangoy sa suba kag magsaylo sa tabok. Gamitun namun ang suba para makapalagyo sa mga tawo nga magalagas kanamun. Sa mga kawayan nga rapit sa suba kami matungtong para makalukso kami dayon. Ginapangayo ko man sa mga bugto natun nga mga Halo nga basi pwidi ninyo kami pahuramun ka inyo buho sa tyimpo nga wara run gid kami it palagyuhan.”
“Hmmm, haros pararihas ang problima nga ginaatubang ta haw? Kamo tana bay nga mga Taka?” ang pamangkot ka lider ka mga Kuyayha.
“Kami nga mga Taka wara ti problima sa pagpangitlog. Wara man kami ginahingabot ka mga tawo. Ang amun lang ginaproblimahan ang pagbag-o ka tyimpo. Indi kami makaagwanta ka ramig kon tag-ururan kag indi man kami makaagwanta ka init kon tag-irinit. Kinahanglan namun ka iristaran nga may malapad nga pasirungan agud mabuhi kami. Gani, nagsugtanay kami ka mga Suksuk nga maistar sa balay mismo ka mga tawo. Kinahanglan namun ra hay malapad ang pasirungan kag raku ang mga lamok nga pwidi namun makaun,” ang hambal ka lider ka mga Taka nga gintango-tanguan man ka mga Suksuk.
“Salamat sa tanan nga mga lider nga nagsugid ka anda sitwasyon sa tulad. Kami tana nga mga Kuyayha may kaparihas man nga problima kaninyo. Sa ginaistaran namun kadya nga bukid, nagaurubos run ang pagkaun nga mga insikto kag prutas. May mga Banog pa kami nga ginapanaguan hay pirmi sanda rugya nagalagaw kag nagasagap kang karan-un. Raku run ang mga kaimaw namun nga gindagit. Kang nagligad nga simana, may lima ako nga ginsugo para magpangita ka pinakarapit nga bukid para mangin bag-o namun nga iristaran. Asta kadya wara pa gid sanda makabalik. Kon indi pa sanda makaabot sa dason nga simana, magapadara pa gid ako ka iba pa para makapangita ka bukid nga raku pagkaun,” ang malawid nga pagsaysay ka lider ka mga Kuyayha.
Antis matapos ang pagtiriripon, nagsugtanay sanda nga sa madason nga tuig, pagahiwatun ang pagtiriripon rapit sa suba kag pagapangunahan dya ka mga Ibid. Dayon nagbalik ang isara kag isara sa bag-o nanda nga ginaulian. Ang mga Halo sa bukid gihapon piro may mga buho, ang mga Ibid rapit sa mga suba kag ang mga Taka kag Suksuk sa balay ka mga tawo.
Pagkaligad ka lima ka adlaw, nakabalik ang sara sa mga ginsugo ka lider ka mga Kuyayha. “Lider, lider! May nakita kami nga bag-o kag nami istaran nga lugar. Raku ang mga prutas kag laswa nga aranihun ka mga tawo. Duro mga insikto nga nagalinupad kag nagadapo sa mga tanum. Halin rugya sa atun nahamtangan, may karayuun dya nga mga syam ka turukladun nga bukid, lima ka mga patag kag tatlo ka mga suba. Tama lang garing ka dilikado ang aragyan hay raku ang mga kasapatan nga pwidi magpangdakup kanatun. Kon madasig kita sa paglukso kag paglupad, pinakadasig run kon makalab-ot kita rugto sa sulud ka lima ka adlaw. Ako run lang ang nabilin sa lima nga imo ginpadara bangud ang darwa ko ka mga kaimaw gindagit ka Banog, ang sara nakurong sa lambat ka mga tawo kag ang sara ginkaun ka man-ug. Maswirti lang ako nga nakabalik pa,” ang nagahangus nga panaysayun ka Kuyayha nga ginahapo kag ginakulbaan.
“Sigi, duro gid nga salamat sa imo kaisug kag kahugud nga makasagap ka bag-o nga balay kag makapalab-ot ka mayad nga balita. Sa rum-an, tanan kita sa grupo magasaylo ka balay bisan dilikado pa ang aragyan. Indi kita pwidi magtinir rugya hay mapatay man kita gihapon sa kagutum. Gamay run lang gid ang mga puno rugya nga pwidi hapunan. Ipalapnag sa tanan ang atun pagpanaw sa rum-an!” ang matunog nga singgit ka lider ka mga Kuyayha.
Nag-abot ang adlaw ka andang pagsaylo ka pagaulian. Si Timalok ginakulbaan bangud mahinay tana maglupad. Raku ang mga kasapatan nga pwidi magtuklu kananda sa dalan kag tama ka dilikado ang anda aragyan.
“Mas manami guro nga grupo kita nga magpanaw para indi kita magtalang kag hulatun natun ang atun mga kaimaw. Maagto kita sa diriksyon kon diin nagabutlak ang adlaw. Sa ikasyam nga bukid halin rugya, amo run ra ang atun bag-o nga balay,” ang matunog nga hambal ka lider.
“Mas nami tana guro, ih, nga tingub kita sa sangka diriksyon nga atun pagaagtunan piro ang makuri bahala run maglagas. Wara kita it tyimpo para maghulatanay sa dalan. Tamad takun maghulat sa mga makuri parihas kay Timalok,” ang riklamo ni Dapdap nga amo ang nagapamuno pirmi sa pagpanunlog kay Timalok.
“Kon gusto mo magbulag sa grupo, pag-una timo to,” ang dipinsa ni Timalok sa kaugalingun.
Piro nagsabat pa gid si Dapdap nga may lakut nga pagyaguta, “Sala ko bala ra kon kuri timo maglukso kag maglupad? Indi kinahanglan mag-usik ka tyimpo ka grupo sa parihas kanimo nga uyaya. Lantawa bala kaugalingun mo? Lain timo sangsa kanamun. Sa kolor pa lang pinasahi timo run. Hahaha!”
Nagpatunga ang lider kag nagsaway sa pagbaisay nanday Timalok kag Dapdap. “Husto run ra. Ang importanti makalab-ot kita sa atun bag-o nga balay. Bahala run kamo magpahito kon paano. Dilikado ang dalan. Salbara ninyo ang inyo kaugalingun. Sigi, mapanaw run kita!”
Kag naglinukso kag naglinupad ang tanan paagto sa anda mangin balay. Si Timalok nagtinguha man nga maglupad kang madasig piro kon ikumparar sa anang mga kaimaw, kuri gihapon tana. Si Timalok ang pinakaurihi sa grupo.
Kang sunod nga adlaw, nagbunuk ang mabaskug nga uran nga may dara nga pagpangilat kag pagpanaguub. Si Timalok nagauntat-untat sa paglukso hay ginakulbaan. Indi man tana pwidi nga unay nga mag-untat hay samtang nagalawid ang ana duyu, nagarayu ang ana distansya sa mga kaimaw.
Pagkatapos ka uran, may mga Banog nga naglinagaw para mangita ka pagkaun. Ang mga Kuyayha nagdalidali panago sa mga puno piro may rugyan gid nga wara it swirti nga gindagit ka Banog. Si Timalok, bangud magamay, nagsuhot sa buho ka kahoy kag rugto na nasalbar ang ana kaugalingun.
Pagkaligad ka pira ka oras, nagparayu run ang mga Banog. Ang mga Kuyayha nagpadayon sa andang paglukso sa mga puno.
Sa kada adlaw, may nagabuhin sa anda grupo. Ang iba ginadagit ka mga Banog kag ang iba ginalamon ka mga Man-ug.
Si Timalok nagahibi hay nagasaranhun tana sa pinakaurihi. May darwa run lang gid daad ka bukid kag sangka suba nga pagalatasun ugaring sirum run kag ginakapoy run tana kag ginagutum. Napinsaran na nga amat-amatun na lang ka lukso kag magpahuway para sa madason nga adlaw lang pa gid tana mapadayon. Ginapinsar na nga siguro ang ana mga kaimaw rugto run sa bag-o nanda nga balay kag nagasinadya. Nagakaun ka raku nga mga pagkaun kag nagakaturog kang malinung.
Sa indi marayu nga distansya, may nakita tana nga bahul nga puno marapit sa kwiba. Samtang ana ginaparapitan, may nakita tana nga sangka Kabug nga nagakabit-kabit sa sangka sanga. “Mayad guro rugya run lang ako mapahuway hay may imaw man ako nga Kabug,” ang pinsar ni Timalok.
Kang rapit run si Timalok sa sanga nga ginahapunan kang Kabug, ana dya gintamyaw. “Mayad nga sirum, amigo Kabug. Ako si Timalok, sangka Kuyayha. Pwidi ayhan ako magpahuway rugya kadya nga gabii? Pito ka bukid pa ang akun ginhalinan kag darwa pa ka bukid ang akun aragtunan.”
Nanguyus ang Kabug hay wara na mabatyagi nga may kaingud gali tana nga Kuyayha. “Ah, siguro kaimaw mo ang mga Kuyayha nga nagalinupad kang nagligad nga tatlo ka oras, no?” ang pamangkot kang Kabug.
“Huud mga kaimaw ko sanda. Naurihi ako hay kuri mong ako maglukso kag maglupad. Raku gani ang nagahikay kanakun nga akun mga kaimaw. Turuka bala ang kolor ka akun panit, kolor balangaw kag lain gid sangsa anda. Katitiya pa ako, amo nga pirmi nanda ako ginakadlawan. Gusto ko man raad nga raku akun amigo piro lain ang pagtratar nanda kanakun. Siguro bukut takun Kuyayha piro nagbahul lang kananda,” ang masubu nga panugidun ni Timalok.
“Hahaha!” ang matunog nga kadlaw kang Kabug. “Pasinsya gid, Timalok, sa akun pagkadlaw, indi ko mahambal nga lain kaw kananda hay kami nga mga Kabug kag Kulapnit indi makakita. Bulag kami. Umpisa nga nagtuhaw ako sa kalibutan, wara ako makakita kang kanamiun kang kolor ka balangaw. Wara ko makita ang kolor ka dahon, puno, lupa, suba kag kon ano pa nga tinuga sa kalibutan.”
“Ha? Ti, paano kaw bay makahapon sa puno kon indi kaw makakita? Paano kaw makasulud sa kwiba? Magpangita ka pagkaun? Paano mo naman-an nga nag-agi kag naglinupad kaina ang akun mga kaimaw?” ang nagasagunson nga pamangkutanun ni Timalok nga bahul ang pagkatingala.
“Kami nga mga Kabug wara gintugruan ka Dyos ka mga mata nga makakita parihas ka iba nga mga tinuga piro gintugruan na kami ka talinga nga tama ka anting nga bisan gamay nga insikto sa amun palibot, amun mabatyagan. Makakita kami paagi sa pagpamati gamit ang amun talinga,” ang pabugal nga hambal kang Kabug.
“Raad ba nangin parihas ako kaninyo nga masinadyahun bisan bulag. Ako, pirmi lang maluya hay pirmi lang ginamuyaan kag bisan ano pa ang himuon ko, indi gid nanda ako mabaton sa grupo,” ang maluya pa nga hambal ni Timalok.
“Timalok, hambal mo bay lain kaw kaninyo? Nagapati gid man ako hay ang mga naglinupad nga Kuyayha kaina nabatyagan ko. Piro ikaw bisan sa ingud ko run, wara ko gid maman-an. May ispisyal nga rigalo ang Dyos kanimo nga indi makita sa iba. Kinahanglan mo lang nga tuipun dya kag gamitun sa husto. May kolor ikaw nga parihas sa kolor ka balangaw. Amo man ra siguro ang kolor ka imo tagipusuon. Ang importanti mangin masadya kag makuntinto ikaw sa ginrigalo ka Dyos kanimo,” ang laygay kang Kabug.
Kang rapit run lang magbutlak ang adlaw, nagpadayon si Timalok sa paglukso kag paglupad paagto sa bag-o nanda nga balay. Naagyan na pa ang Uko kag Mangilaw nga nagabais rapit sa suba. Bisan nagauran, gintinguha na nga indi magpadara sa ana kahadluk. Pagkalampuwas na sa sangka bukid, nasug-alaw na ang darwa ka mga kaimaw nga nagapabalik.
“Timalok, Timalok! Ang atun mga kaimaw nasiud ka mga tawo ka lambat. Ginpangdakup sanda kag ginbutang sa sako. Kami gid lang ang nabilin,” ang hambal ni Dapdap nga nagahangus sa kakulba.
“Dapat buligan natun sanda. Dali sundan ta,” ang sabat ni Timalok.
“Timalok tama ka dilikado ang mga tawo. Basi idakpun da man kita kag ipatyun,” ang panghawid ni Dapdap.
“Piro dapat salbarun natun hay pamilya natun sanda. Sin-o bay ang mabilin sa atun linahi kon wara run sanda? Dali, sundan natun hay basi pa lang may mahimo pa kita,” ang may kaisug nga hambal ni Timalok.
Ang tatlo ka Kuyayha nagsunod sa darwa ka tawo nga nagdakup sa anda mga kaimaw.
“Pahuway ta anay dya, nagauran pa man. Kapoy magpanaw,” ang hambal ka tawo nga nagabitbit ka sako. “Pag-abot natun sa syudad, ibaligya natun ang mga Kuyayha nga dya rugto sa Zoo. Amo nga andaman ta gid hay dapat buhi sanda pag-abot sa syudad.” Nagpahuway ang darwa ka tawo kag nagkaun ka butung.
“Dapat agtunan natun ang sako kag kitkitun ang higot para makagwa ang atun mga kaimaw,” ang plano ni Timalok.
“Piro paano kon makita kita ka tawo? Kolor pula ang sako. Indi ako makabaylo kang kolor pula hay byirdi, kolor lupa kag kolor abo lang ang sarang ko mahimo sa akun panit. Kag sara pa, mabatian ang kalas ka sako kon magparapit kita kag maghapon,” pamaribad ni Dapdap.
Nadumduman ni Timalok ang mga laygay kang Kabug. Gulpi dya nga naglupad parapit sa mga tawo kag naghapon sa sako. Ang darwa ka tawo wara gid makabatyag ukon makakita kay Timalok. Si Timalok nagkolor pula nga parihas sa kolor ka sako. Dayon gindalidali na kitkit ang higot ka sako. Kang dali na run lang mautod ang higot, amo man ang pagtapos kang kaun ka darwa ka tawo. Sa kakulba ni Timalok, gindasigan na pa gid ang pagkitkit sa higot asta dya mautod. Pagbukas ka sako, dalidali nga naglinupad ang mga Kuyayha paagto sa bag-o nga bukid nga anda pagaulian.
Pag-abot nanda sa anda bag-o nga balay, ginkilala si Timalok ka tanan nga sangka baganihan.
“Timalok, pasinsya gid sa amun pagpanunlog kauna. Salamat hay ginsalbar mo kami kag ang atun grupo,” ang hambal ni Dapdap kag kang mga kaimaw na nga Kuyayha.
Nangin masinadyahun si Timalok umpisa sa amo to nga adlaw. Nangin malipayun tana indi tungud nga wara run ti may nagasunlog kana, kondi nga ana nakita ang kanamiun ka rigalo ka Dyos kana kag ana naintyindihan kon paano na dya gamitun sa husto.
Ang mga Kuyayha nagkinasadya sa bag-o nanda nga ginaulian. Nangin mapinasalamatun sanda sa Dyos samtang nagaturuk ka balangaw sa pag-untat ka uran.
- Katapusan -