Sangka gabii, sa lugar nga ginatawag Igbangay, manayanaya ang tyimpo kag maramig ang dapya ka habagat hay bag-o lang natapos ang matawhay nga uran sa kahapunanun. Si Bidngan, sangka bata, nagatangra sa kadulum ka sirum. Nagatiid kag nagapanulo.

“Ay, kanami ka akun gin-agtunan nga dya ba. Sigurado gid, wara pa ti nakaagto rugya kag man-an ko gid, rugya gapanago ang akun ginasagap,” ang ana nahambal sa kaugalingun samtang nagapang-alihid sa tunukun nga mga kahoy ka sibukaw.

 Sa kaduruhon ka mga sanga sa kakahuyan nga dya, nagatakup run sa ibabaw kag nagahawan ang idalum nga nahimo nga maniki nga kuwiba, kon sa diin pwidi makasuhot ang sangka bata nga pariho kay Bidngan.

Pagsuhot ni Bidngan, indi na run makita ang langit sa sobra ka damul ka mga dahon. Gamit ang ana sulo nga himo sa pinapa nga kawayan kag nagakalayo nga dugus, may mga nakita tana nga wara na pa makita sa ana bilog nga kinabuhi. May mga magagmay nga sapat-sapat kag mga nanarisari nga mga ulod-ulod nga nagasurundanay nga nagalinupad paagto sa unahan.

“Ano ayhan ang ginalagas ukon ginapalagyuhan nanda? Agtunan ko bi kon ano ra rugto sa punta,” ang pinsar ni Bidngan.

Masiuk kag nagaamat panaba ang mga sanga kag dahon sa aragyan, amo nga nabudlayan gid si Bidngan mag-agi. Sa sobra na ka pagpang-alihid, nahangyus tana sa ana nga nakita.

 “Hala, may sulo nga lain-lain ang siga! Daw mga dyamanti nga suksok ni Nanay. Ano bala ra ang mga nagasiga?” ang may pagkatingala nga pamangkutanun ni Bidngan. Piro nadakup ang ana atinsyon kang nagagirinual nga mga sapat.

“Mga damang!” ang may kakunyag na nga bungat.

Sarisari kag duro-duro nga mga damang. Ginapanuruk na dayon ang duro nga kwarta nga ana madag-an kon madakup na dya tanan kag mapaupas hay ang mga damang nga ana nakita mga daragkul kag kamuyan. Ang iba, ana nga ibaligya para ibalunon mag-iskwila.

Samtang masaku si Bidngan nga nagapamuul ka mga ipaupas kag ibaligya nga mga damang, nagbalik ang ana panuruk sa nagasiga nga damang nga una na nakita. Ang Arakan, hari ka mga damang.

“Sa kabuhayun nga puropamanlo akun, kadya lang ko nakakita ba ka nagasiga kag manami nga damang. Dakpun ta bla kag ipakita sa akun nga mga imaw nga mahilig magpaupas damang. Duro gid ang manamian ka dya mong kag basi baklun pa nanda ka mahal ang Arakan ko,” hambal ni Bidngan sa kaugalingun nga nagakaradlawun gid.

Wara run nagpaminsar it duro si Bidngan. Gindakup na ang Arakan kag gin-imaw sa ana dara nga surudlan nga buta run ka damang. Nagakalipay gid tana ka mayad, nagakadlaw-kadlaw pa kag daw haros matumbo-tumbo sa kalipay bangud sa ana indi mapatihan nga panwirtihun.

Pagkadason nga adlaw, wara run tana mapunggan ni nanay na nga mamahaw. Nagdiritso tana sa nagatururumpok nga mga tawo.

“Wohh! Dalia! Putsa run! Putsa run!” singgitan ka mga tawo.

“Hahaha! Madaug pa ayhan ra?” ang pangyaguta man ka isara.

Daw haros amo run lang dya ang obra ka mga tawo halin sa aga asta maghapon sa karsadahun ka Igbangay. Rugto ginwaragwag kag ginpakita ni Bidngan ang ana mga damang. Duro gid man ang nagbakal kana. Ang mga nabilin nga damang ginpapustaan na kag ginpaupas, magluwas lamang sa Arakan nga ana nalipatan busikadun hay ginbutang na dya sa surudlan nga himo sa papil kag manipis nga kahoy kag ginhigot sa anang hawak.

“Abu, duro-duro run kwarta ko ba!” malipayun nga hambal ni Bidngan sa kaugalingun samtang nagaisip ka ana kinitaan. “Ay! Ang Arakan ko gali! Turukun ko bi. Nami gid dya guro siga na hay dulum run. Mahingabot ko kanday Dodong nga manggaranun bala. Kana ko ibaligya,” hambal ni Bidngan sa kaugalingun samtang nagakuot ka surudlan nga ana ginwaklus.

“Araguy! Ang Arakan ko naglapyad run.” Dalidali na nga ginbusikad ang purutsan kag nakita ang patay run nga damang. Pusa ang lawas kag wara run nagasiga.

Kang gabii ngato, nakabugtaw si Bidngan bangud sa mga nagaharagung kag nagapangagat nga mga sapat-sapat sa ana nga kahig kag alima. Sa pihak-balay may nagralagpok kag nagsininggitan nga nakapukaw ka tanan.

“Ay! Ano dya?”

“Aguy! Duro-duro. Araguy!”

Nagginamo kag naggirinuwa ang mga katawhan sa anda nga mga panimalay. May nagasinggit kag nagatalang-talang sa kahadluk kag may rugyan man nga maisug nga nanghampak ka silhig bangud sa kaduruhon ka mga pisti nga nagaharaguyon kag nagalinupad sa palibot kag gulpi lang nag-ataki. Amo to ang umpisa kang pagtuhaw ka sarisari nga mga insikto sa kagab-ihun nga wara ti pahuway nga nagasinabad.

Pira run ka bulan ang nagligad, wara gid nagpuas ang mga sapat-sapat asta nga may naggirinuwa run nga mga balatian nga ginkabalak-an kang katawhan kag ginakatingalahan kon sa diin nagharalin.

Nangayo ang mga tawo ka tabang kay Tatang Abong nga sangka surhano, ang ginakabig nga may mataas nga kaaram nga naghalin kay Bathala. Gintudluan na ang mga katawhan nga magsindi ka tapas ka niyog nga may kamangyan para matabog ka aso ang mga pisti.

“Ang tanan nga mga piligro nga nagakatabo sa atun palibot, tungud dya sa pagkadura ka mga damang,” ang paathag ni Tatang Abong sa mga tawo kang ginpamangkot parti sa indi maubos nga mga lamok kag mga insikto. “Duro nga mga damang ang naubos ilabi run gid ang mga Arakan, nga paagi sa anda mga sulo, ginahagad nanda ang mga insikto nga magparapit kag anda sid-un ka andang lawa hay amo dya ang anda pagkaun. Nagabulig man ang mga Arakan sa iba nga mga damang para makadakup ka duro pa gid nga mga pagkaun. Amo ria nga mas daragkulan kag kamuyan sanda. Piro, pirang nahut run lang ka dya ang nabilin sa anda linahi nga kauna nagaurukad lang sa atun lugar.”

Madalum nga naminsar si Bidngan kon paano nag-ararangut ang mga hitabo. Rugto na naintyindihan ang tanan. Ang mga insikto nga ana nakita rugto sa kakahuyan ka sibukaw, amo mismo ang mga insikto nga nagapanghalit kananda. Nadumduman ni Bidngan nga gin-ubos na gid tanan ka buul ang mga damang kag wara na gid ginbilinan bisan isara.

“Kag ang Arakan gali,” mitlang ni Bidngan samtang ana dya ginapanumdum. “Ahay, daad wara ko lamang sanda gindakup para wara run ti mga pisti nga nagarapta kag nagapangagat kon adlawun kag gabii. Daad wara nagmasakit si nanay para marahaan na ako ka paborito ko nga kardilyo. Ahay, ah,” hambal ni Bidngan nga may bahul nga paghinulsul kag nag-amat-amat turo ang ana mga luha. Nagluhod tana kag nangayo kang kapatawadan sa ana ginhimo nga nagtugro ka halit sa anda baryo. Hugut tana nga nagpangadi nga raad madura run ang mga pisti kag magbalik sa mayad ang tanan.

 “Nang Akay, bakal ako ka balunggay kag kapayas,” hambal ni Bidngan sa laswahan sangka adlaw nga ginsugo tana magbakal ka laswa. “Baw, daw nami tana ang mga laswa mo kadya, Nang, ba. Wara gawa maudlan ang mga dahon kag nami pa gid kadya ang mga prutas mo.”

“Ay, huud. Kis-a lamang tamun gani nagapaaso ka mga dahon hay nagaamat-amat run dura ang mga nagsalakay nga mga pisti. Tungud ria sa pagduro ruman ka mga damang nga nagaginuwa kon gabii. Kag nakita namun nga ginaputos nanda ka lawa ang mga nagalinupad nga mga sapat-sapat. Sakto si Tatang Abong, nagabulig ang mga damang nga dya hay ginakaun nanda ang mga sabad nga pisti. Ugaring hay, may mga bata bala nga tagapihak baryo nga nagalagaw rugya kag nagapangdakup ka mga damang. Tapos kang san-o to, nakita ko sanda nga nagalagaw-lagaw sa akun nga mga tanum nga laswa. Ah, ginpangaraan ko, ah, kondi nagtaral-as. Mayad bay Bidngan, bukut timo mahilig sa paupas ka damang?”

“Nabatian ko bay ang paathag ni Tatang Abong, Nang. Bay-i lang hay kon makita ko ria nga mga bata, istoryahun ko gid kag hambalan ko nga sala ang anda nga ginaobra. Ti, salamat gid, Nang, sa imo nga laswa.” Nagpanaw si Bidngan nga may sangka hirikuton sa ana paminsarun, ang pagsalbar ka mga damang.

Sa aragyan pauli, nabatian ni Bidngan ang gahud kag kala-kala ka mga kabataan nga laki.

“To, ay, pa gid. Bahul-bahul nga pulahan.”

“Bul-a, To, imo lamang tana ra hay buta run dya akun surudlan.”

Ginparapitan tanda ni Bidngan.

“Mga migo, nagapamuul kamo ka mga damang?” pamangkot ni Bidngan.

“Huud, migo. Gusto mo man? Dali!” sabat ka sangka bata.

“Ako gali si Bidngan. Nakaagi man kamo, mga migo, nga mabiktima ka mga pisti nga nagapanghalit?”

“Huud, ih!” haros dururungan nga sabat ka mga kabataan.

“Man-an nyo nga ang pagkadura ka mga damang ang ginhalinan ka tanan nga mga malain nga natabo?”

“Hahaha! Abu, diin timo kabati kara?” sabat ka sangka bata kag durungan nanda nga ginkadlawan si Bidngan.

“Amo ra ang paathag ni Tatang Abong. Kag para mapati kamo, buksi nyo bala ra ang nakaputos sa lawa nga nagabitay sa mga balay ka damang,” sabat ni Bidngan nga ginatumud ang mga pinutos nga lawa ka mga damang sa kuruhit nga ginagamit ka mga bata. Gingisi ka mga bata ang lawa kag anda nakita ang nanarisari nga mga insikto. May ragkul kag may magagmay.

“Sakto kaw, Bidngan. Amo dya ang mga insikto nga nagapanghalit,” ang sabat ka sangka bata.

Nabuksan ang paminsarun ka mga kabataan nga kaina gid lang puro sipal ang sulud ka pinsar. Anda natun-an nga kinahanglan tugruan ka pagtahod kag importansya ang mga damang hay amo dya ang nagabalansi ka atun palibot.

“Salamat, migo. Indi run kami manakup kag magpaupas ka damang,” ang dururungan nga sambit ka mga bata.

“Hay, salamat! Bisan sa gamay nga paagi, nakabayad man ako sa halit nga akun kato ginbuhat sa mga damang. Duro pa ang kahigayunan nga makabayad ako, ” ang nagayuhum-yuhum nga hambal ni Bidngan sa kaugalingun samtang nagapauli.

- Katapusan -

Amat-amat run nga ginakaun kang kadulum ang kasanag nga ginadara ka adlaw sa kalibutan. Mabatian ang mga nanarisari nga huni ka mga pispis nga nagahapon sa mga kakahuyan. Ang maramig nga dapya ka hangin nangin rason sa pagtindug ka bulbol ka sangka maniwang kag inosinti nga bata nga babayi, nga nagapang-idadun ka pulo ka tuig.

Sakay sa karusa nga ginaguyod kang karbaw, malinung nga ginausoy ka bata nga si Inday, imaw ka anang tatay nga si Tasyo ang aragyan pauli sa andang balay. Halin ang magtatay sa uma kon sa diin tanda nagpanglaswa kag nagpamurot ka tampuka nga inogbaligya ka nanay ni Inday sa madason nga adlaw. Maskin kapoy ang anang gamay nga lawas sa haros bilog nga adlaw nga pagsuray sa initan, malipayun gihapon ang bata nga si Inday hay may barakal run sanda ka bugas kag dapli sa andang balay.

“Tay, sigurado nga malipay gid ka dya si nanay hay duro ang atun dara nga laswa kag napamurot nga tampuka,” hambal ni Inday sa anang tatay samtang nagapungko sa ibabaw kang karusa.

“Amo gani, Day. Mayad lang hay bukut gid tam-an ka baskug ang uran kahapon, kondi duro gawa ang atun napanglaswa kadya,” nagayuhum-yuhum nga sabat ka anang tatay samtang ginahukas ang singkaw sa karbaw hay nakaabot run sanda sa andang balay.

 “Pag-una run saka rugto sa balay, Day, kag magpamunlaw dayon. Lihog ko run lang bitbit ka atun mga dara nga dya kag itugro rugto kay nanay mo. Masunod lang ako pagkatapos ko ibangut ang atun karbaw,” bilin ka anang tatay.

Madasig nga nagsaka si Inday sa andang balay kag ginpakita sa anang nanay nga si Maria ang dara nga mga laswa kag napamurot nga tampuka.

“Baw, salamat sa Dyos hay duro gawa kadya ang mabaligya ko sa rum-an. Sigi, Day, panghimos kaw to anay hay tawgon ta lang ikaw kar-on magyapon kita,” hambal ka anang nanay.

Sa bata nga idad kag lamharun nga paminsarun ni Inday, makita ang anang pagkamatandus kag pagkarisponsabli. Pagkatapos nga mabuligan ang anang mga ginikanan sa mga orubrahun sa andang panimalay, tana nagabasa ka mga libro kag ginapakita na gid ang pagkahugud sa anang pagtuon. Sa ikap-at nga grado si Inday kag nagaiskwila tana kadya sa pampubliko nga iskwilahan sa andang baryo. Indi nangin rason ang kapigaduhon ka anang pamilya para maduraan ka paglaum si Inday nga tapuson ang anang pag-iskwila, tana pa gani ka dya ang nagapanguna sa andang klasi.

Sangka adlaw, nagtawas liwan si Inday sa anang tatay sa uma. May bitbit dya nga libro sa anang tuo nga alima.

“Inday, andut gindara mo gid ang paborito mo nga libro nga ria rugya sa uma? Napanilagan ko nga pirmi mo gid ria ginabasa, Day,” pamangkot ka anang tatay samtang nagapaharab kang karbaw sa idalum ka puno ka akasya.

“Nanamian gid abi ako, Tay, sa mga istorya nga nakasulat sa libro nga dya. Nahanungud ang mga istorya nga dya sa mga baganihan nga Pilipino nga nagsakripisyo para sa atun pungsod. Kalabanan kananda mga pobri man parihas kanatun, piro nagpursigi gid nga makatapos sa pag-iskwila para madab-ot ang andang mga handum,” malawid nga ginsaad ni Inday sa anang tatay samtang nagaturuk sa kalangitan.

Handum gid ka bata nga si Inday nga makatapos sa anang pag-iskwila kag mangin maistra. Gusto na gid nga magtudlo sa mga bata nga mangin maaram para makabulig sa pira ka adlaw sa pagpatin-ad ka mapag-un nga komunidad. Sa adlaw-adlaw nga tanan, pirmi na ginadara ang anang paborito nga libro sa mga lugar nga ana ginaagtunan. Maskin sa mga bata nga nagapang-idarun parihas kana, mahilig si Inday mag-istorya nahanungud sa mga bagay nga ana nabasahan.

“Inday, gusto mo mag-intra kanamun? Masipal daad kami ka lantay-lantay ugaring kulang kami ka sangka myimbro,” panghagad ka sangka klasmit ni Inday samtang tana nagasarahanun nga nagapungko kag nagabasa sa purungkuan, sa idalum ka puno ka mangga sa andang iskwilahan.

“Sigi, kamo lang anay ang magsipal, may ginatapos pa ako dya nga turun-an,” sabat ni Inday samtang nagakaput ka anang libro. “Pasinsya gid,”dugang pa ni Inday.

“Hay, maan tana kanimo, Inday! Pirmi lang ang libro nga rian ang imaw mo. Wara kaw man natak-an ka sagad basa karian? Taw-i man abi ka tyimpo ang kaugalingun mo nga magsipal,” midyo nagaugtas nga hambal kang klasmit ni Inday.

 “Kulang run lang pakaslan mo ang libro nga ria para indi kamo magbulaganay nga darwa,” dugang pa ka anang klasmit antis maghalin sa ginapungkuan ni Inday.

Wara gid nagapaapikto si Inday sa mga ginapanghambal ka iba nga mga bata nahanungud sa katandus na magtuon. Para kana, ang pagtuon sangka pamaagi kag sangkap nga makatibawas sa andang kapigaduhon. Ang libro sangka bagay nga makabulig tugro impormasyon nahanungud sa mga bagay-bagay kag ana dya nga magamit sa anang pagpanakayun paagto sa kadarag-an.

Madasig nga nagpanaw ang mga inadlaw, binulan kag tinuig. Si Inday nakatapos sa anang pag-iskwila ka sangka manunudlo run. Tuman gid ang kalipay nga nabatyagn ka anang pamilya, ilabi run gid ni Inday sa katumanan ka anang handum.

“Nay, Tay, ginapasalamatan ta gid kamo sa tanan-tanan. Indi ako mangin amo ka dya kon bukut tungud kaninyo. Nakita ko kon paano kamo nangabudlay para mataw-an ninyo ako ka mayad nga bwasdamlag. Duro-duro gid nga salamat,” ang buta ka baratyagun nga pagpasalamat ni Inday sa anang mga ginikanan.

Sa katapusan, malipayun nga nagpangabuhi ang pamilya ni Inday. Halin kato nga tana sangka istudyanti pa lang, asta kadya nga tana sangka maistra run, ang libro nga nangin kaimaw na sa anang pagpalanakayun ang sa gihapon ana ginaamligan. Nagapati si Inday nga ang anang paborito nga libro nangin giya na sa anang pagpangabuhi kag sa anang pagdab-ot ka mayad nga bwasdamlag.

- Katapusan -

Aga pa nagpamalo ang mga manok nga ginsundan kang iwik ka gutum nga mga baboy kag taghul ka mga ayam. Nagakinarankaran ang mga tawo, panilhig sa wala, panutod sa tuo. Pananum, pamugnot ka hilamon, pamunyag ka mga laswa kag pakaun ka mga kasapatan. Ang mga babayi nagapanglaba, nagapanglimpyo ka balay, nagapagwapa kag nagayuhum-yuhum samtang nagabitbit ka baskit paagto sa tindahan. Ang mga lalaki tana amo ang nagahakwat ka surudlan ka tubig, nagasaka sa niyog para sa tuba, nagatanum sa taramnan kag ang iba nagapadayaw nga nagasakay sa likod kang karbaw.

Amo dya ang adlaw-adlaw nga pangabuhi kanamun sa baryo kang Kalipay. Gintawag dya nga Kalipay hay wara ti lugar ang kasubu sa mga tawo. Nagabinuligay kag nagahinangpanay. Ang anda lider amo si Kapitan Gugma, ang ana asawa amo si Manang Sagana kag may dyan sanda bugtong nga bata nga ginhingadlan nga …

“Agay!” singgitan ni Manang Sagana.

“Marapit run lang, sigi pa ibun-a, dyan dun ang ulo. Bun-a, Sagana!” kuon ka paltira.

Nahangyus ang tanan kang naggwa ang sangka lapsag nga lalaki, magamay ang panglawasun, bugu ang ana nga mga butkun kag mga kahig, piro may bahul nga ulo.

“Ano ang ipangaran ta kana, Palangga?” pamangkot ni Kapitan Gugma.

“Gahum!” sabat ni Sagana.

Madasig nga nagbahul si Gahum hay parakaun dya ka laswa. Piro, mas madasig nga nagbahul ang ana nga ulo.

“Gahum, daw yahong ang imo ulo!” sunlog ni Tukon.

“Bukut it yahong, labador dya!” dugang pa gid ni Butod.

“Husto run ra! Andut ginasunlog nyo tana nga bahul ang ulo, man may sulud ra!” pangapin ni Gwapa.

“Ikaw, Tukon, kataas kanimo piro maniwang kaw. Bagay kanimo itukod sa halayan!” sunlog ni Gwapa. Nagharikhik si Gahum. Nagparanggit-um si Tukon.

“Kag ikaw timo, Butod, ano ra ang sulud ka imo nga busong, basi lugay ra!” dugang pa gid nga sunlog ni Gwapa. Wara run napunggan ka apat nga magkinadlaw.

Ginhagad ni Gwapa ang tatlo na ka mga amigo para magpanaw sa kapilya hay may panawagan ang pari sa mga taga baryo.

Pag-abot nanda sa kapilya, buta run dya ka mga tawo. Wara nanda makita ang pari sa altar tungud raku run ang nagatindug. Namati run lang sanda.

“May paraabuton kita nga baha,” tugda ka pari.

“Ano ria nga baha, Padri?” pamangkot ni Kapitan Gugma.

“Ang baha nga mapatay kanatun tanan!” sabat ka pari.

Nagngurahab ang mga babayi sa atubang ka altar. Nabuta kang nanarisari nga mga pamangkutanun ang simbahan.

“Andut baha?”

“Andut kita?”

“Andut kadya?”

Nagsabat ang pari, “Wara ako kamaan andut baha, andut kita kag andut kadya.”

Nag-umpisa tukar ang ambahanun nga nagapangayo kang kapatawaran kag kaluoy sa Dyos.

Kang nabatian dya ka apat nga mag-amiguhay, imbis nga mahangyus ukon mahadluk sanda, daw may kakunyag pa sanda para magtipon.

“Bukut andut ang ipamangkot, kondi ano,” kuon ni Gahum.

“Ano ang rason andut may baha?” hambal ni Gwapa.

“Ano ang solusyon para indi magbaha?” kuon ni Tukon.

“Kag ano ang himuon ta tulad para masalbar ang tanan sa baha?” pamangkot ni Butod.

“Kaaram gid tana kanimo, Gahum!” dungan nga dayaw ka tatlo na ka mga imaw.

Kang nagmura ang adlaw, dalidali nga nagtipon sanday Gahum, Gwapa, Tukon kag Butod sa balay nanday Gahum. Naglisinsya sanda nga masipal lang sa taramnan. Tungud nga mainit ang panahon, nagtururog ang mga tawo kag nagparahuway sa anda nga mga balay.

“Sala si Padri! Hambal na mauran kag mabaha,” kuon ka sangka babayi.

“Paano magbaha hay pwirti ang init ka adlaw!” dugang ka sangka nagapanghalay.

Piro, wara dya nagpugung sa apat nga magtaklad sa bukid para makita ang sitwasyon kang kadagatan kag kang kalangitan. Ang bukid ka Balaan ang ginahambal nga ginaistaran ka mga ispriritu.

“Gahum, sigurado ikaw nga matukad kita sa bukid?” may kahadluk nga pamangkot ni Butod.

“Huud, dapat makita natun ang dagat kag ang langit,” sabat ni Gahum.

“Kon makita natun nga may baha gid man, ano ang atun himuon,” pamangkot ni Tukon.

“Ragkulan ang inyo mga lawas nahadluk kamo?! Mga talawit.” hambal ni Gwapa.

“Shhh .…”

“Man-ug!” nagkupkup si Gwapa kay Gahum. Nagkinadlaw sanda nga apat.

“Ti, sin-o kanatun ang talawit, Gwapa?” panunlog ni Tukon.

Wara gid ang apat nagpinsar nga tuman ka lisud ang aragyan paagto sa ibabaw ka bukid ka Balaan. Ginsug-alaw sanda ka sangka aragyan nga utod. Nagpanumdum si Gahum.

“Tuay, kinahanglan natun nga dab-uton ang balagun para kita makatabok,” hambal ni Gahum.

“Gahum, kataas ka balagun, wara ti isara kanatun nga makalab-ot ka dya,” kuon ni Gwapa.

“Huud, piro kon apat kita, malab-ot natun dya,” nagayuhum nga hambal ni Gahum.

Wara run sanda nag-uyang pa ka tyimpo. Nagtungtung sa likod ni Butod si Gahum, tapus nagtungtung man sa likod ni Gahum si Gwapa kag nagtindog sa likod ni Guapa si Tukon.

“Dalia, Tukon! Mabug-at!” singgitan ni Butod.

Madasig nga nalambot ni Tukon ang balagun kag nakatabok sanda nga apat sa utod nga dalan. Daw masuka sanda nga apat kang makita ang mataas nga banglid. Hugut gid ang anda kapyot sa mga balagun kag gamot samtang nagapangalihid sanda sa binit.

Pagligad ka pira ka minutos, ginsug-alaw ruman sanda ka nagahuganas nga suba. Nahangyus sanda nga may suba gali sa ibabaw ka bukid ka Balaan.

“Paano kita makatabok?” pamangkot ni Gwapa.

“Kinahanglan kamaan kita nga mag-langoy,” sabat ni Gahum.

Nasubuan sanda hay naman-an nanda nga wara ti may nakamaan maglangoy kananda.

“Wara kanatun kamaan maglangoy, piro kamaan ako maglutaw,” kuon ni Butod.

Nagsiga ang mga mata ka tatlo.

“Huud! Sa kabahul ka busong mo, Butod, sigurado nga malutaw kita!” sunlog ni Tukon.

Rugto kag napuslan ang mabahul kag matambuk nga busong ni Butod. Naglutaw-lutaw tana hasta nahatud na gid tanan ang ana mga imaw. Ginhakus nanda si Butod.

“Kon wara ang busong ni Butod, wara kita nakatabok!” sunlog ni Tukon.

Haros apat run sanda ka oras nga nagapanaw. Nakapoy, nauhaw kag nagutum run sanda. Nakita ni Butod ang mga nagasiga kag daw nagapanamyaw nga mga prutas ka sangka kahoy. Ginpuksi na dya kag hana nga angkabun.

“Butod, may hilo dya!” nauntat ang pag-angkab ni Butod.

“Paano mo naman-an, Gwapa, nga may hilo dya?” pamangkot ni Butod.

Ginbuul ni Gwapa ang prutas sa ana nga alima kag ginkihad. Nag-ilig ang maitum na dugus halin sa sulud ka prutas.

“Salamat gid, Gwapa, hay ginsalbar mo ako,”hambal ni Butod.

“Dya, ay, may dara ako nga mga tinapay,” agda ni Gwapa.

Ginhuray nanda ang tinapay nga dara ni Gwapa. Mayad lang hay tanan sanda nakakaun biskan gamay lang, kag mayad lang naluwas sanda sa hilo ka gwapa man nga prutas. Naman-an nanda nga bukut tanan nga matahum sa mata bukut dilikado.

Nalab-ot ka apat ang pinakataas nga parti ka bukid ka Balaan. Nakita nanda ang maitum kag malapad nga mga gal-um sa dagat. Kaimaw ka dya ang nagatuyub nga mga buhawi kag tag-asan nga mga balud. Matuod ang hambal ni Padri nga may magaabot nga kalamidad sa anda nga bayo. Wara run tanda nga apat ti may mahimo. Labaw run ka anda nga mga abilidad ang bagyo nga dyan sa anda atubangan.

Nagkaptanay sanda ka anda mga alima kag naghambal si Gahum.

“Diwata ka Balaan, buligi kami, kag ang amun nga baryo.”

Nagsiga ang bato nga nagatindug sa kilid nanda. Nagparayu sanda. Naggwa sa anda atubang ang sangka masilaw nga tinuga, sangka babayi. Naghambal dya kananda: “Ginaabi-abi ko ang inyo nga ginhimo sa inyo nga baryo. Nagtaklad kamo rugya nga wara ti pangduwa-duwa. Kon amo, wara man ako ti pangduwa-duwa nga buligan kamo.”

Nagkumpas ang Diwata kag nagtuhaw ang sangka malapad kag bilog nga bagay halin sa ikadadalman ka lupa.

“Magsakay kamo rugya, Gahum, hay ihatud na kamo sa idalum,” kuon ka Diwata.

“Piro, paano ang mga tawo sa baryo?” pamangkot ni Gahum.

“Maaram nga pamangkot, Gahum, tungud mapinalanggaun ikaw sa iba, ilabi run gid sa imo mga kaimaw, ginapamaan ko kanimo nga makaigo kamo tanan nga mga taga-baryo rugya. Sa kada may magsakay, magalapad dya. Kag kon nakasakay run kamo tanan, magalupad dya sa mataas nga lugar, hasta matapos ang baha.

Nagpasalamat ang apat sa Diwata ka Bukid ka Balaan. Pagkatapos nga nagsakay sanda nga apat sa daw pinggan nga butang naglupad dya.

“Ahhh! Nagalupad kita!” dururungan nga siyagit ka apat samtang nagakupkupanay sa tunga kang nagalupad nga ginasakyan nanda.

Naghugpa dya sa atubang kang kapilya. Ginbagting ang lingganay para mabugtawan ang nagakaturog nga mga tawo. Kang nagdurugok ang mga tawo sa kapilya, naghambal si Gahum.

“Matuod nga may bagyo kag magadara dya ka baha. Nagsaka kami nga apat sa bukid ka Balaan para makita ang dagat kag ang langit.”

Naghiribi ang mga tawo hay napat-ud nanda nga katapusan run para kananda.

“Piro nagpadara ka bulig ang Diwata ka Balaan. Dya ang ginalapakan namun. Amo dya ang maluwas kanatun tanan!”

Wara ti pamangkot nga nagsarakay ang tanan nga mga tawo sa makatiringala nga butang. Sa kada paglapak nanda nagalapad dya hasta nakaigo ang tanan nga mga tawo sa baryo. Kang nagbundak ang mabaskug nga uran, naglupad ang anda ginasakyan. Nakita nanda nga ginaanod ka tubig ang anda nga mga balay. Kang natapos run ang baha, naghugpa ang anda ginasakyan sa sangka isla. Nagpanaog sanda tanan, nagpangamuyo, nagsinadya hay naluwas sanda sa kataragman.

Kang natapos ang tanan, naghiwat ang baryo sanda ka sangka misa para pasalamatan ang Diwata ka Balaan. Kang ginbayaw run ka pari ang ostyas, nahangyus ang tanan kang nag-ilis ang kolor kag itsura ka dya. Kang ginhimutadan nanda, duag lupa dya, may mga mabilog nga mga liso kag korti bilog man dya. Rugto nagbalik sa anda pinsar ang natabo nga milagro. Kang gintirawan ka pari, nalipay dya sa katam-is nga dulot ka mistiryoso nga pagkaun. Gin-usap na ang mga liso kag nakasinggit tana, “Manamit!” Gin-alsa na ang mistiryoso nga pagkaun kag nagluhod ang tanan para mangamuyo.

Tulad, ang pagkaun ngato nangin sangka bantog nga pagkaun sa Antique. Bukut it komplito ang pagpanaw sa Antique kon indi kaw makakaun ka bandi. Himo dya sa kalamay kag mga mani ukon liso kang kasoy. Amo dya ang nagapahanumdum hasta kadya ka pagkamaaram kag pagkamaisug ka apat nga pinasahi nga mag-amiguhay nga sanday Gahum, Gwapa, Tukon kag Butod kag ang matam-is nga pagpalangga ka Diwata ka Balaan.

- Katapusan -

Alas-syiti sa aga, Lunis nga adlaw. Masaku ang tanan sa pagparik-parik paagto sa iskwilahan kag orubrahan. Tanan nagahimakas makakita ka anda kinawara. Magamo sa mga dalan. Trapik. Huud. May trapik run man sa probinsya. Nagaugtas run ang iba hay rapit lamang maurihi sa oras ka anda nga pagsulud sa obra. Nagasakay ako sa dyip. Buta. May nagakabit pa. Hingagaw nga makalambot timprano sa orubrahan kag buruthuan. Wara gid it swirti. Pag-abot sa banwa, haros wara run nagahulag ang mga sarakyan. Rapit lamang man mag-init ang akun ulo. Nag-agi kami sa plasa. Daw talipapa. Ang dalan, daw sungkaan. Amo run dya ang risulta ka mga nagapamahug nga tarpolin sa dalan: “This is where your taxes go.” Naminsar ako kon mabayad pa ako ka buhis kadya nga tuig. Basi ang buhis ko pa makapatay kanakun? Kon bukut sa disgrasya, sa alta-prisyon.

Hay, salamat! Naghulag run ang dyip. Oppps! Gulpi nagprino. Basi nakuyap ang drayber? Aw, wara man gali. May naglaktud nga bata. Mayad lang wara madab-ot. Gamay lang ako atakihun ka nirbyos. Mayad lang hay bukut man ako ang gamay lang mabungguan. Padayon sa sunod nga trapik. Sa masunod nga pagduyu ka dyip, nanutaran ko, raku gid man gali nga mga kabataan ang nagarinapta sa dalan aga pa. May nagapang-ukay ka basura, nagapanglimos sa mga nagaparanaw nga mga tawo, ang iban nagaay-ay ka anda nga mga palad sa bintana ka mga sarakyan. Diin ayhan ang mga ginikanan nanda kadya? Basi turog pa. May nagparapit sa bintana ka amun ginasakyan nga dyip, marapit kanakun. Ah, siguro taw-an dya ka maalwan ko nga ingud. Daw kaina pa man kadya rosaryo na mong.

“Nay, bisan paramahaw lang daad ka akun libayun. Kabii pa kami wara kakaun,” pakitluoy ka bata.

“Wara gani takun namata hay tamad takun mamroblima kara. Dya rosarito, pangamuyo kamo to nga taw-an na kamo kang kan-un sa adlaw-adlaw. Kamo run bahala sa dapli!” ang sabat ka bayi sa akun tupad.

Nge? Pag-un si Manding ba. Piro, ginbaton gyapon ka bata ang rosarito. Gintao ko lamang ang tunga sa botilya ko nga tubig kag ang nabilin nga darwambilog nga pandilitsi. Amo lang to man daad pamahaw ko, piro sigi lamang. Mangamuyo lang pa gid ako ka kan-un ko sa adlaw-adlaw. Ako run bahala sa dapli.

Nag-andar pa gid ang mga sarakyan. Nag-agto run sa binit-karsada ang bata kag ang ana nga libayun. Gintungtong na sa siminto ang pinangalimusan na sa dalan. Ginkaun na ang sangka tinapay. Bilog na nga ginlumuy. Ang sara gintunga na kag ginhungit sa anang libayun ang sangtunga. Lab-ok ka tubig halin sa botilya. Ginpalab-ok na man ang ana libayun, tunga lang. Nagtindug ang bata samtang ginakungkung ang ana libayun. Mapanaw run tana. Nabilin sa binit-karsada ang rosarito.

- Katapusan -

“Tay, maagto ko anay sa pihak balay. Masipal kami ni Istang,” lisinsya ni Berning kay tatay na.

“Sigi! Uli kaw antis magtag-irigma, ha? Wara ti matig-ang,” padumdum ka tatay ni Berning.

“Sigi tay, ah!”

Kag dalidali nga nagpanaw si Berning paagto sa balay nanday Istang.

“Mig, dali! Mapadalaag ta, manalog ta to ka pantat. Kita ko kaina ang nagabantay ka dalaag paagto sa syudad. Dasiga samtang aga pa,” pamirit nga agda ni Berning kay Istang.

“Garing, Migs, basi madakpan ta. Rayu pa to nga daan,” may pangduha-duha nga sabat ni Istang. “Makaraan kaw pa gid ni tatay mo,” paaman na pa.

“’Sigi lang bla mabalik man ta dayon,” pamirit ni Berning.

Sa sigi nga pamirit ni Berning kay Istang, nagpasugot run lang ang sara kag nagdalidali sanda agto sa dalaag. Samtang nagapanaw paagto sa dalaag, naagyan nanda ang taramnan nga duro ang mga sio-sio. Nalingaw sanda ka pamuksi asta nga nagtaas run ang adlaw.

Alas-onsi imidya kag ang tatay ni Berning nagalaaw run sa karsada sa paghulat kay Berning nga magtig-ang. Nag-abot ang alas-dosi kag nagdangat sa ala-una, si Berning wara gihapon nakaabot.

“May ana gid dya kar-on mag-abot ang bata nga dya mong,” kirimudon ka tatay ni Berning.

Sa pihak nga bahin, sanday Berning kag Istang nakaabot gid man sa dalaag. Ang andang plano nga mamantat natuman gid man. Bangud wara sanda ti dara nga lambat ukon pukot, ang andang mga bayo ang gingamit nanda para masiud ang mga pantat.

Matapos ang pira ka oras, bisan nga buta ka lao ang mga itsura nanday Berning kag Istang, nagabanaag man ang andang mga unto sa pagngirit sa kalipay hay duro ang nabuul nanda nga mga pantat. Kag dugang pa, may pinutos pa sanda nga mga sio-sio.

“Dali, Mig, mauli run kita. Midyo dulum run. Basi maabot run ang nagabantay ka dya, indi run dya kar-on mapuslan ang mga pantat,” kuon ni Istang sa amigo.

“Sigi, Mig! Basi ginasagap run ako sa balay,” sabat ni Berning. Wara na gid madumduman nga dapat mauli tana antis mag tag-irigma hay ginsugo tana ni tatay na nga mag tig-ang. Pantat kag sio-sio lang ang sulud ka anang paminsarun.

Sa andang pag panaw pauli, nasug-alaw nanda ang manogbantay ka dalaag.

“Diin kamo halin, mga Toto?” Bugno ka manogbantay.

Sa kakulba ka darwa, daw nangin tuod run lang sanda. Indi kamaan kon ano ang isabat. Piro si Berning, bangud sa kahadluk na nga basi madakpan sanda kag bawiun ang mga pantat nga anda ginsalog, nangisug nga nagsabat.

“Nanalog kami sa sapa, Nong. May sio-sio kami dya, gusto mo?” madasig nga sal-ut ni Berning.

“Aw! Abi ko rugto kamo nanalog sa dalaag. Ti, taw-i ta abi ka sio-sio nyo daw namit ra haw. Diritso run dayon kamo uli hay basi magab-ihan pa kamo. Duro pa man daan man-ug sa taramnanan,” hambal ka manogbantay sa darwa. “Daw sa mga mabuut man kamo nga mga bata. Sa sunod agto kamo liwat rugya. May dalaag ako nga ginabantayan. Libri kamo rugto ka panalog basta may baylo nga sio-sio. Pwidi man ra?” paaman ka manogbantay.

Nagturukay anay si Berning kag Istang antis makasabat sa pang-imbitar ka manogbantay.

“Sigi, Nong, ah. Pwidi gid, ih!” dungan nga sabat ka darwa.

Kang naglumbos ang manogbantay, nakaginhawa kang masulhay ang darwa.

“Baw! Ikian lang gid, Mig, ba. Mayad lang gid nakalusot ta. Daw nakunsinsya man ko ba. Kon naglisinsya ta guro, basi ginpasugtan na man kita manalog sa dalaag nga ginabantayan na. Naumid pa tana ang wara’t labut nga sapa. Mayad lang gid may sio-sio kita,” midyo nakunsinsya nga kuon ni Berning.

“Sa sunod, Mig, sa tamburong run lang ta manalog ka pantat, ah. Gatubo nirbyos ko kon sa dalaag ta ka iba manalog,” sabat ni Istang.

Nagpadayon ang darwa sa pagpanaw pauli. Samtang nagarapit run sanda sa andang mga balay, ginhururay nanda ang pantat kag sio-sio.

“Sigi, Mig, sa sunod pa gid, ah. Kitaay lang ta sa rum-an. Malagaw lang ko to sa balay nyo,” bilin ni Berning sa amigo.

Pag-abot ni Berning sa andang balay, nakita na si tatay na sa gawang nga may bitbit nga paklang ka niyog. Sa pagkakita ka dya ni Berning, gulpi na nadumduman ang bilin ni tatay na kaina nga matig-ang para sa igma. Gulpi nakabatyag kang kulba si Berning nga sobra pa sa ana nabatyagan kang magsug-alaway sanda kaina ka manogbantay ka dalaag.

Mahinay nga nagdiritso si Berning paagto kay tatay na para magbisa. Sa anang pagbisa nabatyagan ka tatay na nga nagakudug ang alima ni Berning.

“Diin kaw halin, To? Man-an mo kon ano oras run dya? Rayu-rayu gid gali ang balay nanday Istang? Tingala ko man nga kitaun rugya kanatun. Andut buta kaw ka lao haw?” pang-usisa ka tatay ni Berning.

Sa kahadluk ni Berning sa paklang ka niyog, nagsugid tana ka tuod samtang nagaduko kag nagapisngu-pisngu.

“Nag-agto kami sa dalaag ni Istang, Tay. Nahapunan kami,” dayon na dawo ka sinalugan nga pantat.

“Bah! Dragkul ba!” hambal ka tatay ni Berning. “Sakto gid dya may dapli ta sa yapon.”

Nahangyus si Berning sa anang nabatian. Abi na mabakulan tana ka paklang ka niyog.

“Sigi, parigos run to kag magtig-ang. Ako run lang maraha ka pantat nga dya,” sugo ka tatay ni Berning.

Tuman nga kalipay ang nabatyagan ni Berning hay naluwas tana sa piligro ka paklang ka niyog tungud sa pantat nga ginsalog nanda sa dalaag ka iba.

“Sigi, Tay, marigos lang ko kag magtig-ang,” kalmado nga sabat ni Berning sa tatay na.

Magdason nga adlaw, nag-agto liwat si Berning sa balay ni Istang.

“Ti, Mig, ginbakol kaw ni Tatay mo?” lagi-lagi nga pamangkot ni Istang.

“Baw, swirti gid, Mig! Wara,” nagangisi nga sabat ni Berning. “Ginluwas ako ka pantat! Man-an ko run kon ano dapat ta himuon kon magab-ihan ta uli. Sa sunod, Mig, tilapya ruman salugon ta.”

“Tsk, tsk, tsk. Daw sa wara lang madudla,” pang-ulung-ulung nga sabat ni Istang.

Nagligad ang pira ka adlaw, samtang nagapanaw pauli si Berning halin sa balay nanday Istang, nakita na sa andang balay nga may bisita si tatay na. Nagapungko sanda sa dalum ka haron ka langka kag nagaistoryahanay. Likod lang ka bisita ang makita ni Berning gani nagparapit tana para magbisa. Kang namulalngan na ang itsura ka bisita, gulpi lang nagparamahul ang anang mga mata kag nagparangramig sa kulba. Ang manogbantay ka dalaag!

Wara ka limug si Berning pagkatapos na bisa. Nagtindug lang tana nga daw tuod sa atubang ni tatay na kag ka bisita.

“Ah! Ikaw to ang nagtugro kanakun ka sio-sio, no? Diin tana run ang imaw mo?” bugno ka bisita.

“Ahm … ahmm … rugto sa pihak balay, Nong. Rugto gani ako halin kananda,” utod-utod nga sabat ni Berning tungud sa kakulba.

Dalidali nga ginsugo si Berning ni tatay na nga mabakal kang kapi kag bwiskit para ipamahawun ka andang bisita. Pagkadawo ni Berning kang kwarta dayon na paspas dalagan diritso sa balay ni Istang.

“Mig! Mig! Tapos gid ta. Rugto sa balay ang manogbantay ka dalaag nga ginsalugan ta. Basi bla ginsugid na ta kay Tatay haw?” saysay ni Berning nga ginahapo.

“Ay, ti, tapos ta gid, ih. Kun-an kaw gid nga sa tamburong run lang ta manalog mong. Basi ipapriso na kita kato,” ginakulbaan nga sabat ni Istang. “Ti, ano himuon ta kadya bay? Sikag run lang to ang bilin sa pantat nga ginsalog ta. Ibalik ta pa to?”

“Bahala run dya, Mig. Patay kon patay, ah. Dali imawi ko anay mabakal ka pamahaw para sa gintakawan ta ka pantat,” panghagad ni Berning sa amigo.

Nag-imaw si Istang bakal ka pamahaw kag dayon man nagtawas paagto sa balay nanday Berning. Rugto ginhanda nanda ang pamahaw kag nanilag sa istoryahanay ka tatay ni Berning kag ka bisita. Sa sigi-sigi nga istorya, daw nagkalma ang darwa ka bata hay wara sanda nakabati ka parti sa pantat. Bisan paano wara pa sanda nabutang sa piligro ka paklang ka niyog kon madakpan gid man sanda.

Matapos ang pira ka oras nga istoryahanay nadura ang kakulba nga ginabatyag ka darwa ka bata. Rapit run lang maubos ang kapi kag biskwit, amo nga sikrito nga nagakasadya ang darwa hay rapit run lang maghalin ang bisita. Makalusot liwat sanda sa pangarwa nga bisis.

Manogtapos run daad ang istoryahanay ka tatay ni Berning kag ka bisita kang gulpi nag-abot ang tatay ni Istang nga may bitbit nga pantat. Pagkakita lagi nanday Berning kag Istang kang ginabitbit nga pantat, pinamalhas sanda ka ramig. Nagtalang-talang sanda kon ano ang himuon. Imbis nga mauli run daad ang bisita, nagpungko liwat dya kag mag-istorya sa mga tatay ka darwa ka bata.

“Baw! Daw gasuog man tana tatay mo, Mig. Nagdara pa ka ibidinsya,” pamasol ni Berning kay Istang.

Nag-umpisa run ka istoryahanay ang tatlo kag sakto nga natuon gid sa pantat nga dara ka tatay ni Istang. Nagparamuti gid ang mga itsura nanday Berning kag Istang.

“Diin mo ra, Pre, ginbakal ang pantat mo?” pamangkot ka tatay ni Berning sa tatay ni Istang.

“Ginlibud lang dya, Pre. Gapanapsap ko ka kahon kang nag-agi ang manoglibud ka pantat. Midyo barato, amo gani ginbakal ko run lang para may darapliun kami kar-on sa yapon,” sabat ka tatay ni Istang.

“Ay, daad wara run lang kamo nagbakal kara,” sal-ut ka andang bisita. “May dalaag ako nga ginabantayan rugto sa taramnan, kon gusto nyo magbuul libri lang. Banta ko tultulan man dya ka mga kabataan nyo. Nakita ko sanda kang nagligad nga nga adlaw rapit sa dalaag nga ginabantayan ko. Pwidi sanda rugto ka agto para manalog ka pantat.”

Nalipay ang darwa ka tatay sa nabatian nanda nga mayad nga balita kag wara run nangduha-duha nga mangindi.

“Salamat gid, Pre. Sigi, ipatawsun run lang namun ang mga bata kon mag-uli kaw kar-on para makapanalog ka pantat,” dugang ka tatay ni Berning.

Wara ti tinimuk-timuk sanday Berning kag Istang. Blangko man sa gihapon ang andang paminsarun sa sobra nga kakulba. Kapira pa sanda ka bisis tawgun antis makabati kag ginhambalan nga matawas sa bisita pauli para makabuul sanda ka pantat. Nagtango-tango lang ang darwa nga daw mga lipung.

Kag kang natapos ang istoryahanay, nag-uli ang bisita imaw ang darwa ka bata. Sa andang pagpanaw, wara gihapon nagatimuk-timuk ang darwa. Hipus lang sanda nga nagasunod sa manogbantay ka dalaag.

“Sa diin kamo namuksi ka sio-sio, mga Toto?” pamangkot ka manogbantay. “Pwidi ta kahapit para mamuksi liwat?”

Laimnan ang pangginhawa ni Istang kag makita gid nga ginakulbaan, gani si Berning run lang ang nagsabat kag nagtugro ka diriksyon kon sa diin ang burul-an ka mga sio-sio.

“Baw! Duro-duro gali dya ra?” Malipayun nga hambal ka manogbantay. “Pwidi ako dya kara makabalik liwat para mamuksi?”

Gusto ni Berning nga si Istang ang masabat gani ana dya ginkudot sa kilid. Gulpi natapungawan si Istang kag dayon na sabat: “Ahhhm … sigi, Nong. Piro bukut dya garing amun ang sio-sio.”

Nagyuhum lang ang manogbantay kag nagkuon, “Sigi, ah, malisinsya lang ko sa tag-iya kon magkitaay kami. Ti, dali run kamo, madiritso kita sa dalaag.”

Pag-abot sa dalaag, ginbuligan sanda ka manogbantay ka panalog ka pantat. Duro ang andang nabuul kag ginbutang dya sa darwa ka surudlan.

Samtang ginabutang ka manogbantay ang isda sa surudlan, nagparapit si Istang kay Berning kag naghani-hani. “Mig, mayad pa guro isugid ta run lang ang tuod kon diin ta gid man ginbuul ang pantat nga to bay para indi run ta pagkunsinsyahun. Hay basi magbisita pa gid dya sa balay nyo, di gani sa balay pa gid namun. Amo man atun nga batyag ka kulba kato. Ti, ano, Mig?”

“Sigi, Mig. Mayad pa gid man isugid ta run lang. Ti, ikaw masugid?” pamangkot ni Berning sa amigo.

“Andut ako haw? Ikaw man bay nanghagad kato. Ikaw sugid, ih. Imo man to plano,” rason ni Istang.

Wara ti nahimo si Berning kondi pangunahan ang pagsugid ka tuod sa manogbantay.

“Nong! Nong, may hambalun daad kami kanimo.”

“Nga rugya nyo ginbuul ang pantat kag bukut sa sapa?” madasig nga sal-ut ka manogbantay kag dayon yuhum. “Man-an ko man nga rugya nyo to ginbuul hay wara rugya ti sapa. Indi kamo magkabalaka, ah. Indi ko kamo pagsugid sa mga tatay nyo. Sio-sio run lang to ang baylo ka pantat nga ginbuul nyo rugya. Patas run ta. Sa dason, kon gusto nyo manalog rugya, lisinsya lang kamo. Pwidi gid kamo ka agto rugya basta dara lang kamo ka sio-sio.”

Sa nabatian nga sabat ka manogbantay ka dalaag, nagsanag ang mga itsura ka darwa ka bata nga daw nakahaklu ka lab-as nga hangin. Nangako ang darwa nga indi run nanda pagliwatun ang indi sakto nga ginhimo. Rugto, nag-amiguhay sanda nga tatlo ka manogbantay ka dalaag.

Nag-uli sanday Berning kag Istang nga mag-an ang pamatyag bisan mabug-at ang ginabitbit nga surudlan ka pantat. Masadya nga nagpanaw pauli ang darwa ka bata. Sa pihak ka andang tuman nga kakulba nga basi madakpan, nga ginlaktan kang kaalwan ka manogbantay ka dalaag, nakabaton sanda ka bahul nga kahuya sa kapaltahan nga anda nahimo. Natun-an nanda nga dapat maglisinsya sa tag-iya kon ano man ang mga butang nga gusto nanda bul-un ukon huramun. Ang pagpamuul nga wara nagalisinsya, sangka sahi ka pagpanakaw nga pwidi makatugro ka piligro.

Pagkagabii, nag-agto sanday Berning kag tatay na sa balay nanday Istang kag rugto nagyapon. Inasal kag ginat-an nga pantat ang andang dapli. Nanamitan gid sanday Berning kag Istang sa dapli. Mas manamit pa sa pantat nga tinakawan. Mas namit ang sabor ka tinugro sangsa tinakaw.

- Katapusan -

Kinulbaan gid ako sa pagsulud ko sa banyo nga nagapalapaga ang kainit sa akun ulo nga daw sa mabulwat, tungud ka indi maintyindihan nga hilanat, kag ugaring ko lang namutikan ang mga pintok-pintok nga pula nga nagarapta sa akun busong.  Dayon ko gintawag ang akun bayaw sa pagpangayo ka tabang. Kaimaw ka nagaisaranhun ko nga bugto nga bayi, nag-agto kami sa doktor agud magpakonsulta.

Midyo naba gali ang akun platelet count. Ayhan, dengue run dya? Pagkagat kang kasisidmun, gindara ako ka akun libayun sa hospital. Nagasala ako kon ano run akun balatian, hay daw ginahapo ako, sabagay nga gintakdan ako ka oxygen, kag ginpaagi ako sa x-ray. Basi kuno may pneumonia ako, kuon ni  Dok.

Naminsar ako nga wara run ako ti paglaum sa kabuhi. Paano ang akun pinalangga nga mga hinablus? Paano ang akun buruhatun nga libro ka mga binalaybay? Paano ang akun obra sa kapitolyo? Paano ang simbahan nga akun ginabuligan, paagi sa pagbasa kag pagkanta? Apat run man ka dikada kag walo ka tuig ang nadangat ka akun idad, piro para kanakun, bata pa ako sa gihapon para madura sa dyang kalibutan.

Naghulat ako sa emergency room ka order halin kay Dok, samtang ginahikot pa ka akun libayun ang kwarto nga akun pagasudlan. Gusto ko magpangamuyo, piro sa kakulba, indi ko mahimo. Blangko ang akun paminsarun, tuman ka rayu ang naapukan nga daw tinakaw ang akun dungan paagto sa lugar ka mga ingkanto kag mga tamawo. Ayhan, may nag-orasyon kanakun agud magmasakit ako. Ayhan, may nagsumpa kanakun, tuga kang kasabit kag kahikaw kontra kanakun, sa sulud ka andang kadu nga tagipusuon? Andut indi mapiho ka mga doktor kon ano ang  akun ginabatyag?

Nagpaabot-abot ako nga isugidan run ako nga ang akun balatian, indi run matabangan. Gulpi lang ako nahidlaw kang kasakuun kag kagahud kang kalibutan sa sagwa ka hospital, wara sapayan ka akun pagkakapoy. Bisan ano pa ria tana ka galung kag nagasurumbali, basta sa idalum lang ako ka sirong kang kainit ka adlaw, kabuhi man ria gihapon sa akun pagkamaan.

Ang mga nagadaligdig nga mga sarakyan sa mga karsadahun, sa akun paglaktud kag paglubas, nangin sinyal tanan kanakun kang kabuhi, parihas kang pagpanalaytay ka dugo sa akun mga kaugatan  nga nagatao kanakun kang kabuhi.

Sa akun mahipus nga pagpalibug, pwirti gid ka rayu ang ginparangdangatan ka akun paminsaran. Mas rayu pa sa Manila sa libayun ko nga laki, hay daw sa Amirika gid nagaparanglakaak, kay Nanay kag sa isara ko pa gid ka libayun nga laki nga nagasakay. Wara gawa tana maglagaw akun paminsaran kay Tatay kag sa amun kalibaynan nga bugto, hay rapit lang tana sanda gawa kanakun. Gusto ako magturog agud makapahuway, ugaring nahadlukan ako nga basi indi run ako makabugtaw sa masunod nga adlaw.

Nagsulud ang darwa ka mga anghil kag ang isara kananda, mataas, maputi, pirot ang mga mata, nga daw si San Miguel Arkanghil. Sanda ang mga nars nga nagbataw-bataw kanakun karia nga kagab-ihun.

Sa sobra ko nga kakulba, daw mahibi ako ka sagi pamangkot kay San Miguel, kon ayhan, naman-an na kon ano akun ginabatyag. Ukon ayhan, nga nabatian na sa akun mga doktor kon ano ang kabangdanan ka akun pagbatang. Natingala gid ako kon andut nagaparamula ang akun mga palad, mga butkun, pungyahun kag busong. Dayon na ako ginpasarig nga ginahimo man nanda ang tanan para ako mag-ayad. Ginpirit ko dayon tana nga pangayuan ka sangka pabor. Ang pabor ka anang pagpangamuyo para sa akun pag-ayad, hay nagapati gid ako nga makabulig gid tana kanakun, hay sin-o pa abi ako magasarig kag mangayo ka bulig hay marayu man run ang mga kilala ko nga iba, hay wara gani sanda makamaan nga rugyan takun  sa hospital. Ginkun-an ko dayon tana, nga kon pwidi lang mahimo, matawas run lamang ako anay kana. Bisan indi ko lang anay makita akun pamilya, basta mag-ayad lang ako anay kag ugaring lang ako mag-uli sa amun, hay ginakinahanglan pa ako ka akun mga kahinablusan. Hay kon wara man lang ako ti paglaum nga magalawid pa, ti, kondi, pulawan ko run lamang ang mga rilibruhon ko nga mga binalaybay, ugaring daw indi ko gihapon matapos ria tanan sa sulud gid lamang ka tatlo ka adlaw, hay masyado pa ka raku ang mga riliwatun. Gani ginakinahanglan ko gid ang mag-ayad. Namati lang tana kanakun, kag wara tana makasabat. Wara man ako magsinuplada kana, ugaring lang nangin apurada, tungud sa kulba kag nirbyos.

Indi ko maintyindihan kon andut nagatawas gid kana ang akun kalag. Ayhan bala, may anggid tana sa nahauna ko nga kahagugma, nga nagpanaw lang sa akun panulnganan, mga katluan run kag tatlo ka tuig ang nagligad?

Kapira na ako ginbistahan kon kamusta run ako, para man sa pagpadumdum ka mga bulong nga akun turumarun. Sa pagpamaan nga rugyan lang tana kon ako may mga kinahanglanun.

Sa akun kahadluk kag kakulba, lagat-lagat lang ang akun panawag kana, parihas abi kang pagpangayo ka doktor nga bistahan anay kon ano run ang dipirinsya sa akun mga mata, ukon utok, hay nagadurobli run ang akun panuruk. Ukon ayhan, nagadurobli kag nagarulubug tana ang akun panuruk tungud sa kakulba hay nagapaminsar ako nga nagaisarahanun run lamang ako rugya sa ibabaw kang kalibutan, tungud gani nga daw karayu lang ka tanan nga daw indi ko run maabot ukon maguraptan.

Kapira man ako magtiraw sa pagpanugid kana, sa pagpaapin-apin, ugaring indi ako makatikab. Daw haros hawidan ko tana, daw mahibi ako, daw indi lang ako gusto nga bayaan na ako. Kon wara lang abi ako ti mga higot, daw mabangon gid ako kag magtawas kana.

Sa mayad nga panwirtihun, nag-ayad gid man ako sa akun balatian sa ikan-um nga adlaw. Makayha gali kag acute bronchitis ang akun ginabatyag. Ugaring, antis pa ang tanan, nagpanginduraan run tana sa akun panulnganan.

Indi ko malipatan ang anang pagkamahinayun nga daw bayi, pagkamabuut, pagkamapinasinsyahun kag pagkamainintyindihun. Nagapabilin gid ang ana nga mga panuruk sa akun tagipusuon, sa adlaw ka pista ka “Nuestra Senora delos Dolores” nga daw mga bituon nga nagakislap-kislap, sa pagpamanagbanag kang kaagahun. Ayhan, sa Ingkantadya lang ako, kon andut raku lang nga mga makataranhaga ako nga nakita. Ukon ayhan, sangka damgo gid lamang dya nga harandurawun. Piro para kanakun, matuod tana nga nagakabuhi rugya sa ibabaw kang kalibutan, kaparihas natun kag bukut sa Ingkantadya, tungud gani nga nadawu ko man kana ang antibiotic nga akun turumarun. Nagluhod pa gani tana sa pagpaandar ka nebulizer hay mapaaso ako kag nagakalimug man tana parihas natun nga tawo.

May gintago-tago ako nga litrato, nga akun ginsagap karia nga kasanagun, nga ginsulatan ko ka akun pagpasalamat kana. Gusto ko itugro kana, piro wara ko man matao. Ayhan, sa kahadluk ko sa akun libayun nga basi karaan na ako? Daw may nagpatunga gid kanamun nga darwa nga nagapamalabag nga indi lang nakun makita. Kon ano man ria, wara man ako ti hinalung-ung.

Pagsulud kang kaimaw na nga anghil man, nga bukut ti taas parihas kana, ginpadara ko run lamang ang akun litrato para kana. Wara ako makamaan kon nakadangat gid man sa natungdan ang tong akun ginpaabot. Sanda lang karia nga darwa ang nakamaan.

Sa pagligad ka mga inadlaw, nagapanumbalik gid si San Miguel Arkanghil sa akun paminsarun kag baratyagun. Sa gihapon, ginasangku gid ako. Wara lang ako ugaring pagpanugid bisan kay sin-o hay ginatago ko lang dya, bilang sangka sikrito. Nagapuling lang sa kahapdi ang akun mga mata sa kahildlaw kana. Ginasagap-sagap ko tana sa mga dalanun, sa mga sarakyan, sa mga nagasirimba, sa mga iskwilahan, piro wara gid ti sinyal ka anang itsura.  Makita ko lang raad anang panguyahun kag mga mata nga daw malabituon, nagapati ako nga magaayad run ako sa akun pagkasangku sa tagipusuon.

Tubtub sangka adlaw, daw may naghani lang kanakun: Paano kon tana ayhan si Hesukristo nga nagpakita kanakun mismo bilang sangka nars sa akun pagbatang tungud sa balatian, para lamang magpati ako sa mataas nga gahum ka Ginuo nga labaw sa tanan nga mga orasyon kag sumpa ka tawo sa paghalit kanakun kag sa bug-os ko nga pamilya?

Ayhan, ginpakitaan gid ako ni Hesukristo sa pagkatawo lamang ka sangka nars, agud nga sa akun pag-ayad, manumbalik run ako kang bug-os Kana, paagi sa pagbalik sa simbahan nga akun midyo ginsungunan kag sa pagsarig liwan sa milagroso nga mga pagpangamuyo ka mga kaparian. Ayhan, may misyon pa Tana para kanakun, kon andut gin-ayad Na pa ako. Ayhan, ginatawag na ako sa kombinto para man magsirbisyo sa mga tawo? Ria, ang wara gid ako ti animo.

Hmmm, kon sin-o man gid man ayhan to, si San Miguel Arkanghil ko ngato, padayon ko tana nga sagapun, tungud gid lamang ka raku nga mga kabangdanan nga indi ko man maintyindihan sa sulud ka akun dughan.

Ginapanumdum ko lang nga sa kinabuhi nga dya, may mga tawo nga magalabay sa atun kabuhi, kon kaisa, sangkisra lang, piro tubtub sa katubtuban ang anda ginasala nga handumanan: ang handumanan ka hugut nga pagpangamuyo, para lamang magaayad kag mabuhi pa ako. Gani, samtang may tyimpo pa, wara ko ginapaligad ang kahigayunan nga mapakita man kananda ang akun mayad nga kabubut-un, tungud sa pagpasalamat, sa akun utang nga kabaraslan kananda, kaparihas lang ka akun pag-ayad, tungud lang sa ginpirit ko nga pinangayo nga pagpangamuyo kay San Miguel Arkanghil, ang pagtao bala kanakun ka atun Ginuo ka ikarwa nga kabuhi, paagi kananda nga nagaserbisyo sa ospital.

Abi, pinalangga ko nga San Miguel Arkanghil, kon sa diin man ikaw kadya nga mga inadlaw, pamatii ang pangako ko kanimo nga tubtub nagakabuhi ako, padayon ko gid ikaw nga sagapun. 

- Katapusan -

“Dalagan, Nene Rona! Dalagan! Hahaha!” singgit ni Angel nga nagautuy-utuy kadlaw samtang nagakurbot ang anang klasmeyt ka dalagan hay ginbutangan na ka damang ang bag. Ginpamakal gid ni Angel ang bahul nga trabungko kag kamuyan nga ugto-ugto ka ana mga klasmeyt, para lang halitan si Nene Rona hay nakabuul dya ka pinakataas nga iskor sa Ingglis. Amo ra ang rason kon andut daw mapurutok gid ang kaugatan ni Angel sa kaugut.

Si Angel ang bata nga pirmi lang gapang-away ka ana mga klasmeyt. Gusto na tana lang pirmi ang nami kag perpikto sa panurukan ka anang mga maistra kag mga abyan. Ang ana tatay nagaobra sa barko kag anang nanay doktor sa Australia. Talagsa lang nagauli sa Antique ang ana mga ginikanan. Nagbahul tana sa pag-atipan kag pagpalangga ka anang Lola Conching. Ginpabahul nga buta ka pagpagusto sa kon ano man ang ana ginabuhat kag huyog. Ginabakal ang tanan nga ana gusto kag daw wara na nakilala ang manami nga tinaga nga ginatawag “rispito.”

Sangka adlaw, nagteks ang maistra ni Angel parti sa mga nagkaratabo sa iskwilahan.

“Angel! Ano ruman to nabatian ko nga gin-ulaan mo ka langgaw ang ulo ka klasmeyt mo?” pamangkot ni Lola Conching.

“Lola, wara takun nag-ula ka langgaw. Daw may gasugo kanakun nga butangan tana ka langgaw sa ulo hay daw pinamarhan itsura na,” ang pamilosopo nga sabat ni Angel samtang nagakadlaw.

“Ay, abaw, Angel! Wara ta ikaw ginatudluan ka mga amo kara nga pag-inugali, andut daw pinasahi gid timo man? Ti, ang klasmeyt mo nga ginsindutan mo ka posporo? Ano ruman rason mo?” Amo dya ang mga pamangkutanun ni Lola Conching samtang nagaulung-ulung ka ana nga ulo.

“Ay, Lola, dapat mapasalamat kaw kanakun, hay duro gahambal nga daw kalunggo itsura na kato, kondi ginpaso ko ka posporo!” sabat ni Angel nga daw mas maisug pa sa anang Lola.

“Angel, bukut sakto ang mga ginapanghimo mo nga ria. Wara ta ikaw ginpabahul para manghalit ka isigkapariho mo. Kon maman-an lang dya ka mga ginikanan mo, sigurado nga mamayha tanda sa mga ginapang-obra mo,” pangara ni Lola Conching.

“Huud run Lola, sala ko run ang tanan. Sala ko kon andut nangin bato si Biloy sa plasa. Sala ko andut si Rizal ginbutang sa pisos kag sala ko man kon andut ang prisidinti ka Pilipinas wara gihapon ti sawa ….” May inogsugpon pa daad si Angel ugaring may nakita tana nga tinuga.

 “Sin-o kaw? Wara kami rugya ti damog. Kag wara kami nagasagap ka bag-o nga bulig,” hambal ni Angel nga daw indi makapati ka anang nakita. Sa ana panurukan, daw nagkaun ka duro-duro nga uring kag nag-inum ka sangka litro nga katumbal sa kaitum kag karaw-ay ka itsura.

“Ako si Kirara Oringa Agtamiya. Halin ako sa bukid ka Madyaas sa Culasi. Ginpadara ako ka amun nga tribu para makita ko man ang banwa. Tawga lang ako nga Inday Didak,” pakilala ka bata nga may yuhum kag kasadya.

“Gaiwan timo rugya sa balay namun? Wara pa ako ginaduktan ka taka para tuwadan mo. Sigurado kaw nga tawo kaw? Kag Didak ang ngaran mo? Daw bagay tana kanimo, Dapak!” ang suya ni Angel kay Inday nga kon intyindihun gid natun daw ginatabog na pauli.

Nabatian ni Lola Conching ang mga sakit nga harambalun ni Angel. Gin-agtunan na si Inday kag ginbuligan hakwat ka anang mga dara halin pa sa Madyaas. Mga binagtung nga saging nga rikondal, ragkulan nga mga kalampay, prutas, tarangkun kag pira ka bol nga tuba para himuon langgaw.

“Angel! Indi pag-amuha kara si Inday, nakapoy ria ka byahi. Lantawa bala ang mga dara na. Nagbiringkit ria ka mga produkto nga halin sa bukid kag nagkabit sa dyip, tapos awayun mo lang? Paryinti mo ria hay si Lolo mo kag Lola na magpakaisa,” pagpakilala ni Lola Conching kay Inday.

“Lola, man-an ko nga ang akun mga mata daw ana ka Hapon. Ang akun irong daw ana gid ka Kana hay turuong, ang akun pamanit daw ana gid ka Insik ka pino, andut kadya mahambal timo nga may paryinti ako nga ati? Di ko tana mabaton ria, Lola!” riklamo ni Angel samtang nagahibi.

“Tama run ra, Angel! Batuna ang kamatuoran. Hala, dali run mayapon kita. Namit dya ang ginraha ko nga dapli hay man-an ko nga madulhog si Inday,” panghagad ni Lola Conching.

“Hoy, Inday Dapak! Dali run! Man-an ko man nga daw haruson kamo ka kaun sa bukid. Lantawa bala ang kahig kag lima mo, daw pwidi tamnan ka kamoti-kahoy sa pagkakurinut kag pagkahigku,” singgit ni Angel kay Inday nga daw marimpwal sa kaugut.

“Man-an ko man nga itum ako kag midyo tarangkisun. Piro indi lang, ay, ako pagsinggiti. Tawo man ako nga may baratyagun kag tagipusuon,” pakitluoy ni Inday kay Angel.

Padalung lang ang ginbalus ni Angel.

 Samtang nagayapon.

“Ano tana dya man nga klasi ka pagkaun? Tarum kag gasiling-siling,” pamangkot ni Inday kay Angel.

“Kutsara ria kag tinidor. Utensils ria sa Ingglis! Wara ria ginakaun. Manol kaw gid,” sabat ni Angel nga ginatak-an run.

“Ti, dya tana, ano nga dapli dya? Daw gin-ihaw nga man-ug piro may sabaw tana nga rapuyot kag nanam!”

“Ugh! Beef steak ria, ati! Wara ria haw sa kwiba nga ginhalinan mo?” singgit ni Angel nga ginakutu-kutu run gid.

“Hmmm, namit tana inyo tubig dya ba, daw pinya ang sabor!” ang nanamitan nga bungat ni Inday.

“Pineapple juice ria!” panggasud ni Angel.

“Angel, intyindiha lang si Inday Didak hay talagsa lang ria tanda makadulhog sa banwa kag wara tana ria rugto sa anda. May mga bagay man sa anda nga lugar nga wara ikaw kakita kag kamaan. Pariho ka mga nami nga kabukidan, limpyo nga mga sapa, mga lab-as nga isda kag kalampay. Wara kaw man kara ka kita, amo ra nga pag-intyindi ang ginapangayo ko kanimo,” pagpaintyindi ni Lola Conching sa anang apo nga daw indi makapati nga may paryinti tana nga lain ang kultura kag pagpati sa anda.

“Ugh! Ako? Si Angel Araneta Zobel Montenegro may lahi nga ati? Ako nga ginaimahan ka tanan? Ang gwapa, hamot kag pirmi nagasunod sa uso? Tapos kadya maman-an ko run lang nga ang dugo nga nagapanalaytay sa akun ugat, dugo ka sangka maligno? Indi dya pwidi! Kinahanglan makapaminsar ako ka rason para mapahalin ko dya sa balay si Inday Dapak! Indi pwidi nga higkuan na ang ngaran ka amun pamilya,” hambal ni Angel sa kaugalingun.

“Ano Lola?!” singgit ni Angel nga may pagkahangyus bangud sa ginhambal ka ana Lola Conching.

“Huud, Angel. Imaw run kamo maiskwila ni Inday. Gintawgan ko run ang prinsipal. Nagpasugot run tana nga batunon si Inday Didak sa iskwilahan.”

“Sadya-sadya ako ba hay imawanay ta run, Angel! Indi gid kita magbulag ha? Imawan ta ikaw halin sa aga, asta maggabii. Gusto ko man makita ang inyo nga iskwilahan para makilala ko ang imo mga klasmeyt. Dali run, panaw run kita basi ma urihi kita sa klasi,” panghagad ni Inday nga may kakunyag hay makalapak run tana sa iskwilahan.

“Inday Dapak, kwidaw kaw gid magsagi dukut kanakun, ha? Pagpanaog ta sa awto, parayu kaw kanakun. Sa wala takun maagi, sa tuo timo. Indi mo ako pag-istoryahun hay basi masal-an pa ako nga nagabaligya ka uring! Kag kon may mamangkot kon ano ta ikaw, hambalun mo nga ginbakal ta ikaw sa … sa … sa … Raccsus, ha?” paandam ni Angel.

Samtang nagapanaw ang magpakaisa sa iskwilahan, nasumalang nanda si Karya, ang klasmeyt ni Angel nga pwirti ka paramuya. Tanan nga hulag ka mga tawo ginakomintaran na.

“Angel, kita ko ang post mo sa Facebook. Gwapa kaw ba! Ginpadarhan kaw gali ni Mommy mo ka bag-o nga Tablet? Wow! Palantawa ko bi,” hana run nga palantawun ni Angel si Karya ka anang Tablet kang gulpi lang nakita ni Karya si Inday.

 “Si … si… sin-o ra imaw mo? Andut daw parihas kamo puso sa buhok kag bag haw? Ano tana ana itsura ngara man? Bahul ang mga mata nga daw bukaw. Dapa-dapa ang irong nga daw ginligidan ka pison. Bahul ang bibig nga daw nagabanug sa kadamulun, kurung ang buhok nga daw pugad ka pispis kag ang panit nga daw nabatok,” litanya ni Karya samtang ginamulalngan si Inday.

“Sin-o nga imaw? Ako lang man sara,” panginwara ni Angel.

“Ako si Kirara Oringa Agtamiya! Paryinti ako ni Angel. Tawga lang ako nga Inday Didak! Masinadyahun ako nga bata kag gusto ko mag-iskwila para mag-aram parihas kay Angel,” pagpakilala ni Inday sa ana kaugalingon.

“Si Angel?! May pakaisa nga ati? Nga daw agta? Nga daw lao? Nga daw uring? Hahaha!” kadlaw ni Karya samtang ginabulus-bulus turuk si Inday kag si Angel. Naglagyo si Angel nga nagahibi. Daw indi na mabaton ang mga pagyaguta ni Karya.

“Wara gid natapos ang adlaw kag naman-an ka tanan nga may pakaisa ako nga ati! Wara tanda nag-untat sa pagkadlaw sa kada agi ko. Andut amo tanda kara haw? Andut pati ako hambalan nanda nga lao, uring kag ati! Sa Facebook, gamay run lang naga-like sa mga selfie ko. Huhuhu! Sangka tawo lang gid ka dya ang may sala!” hiribiun ni Angel.

Nag-uli tana sa anda balay nga may plano run nga nahuman sa ana utok.

“Lola, araguy! Sakit busong ko. Wara man ako nagkaun ka aslum. Wara man ti gata ang aton dapli. Basi bala haw sa gindara ni Inday nga kalampay ukon basi gin-usog na ako. Sa itsura na pa lang daw man-an ko nga isug gid dungan na. Pahalina dya ria sa balay, Lola! Basi kon ano pa nga halit ang dara na,” inarti ni Angel para nga patihan ni Lola Conching.

“Angel, indi pagbutang-butangi si Inday ka mga istorya nga wara ti basihan. Nagkaun man ako ka kalampay wara man nagsakit akun busong. Kag ano ang nagsulud sa ulo mo, Angel, nga sal-an mo tana si Inday nga gin-usog na ikaw? Andut ginaaway mo si Inday nga kabuut kag kahipusun ria nga bata. Daw ginpabahul gid ka anang mga ginikanan nga may rispito,” pagpaintyindi ni Lola Conching kay Angel.

“Bisan sa bukid kami gaistar, wara kami gintudluan manghalit ka isigkapariho namun nga tinuga man ka Dyos. Pirmi ginahambal nanday Nanay kag Tatay nga tahudon gid ang mga tawo sa palibot hay patas lang kita sa panurukan ka Dyos,” hambal ni Inday nga nagahibubun-ut tungud sa mga pinanghambal ni Angel.

“Indi takun pag-artihi, agta! Man-an ko nga gapaapin-apin kaw lang kay Lola. Indi mo ako mainto hay bukut takun parihas kanimo nga wara ti tinun-an!” sabat ni Angel kay Inday nga nagapadalung piro sigi ang inarti nga sakit ang busong.

“Angel, kon sigi pa sakit ka busong mo, mas mayad pa nga ipatawag ta si Manding Basyon para maluy-ahan kaw,” hambal ni Lola Conching nga nakulbaan hay nagapanghakruy sa kasakit si Angel.

“Lola Conching, sin-o ang ipatawag mo, si Manding Basyon? Indi lang tana ria pagpatawag. Basi dar-un na pa ang apo na nga si Nene Rona kag mahigkuan pa ang balay,” palusot ni Angel kay Lola Conching hay indi na gusto makita ni Nene Rona nga ginabulong tana kag madakpan nga wara ti sakit.

“Mabakal lamang ako ka bulong sa botika, Lola. Mas mayad tana ang bulong hay dasig ang pag-ayad ko,” dugang ni Angel.

Samtang nagapanaw si Angel paagto sa botika. Wara tana kamaan nga nakabuhi ang ayam nga baris sa ingud ka anda balay. Nagaralaway dya kag nagapaagto kana.

“Aguy, Brownie, Blackie, Tagpi, Bantay. Hoy! Hoy!” ang nataranta nga tabog ni Angel sa ayam. “Buligi ninyo ako! Ang mga mata ka ayam gapula! Ang unto tama ka tarawis kag ang kuko tama labug!” singgit ni Angel nga nagaparamuti run sa kakulba hay handa run mangsaruso ang ayam.

Likum kana, nagasunod gali si Inday Didak nga dayon nagbuul ka sangka bahul nga harampak kag gintabog ang ayam. Nalagyo ang ayam kang nagpurot run si Inday ka bato nga bahul nga handa na ipakug sa ayam samtang ginahana ang bahul nga burunal. Dasig man nga dumalagan si Angel kay Inday kag nagkupkup sa sobra nga kahadluk sa ayam nga handa run mangagat.

“Salamat Inday,” nagakurudug kag nagahiribiun nga hambal ni Angel. “Mayad lang gid ginsundan mo ako. Pasinsyaha gid ako, Inday, hay ginpakitaan ta ikaw ka sayud. Kadya ko lang naman-an nga dapat indi kita magpakita ka lain sa atun isigkapariho hay basi tanda pa ang makabulig kanatun sa urihi.”

“Wara ti kaso, Angel, lipatan ta run to. Palangga ta ikaw hay paryintihanay bay kita. Daad di lang kaw magbasi sa itsura kon maglantaw ikaw sa tawo. Mas duro ang mapalangga kanimo kon ginarispito mo ang andang kinaiba kag takus sa imo tagipusuon ang pagbaton ka andang kakulangan. Huud, raw-ay ako sa mata ka mga tawo nga nagasukol ka gwapa kag gwapo. Piro daad pinsarun man ninyo nga indi run man namun kinahanglan mabatian pa kon ano karaw-ay ang amun itsura. Tawo man kami nga may tagipusuon kag baratyagun. Ginasakitan, nagakasubu, nagahibi. Imbis raad nga panghikay ang magwa sa bibig ka mga maambung, raad pagpasalamat hay wara tinyo gintuga nga maraw-ay. Daad ang natabo kanimo kadya nga adlaw, mangin pahanumdum nga bisan maangkun mo pa ang kalibutan, indi mo masarangan ang tanan. Magaabot gid ang tyimpo nga kinahanglan mo ang iba. Bukut kita pirpikto. Tawo kita nga may kakulangan,” malawid nga hambal ni Inday kay Angel samtang nagapanaw tanda pauli sa andang balay.

Nagaturo ang mga luha ni Angel sa mga pinanghambal ni Inday. Rugto na napamatud-an kon ano ka putli ang tagipusuon ka anang paryinti nga naghalin sa bukid. Bisan bukut kiridwun ang mga tinaga nga ginbuy-an na, puro gihapon manami ang ginbalus kana. Pwidi madisgrasya si Inday kon nangisug ang ayam magbato hay bahul ang ayam nga nakabuhi, ugaring ginpili na nga salbarun si Angel. Para kay Angel, pinasahi nga tawo si Inday Didak. Bisan wara nakaiskwila, ang anang tagipusuon kag kinaiya bilidhun kag dungganun.

“Sakto si Inday, dapat magpasalamat ako,” ang paminag-binag ni Angel kang nagtawhay ang ana pamatyag kag nagasaranhun sa kwarto. “Si Mommy kag si Daddy nagaobra sa gwa ka pungsod para makapadara ka kwarta para sa akun bwasdamlag. Wara ko pa tanda napasalamatan sa mga siripalun kag mga uso nga gadgets nga anda ginpadara. Wara ko pa tanda ginakamusta kon ano ang kahimtangan da hay kada tawag nanda puro lang pangayo ka siripalun kag mga imported nga bayo ang ang ginauna ko. Namayha ako kay Lola Conching. Wara ko ginapinsar nga tawo man tana nga ginakapuyan. Ano ayhan ang mayad ko nga himuon para mapasalamatan ko tanda?” Amo dya ang sulud ka paminsarun ni Angel asta nga naturugan.

Pagka-Lunis, samtang nagaraha si Lola Conching ka pamahaw, malipayun nga nanaog si Angel.

“Angayan ba ikaw Inday Didak ka atun yunipormi,” tamyaw na kay Inday Didak nga nagasuksok ka puti nga blaws kag hipid nga palda. “Dungan kita kadya maiskwila. Indi ko run ikaw pag-ikahuya. Ipabugal ko ikaw nga akun paryinti. Ang paryinti nga nagtudlo kanakun nga mas importanti ang putli nga tagipusuon kumparar sa kagwapa kag kinaaram; nga mas importanti ang pamilya sangsa riputasyon, hay sa urihi, lipatan kaw man ka bilog nga kalibutan, ang pamilya indi gid ikaw pagbayaan.”

Nakayuhum nga buta kang pagpasalamat si Lola Conching sa ana nabatian.

“Lola Conching, sa pag-uli ni Mommy kag Daddy sa Disyimbri, lain run nga Angel ang andang makita. Si Angel nga may rispito, pagpalangga kag disiplina. Salamat, Inday Didak! Ikaw ang akun inspirasyon sa pagbag-o.”

- Katapusan -

Sa kalasangan kang kasapatan, may darwa ka magsuud nga mag-amiguhay, si Tulabong kag si Uwak. Haros wara it may makatupung sa kasuud ka pag-amiguhay ka darwa ka pispis. Raku nga mga kasapatan ang nanamian ka anda pag-amiguhay kag duro gid ang gusto magpang-amigo kananda.

Manipis kag tam-an kahamis ang maputi nga bulbol ni Uwak samtang malagtum, mahining kag masilaw ang ana ni Tulabong. Bisan diin nga parti kang katalunan kag kabukidan, makita nga nagaimaway gid pirmi ang darwa. Ang andang pagkasuud nga pag-amiguhay sa tunga ka andang kinalain nagatugro ka inspirasyon sa iba nga mga kasapatan. Para sa mag-abyan, normal lang sanda, piro sa iba nga mga kasapatan bukut ordinaryo ang pag-amiguhay ka indi pariho ang rasa. Amo nga may mga sapat nga gusto tirawan kon diin gid asta ang pagkasinsiro ni Uwak kag ni Tulabong sa isara kag isara.

Adlaw ka Sabado, mga alas-kwatro ang oras sa hapon, ginhagad ka pispis nga Punay si Uwak nga imawan tana anay sa andang balay para magbuul ka pamahaw.

“Pwidi ta patawsun si Tulabong?” pamangkot ni Uwak kay Punay.

“Pwidi gid, ih. Nami gani ra, para sadya,” sabat ni Punay.

Samtang nagapaagto ang tatlo sa balay ni Punay, nakita nanda sa unahan si Pato nga may ginapas-an nga bahul-bahul nga sulud kang kamoti. Naluoy si Tulabong gani ginyayungan na sa paghakwat si Pato kag nagsipak tanda ni Uwak ka distinasyon.

“Amigo Tulabong, basi malipat ikaw, ha? Alas-kwatro run dya sa hapon, basi sagapun run kita kar-on ka atun mga ginikanan,” ang pagpadumdum ni Uwak kay Tulabong.

Tatlo run ka adlaw ang nagligad kang matapos ang pag-imaway nanday Pato kag Tulabong, piro indi gihapon madura sa paminsarun ni Uwak ang natabo nga pagpasulabi ni Tulabong kay Pato bisan pa kinahanglan man ni Uwak kang kaimaw pauli hay hapon run. Nautod ang pagpaino-ino ni Uwak kang gulpi lang humugpa si Tulabong sa anang kilid kag may ginakumkum nga binaruron nga dahon kang saging sa ana wala nga kahig.

“Maayad-ayad nga aga, amigo Uwak, may mayad gid ako nga balita kanimo,” ang mainit nga tamyaw ni Tulabong sa amigo.

May pagsungon man, masadya nga ginpamangkot ni Uwak si Tulabong kon ano ang mayad nga balita nga anang dara, kag dungan nanda ginbukad kag ginbasa ang nakasulat sa dahon.

Pagkaligad ka pito ka adlaw, suno sa nakasulat sa imbitasyon sa dahon, nag-umpisa ang okasyon iksakto alas-tris sa hapon. Masadya ang tanan nga nagtambong kang pagpasalamat ni Usa sa anang pagkaluwas sa siud ka mga Tawhanun. Sa kalibutan ka mga kasapatan ang mga Tawhanun amo ang mga mangingilaw nga nagapangdakup ka mga kasapatan sa talon paagi lamang sa sangka nagahagunus nga daguub. Ginagamhan ka mga Tawhanun ang mga kasapatan paagi sa pagkurong, paghigot ukon pagpatay para darapliun ukon gamitun ang panit ukon bulbol para sa mga panaptun kag iba pa nga mga kinahanglanun. Maswirti nga nakapalagyo si Usa sa gahum ka mga Tawhanun amo nga naghanda tana ka punsyon para magpasalamat. Haros tanan nga mga kasapatan namunsyon kag syimpri pa kaimaw sa mga ispisyal nga bisita sanday Uwak kag Tulabong, nga sa amo nga mga oras ginadayaw kang kadam-an bangud tanda lang darwa ang may likup nga kaputi kag kaitum nga bulbol nga lain gid kon ikumparar sa iba nga mga kasapatan, sa diin ang mga panit ukon bulbol kombinasyon ka mga nanarisari nga kolor. Ang malagtum kag mahining nga bulbol ni Tulabong, nagaidlak sa sirak ka adlaw kag nag-agaw gid ka atinsyon ka tanan nga mga tumarambong. Nagayuhum-yuhum si Uwak sa pagpanilag ka mga pagdayaw nga nabaton ni Tulabong.

“Tulabong kag Uwak,” ang pagpang-abi-abi ni Usa. “Ginakalipay ko gid ang inyo pagtambong sa akun punsyon, bugal ko nga mangin bisita ang pariho kaninyo nga bantog gid nga mag-amiguhay didya sa atun lugar.”

“Duro man nga salamat, migo Usa. Bugal man namun nga maimbitahan sa imo okasyon,” ang dungan nga pagpasalamat nanday Uwak kag Tulabong.

Wara magbuhay, naglikup run ang dulum. Nagpagwa ang mga Ipot-ipot ka andang mga sulo kag ang mga Singgarong kag Bukaw nagtipon man ka mga aramag kag ginpamutang sa mga lamisa agud nga magsanag ang palibot kag magpadayon ang pagsinaradya. Sa nagaagaw-agaw nga kasanag kag kadulum, makasirilaw ang idlak ka maputi nga bulbol ni Uwak. Kon duro man ang nagtugro ka atinsyon kay Tulabong sa ana maitum nga bulbol kang may adlaw pa, pag-abot ka gabii mas maraku pa gid ang naambungan kay Uwak bangud sa anang bulbol nga nagapugati kag nagabadlak sa dulum.

“Amigo Uwak, ikaw ang nagpadugang kang kasanag kadya nga kagab-ihun,” ang pagdayaw ni Tulabong sa ana amigo nga nalipay gid sa anang nasaksihan nga pagdayaw kang mga kasapatan.

Natapos kag nagligad ang nasambit nga okasyon piro ang istorya kang mga kasapatan nga nakatambong, amo ang pagkapinasahi nanday Tulabong kag Uwak.

Sa pihak nga bahin, naghagaday sanday Uwak kag Tulabong nga magrigos sa suba hay mahirung ang tyimpo. Naghugpa ang darwa sa binit ka suba kag masinadyahun nga ginalantaw ang masinaw nga tubig.

“Amigo Uwak, makapagusto gid kita parigos kadya hay wara it may bisan isara nga nagaparigos,” ang hambal ni Tulabong dungan pungko sa bato sa anang ingud.

“Pagusto gid kamo ka parigos hay tapos dun ako,” ang may pagsunlog nga hambal ni Bao, dungan pagwa ka anang ulo kag kahig kang magpungko sa anang likod si Tulabong.

Nagtumbo gulpi si Tulabong sa kahangyus. Nagharuk-uk ka kadlaw sanday Bao kag Uwak.

Gin-uba ka mag-amigo ang andang mga bulbol kag malipayun nga nagtugmuy sa suba. Para mas masadya, nanghangkat si Tulabong kay Uwak nga magpalawid-lawid tanda ginhawa sa dalum ka tubig.

“Sara, darwa, tatlo!” isip ni Tulabong kag haros dungan ang darwa nga nagsalum. Dungan pirmi ang darwa magbutwa bisan ikapira liwat-liwatun. Gani, nagtugro pa gid ka sangka pagtiraw si Tulabong.

“Itablug ko ang puti nga bato nga dya sa suba. Pagkaisip ko ka tatlo, dungan kita magsalum kag pauna-una kita buul ka bato nga puti,” paathag ni Tulabong. Pagkahulog ka puti nga bato nag-isip tanda asta sa tatlo kag dayon nanda salum sa suba. Apat ka sigundo ang nagligad, nagbutwa si Tulabong nga bitbit ang bato nga puti piro wara na makita si Uwak sa tubig kondi sa binit ka suba nga ginapirit ipaigo sa lawas ang malagtum nga bulbol ni Tulabong. Bisan halog, pirit dya ginsuksok ni Uwak kag madasig nga naglupad parayu. Dalidali man nga nagpabinit si Tulabong kag ginsuksok ang bulbol ni Uwak bisan gutuk. Katin ang bulbol ni Uwak para sa lagbug nga kahig ni Tulabong piro wara na dya ginbali kag dayon man naglupad para lagsun si Uwak.

Ang iba nga mga kasapatan natingala gid kang makita ang darwa ka pispis nga nagalagsanay sa kahanginan. Haros pariho ang kumintar ka mga pispis nga nakakita, nga ang isara kabos ang puti nga bulbol nga nagatabon sa lawas hay katin sa anang kahig kag pungkuy ang anang ikog, samtang ang sara halog ang maitum nga bulbol kag haros nagaluyloy sa anang mga kahig ang anang ikog.

“Imposibli man nga si Uwak ang maputi hay tama ka katin ang bulbol nga ginasuksok? Kag indi man pwidi nga si Tulabong ang nakaitum hay tam-an man kahalog kag galuyloy ang ginasuksok ka nakaitum nga pispis?” ang may pagkatingala nga kumintar ka iba nga mga kasapatan nga nakakita sa amo nga hitabo. Ginsagap ka mga kasapatan ang mag-amigo piro wara gid nanda dya makita. Nagligad ang mga binulan nga bisan isara wara gid ti nagpakita kananda.

Piro sangka adlaw may nagaturumpok nga mga kasapatan sa wayang. Si Tulabong! Ginatumpukan ka andang mga kaabyanan. Kang una, wara it may nakakilala kana bangud puti nga bulbol run ang ana ginasuksok.

“Ikaw gid man to gali ang nakita namun?” hambal ni Usa.

Kag nag-umpisa si Tulabong ka anang panaysayun parti sa natabo kananda ni Uwak. Daw indi makapati ang tanan nga si Uwak, sa pihak ka andang pagkasuud nga pag-amiguhay ni Tulabong, may ginatago gali nga kaima sa natural nga kinaiya ka anang amigo.

“Indi ako makapati ba nga nahimo ra ni Uwak. Mas raku gani tana ang nanamian sa ana maputi kag marimis nga bulbol. Andut nga nahimo na pa nga agawun ang itum nga bulbol ni Tulabong?” ang hambal ni Usa nga daw nasubuan man sa nagkaratabo.

“Wara ako nagaugut kay amigo Uwak. Bisan gutuk pa ang ana bulbol kanakun, masugot ako nga magbayluhanay kami. Mas importanti ang ana prisinsya kag ang amun pag-amiguhay,” ang paathag ni Tulabong sa mga kasapatan.

Nagdayaw ang tanan sa katampad ni Tulabong sa anang amigo nga si Uwak.

Tinuig ang mga nagligad kag makita si Tulabong sa mga kasubaan kag mga taramnanan nga suksok gihapon ang puti nga bulbol ni Uwak. Samtang si Uwak, talagsa run lang sa malaka kon maglagaw bangud siguro sa pagpaliot-liot para indi makita ni Tulabong, piro suksok gihapon ang malagtum nga bulbol ni Tulabong.

Halin kato, nangin ordinaryo run lamang ang paglantaw ka mga kasapatan sa mag-amigo: nga puti run si Tulabong kag itum run si Uwak. Indi manigar ang baliskad nanda nga bulbol hay asta kadya, itum gihapon ang panit ni Tulabong kag puti gihapon ang panit ni Uwak.

Ang istorya nanday Tulabong kag Uwak magapabilin nga inspirasyon kag liksyon sa mga mag-abyan nga ang pagkahisaun kag ang pagkamalikumun wara it may mayad nga madangatan.

- Katapusan -

Ala-sais sa gabii sa panimalay de la Cruz, pagkatapos kang pagbagting ka lingganay ka orasyon, nangabay ruman ang mga kaapuhan ni Lola Terya ka sangka sugidanun pangbata. Amo run ka dya ang anda naandan nga ginahimo kon magtiriripon antis magyapon. Gani wara ti nahimo ang sitinta isingko anyos nga mal-am kondi ang itugro ang sangka manami nga sugidanun.

“Mga apo, ang atun sugidanun tulad nga gabii may tig-ulo: Si Monie Monyika kag ang mga Basura,” ang umpisa ni Lola Terya nga nagayuhum-yuhum kag ang bayhun manayanaya. Madasig nga nagpararapit sa tumba-tumba ang anang mga kaapuhan kag magbirisa anay antis magpwisto. May nagalumpiga, may nagahapa kag may nagapasabak, ang tanan gusto gid mamati.

“Si Monie sangka monyika nga nagahulag sa palasyo ni Monika – ang bantog kag mabuut nga prinsisa sa Kaharian ka Kamonyikahan. Si Monie ang pinakapaborito kag pinakaali-ali nga timbang-sirbidora ka prinsisa hay tama kana ka gwapa – malabug, malagtum kag mahining ang buhok, mapula-pula ang pungyahun kag mga bibig, nagayuhum ang mga mata kag mapino ang pagkaobra. Bangud tana ang pinakapaborito nga kabulig, may koro-korona man tana, kapa kag baston. Daw prinsisa man ang pamatyag ni Monie sa kaugalingun biskan sara lang tana ka timbang-sirbidora,” ang padayon ni Lola Terya.

Piro kon ano kamayad si Prinsisa Monika, amo man ka raw-ay ka batasan ni Monie monyika.

“Monie, Monie, bugtaw run kag maghimus,” ang pamukaw ni Madam Yeka nga mayordoma nga isara man ka monyika. “Kamo bala ang nakatuka tulad nga manglimpyo sa palasyo. Dapat aga pa kaw mag-agto rugto.”

“Hay, nami pa gani magturog, Madam Yeka. Kar-on lang bala brubhay. Luwas pa, ginatak-an gid takun magpanglimpyo ka mga basura hay sa kahigku, kapin pa gid kon ana ka iba nga rapta. Wara gani takun gapanglimpyo biskan dya sa atun iristaran, sa ana pa ka iba nga mga tawo sa palasyo? Mayad haw tanda,” ang tuman ka hinambog kag sinuplada nga sabat ka monyika.

“Monie, iha, dapat naman-an mo run ang mga dapat kag indi mo dapat nga himuon kon basura ang natungdan hay mismo ang Hari kag Reyna ang nagtugro ka layi ngara. Tuman ka swirti kanimo hay palangga ikaw ka Mahal nga Prinsisa piro arampuan ang imo batasan pag-abot sa basura. San-o kaw pa magbag-o kag manuto man? Wara man takun nagkulang sa paggiya kanimo sa mayad nga pagginawi. Naga nga nagatulad timo kara haw?” ang panghakruy ka mapisan kag mabuut nga mayordoma.

“Pabay-i lang bala takun, Madam Yeka. Importanti, nagaobra man takun maskin paano, indi bala? Nagapati man takun sa mga sugo ninyo,” ang maarti na nga sabat.

Dayon ni Monie talikod sa mayordoma nga may inoghambal pa daad kana. Wara ti nahimo si Madam Yeka kag masubu nga nagwa dulang tana sa kwarto. Nagbalik pa gid ang hambog nga monyika sa pagturog kag nahamuukan gid dayon.

“Bastos gid ang anang batasan. Basura run gani kita, amuhon na pa kara ang pagtratar kanatun? Pabay-i lang hay may ana gid ra nga tyimpo. Wara bala tana kamaan nga sa ana batasan nagasandig kon ano ang atun mayad kag malain nga matugro sa mga tawo kag sa palibot? Indi lang ti tana ang makaambit ukon madalahig. Kag kabay pa nga makabugtaw tana dayon samtang wara pa ti bahul nga disgrasya nga matabo,” ang kurumudon kag aningal ka mga dahon-dahon ka laswa kag panit ka prutas.

“Amo gid. Dapat ibutang na kita sa nagakadapat natun nga lugar pirmi,” ang sabat ka botilya. “Indi na dapat kita pagdarapunun. Kamo nga mga dahon-dahon kag panit para sa madunot nga surudlan kag kami ni lata, pwidi sa indi madunot ukon magamit liwan nga basurahan.”

“Baw, nami gid ra sumpuun ang pagkalabaw na. Ang pagkagwapa na dapat parisan na raad kang pagkabuut. Indi tsakto ang paggamit na ka mga bugay nga gintugro kana. Tama ka balingag,” ang nagaugtas nga sugpon ka lata.

Nagpanghulung-hulung si Monie kag nahangyus tana ka anang makita ang mga basura nga nagasirinamo sa bangi ka kusina. Tanda gali ka dya ang nagapabati-bati kana.

“Ah, gali? Manami, ih! Ako gali ang ginasumsuman nyo aga pa? Mga wara kamo ti pulos. Mga pisti! Amo dya ang dapat kaninyo, ay,” kag dayon na pangsipa, panglinas, pamuong kag panggusnit ka mga lata, pinanitan, botilya, plastik kag mga papil. Nagahapo-hapo kag nagaparamula gid si Monie sa tuman nga kaugut.

“Sigi lang, Monie, imo lang anay ang tanan tulad, piro sa amo mo kara nga batasan, mas basura kaw sangsa kanamun. Ang Ginuo lang bahala sa mga ginapanghimo mo. Tandaan mo gid ra, Monie Monyika, makiritaay pa kita. Hahaha!” ang yaguta kana ka mga basura.

Mamuyayaw pa daad ang monyika piro gulpi lang tana nga natapungawan kang nabatian na ang pagpanawag ni Madam Yeka. Ginapabangon kag ginapahimus run tana.

Bugana si Monie kag ang mga tinawo nga imaw na sa iristaran para sa mga kabulig sa tanan nga mga bagay nga anda kinahanglanun, gani biskan sa pagkaun wara gid ang mga tinawo ti problima. Ginbilinan nanda si Monie nga himusun ang mga panit ka saging sa babaw ka lamisa piro wara tana magpati. Nagpaliyan-liyan anay dya pagkatapos ginpanghulog ang mga panit sa idalum ka lamisa. Kang makundisyon ang kaugalingun nga magsulud run sa palasyo, dalidali nga nagtindug kag nagtikang ang monyika. Kang hinali lang nga nakabatyag si Monie nga daw ginahakwat tana.

“Ay, Dyos ta!” Daw gasala man ang kalag na hay nalapakan na ang panit ka saging nga ana kaina ginhulog sa salug. Nalipat gid tana magpurot ka mga panit antis magtindug.

Nagrinungkadol kag nagkaratumba ang mga purungkuan kag ginsundan dya kang singgitan ni Monie ka, “Araguy! Nakausdang ang buli ko!” Nagangarawngaw tana sa kasakit. Pamatyag na nagkarahukas ang anang mga hita nga nagasugpon sa anang balikawang. Nan, amo dya ang sukot kana – ang pagkadanlug sa anda salug bangud sa ana man lang hinimuan.

Nagpadayon man sa gihapon ang monyika sa indi manami na nga paminatasan pag-abot sa mga basura. Wara gid tana nadudla sa anang pagkausdang.

Sangka Sabado, midyo mauranun ang tyimpo hay may ginbalita nga bagyo. Amo man kadya ang sorprisa nga pag-uli sa palasyo ka Hari kag Reyna halin sa malawid nga bakasyon. Gani si Prinsisa Monika naghanda kang tuman ka raku nga putahi sa pag-abi-abi kag pagsorprisa sa anang mga ginikanan.

Ginsugo ni Prinsisa Monika si Monie nga himusun ang mga basura sa kusina nga nagsururuput kag butang sa kilid nga gawang ka palasyo para maabay ka buul ka nagalibot nga trak ka basura.

“Ay, Prinsisa Monika, maan dulang, ah! Raing man dya ka tama. Tingbun kag saramuon ko dulang tanda sa sangka surudlan, ah,” ang napiritan nga pati na ka sugo ka prinsisa kag pasimpli nga nagpudag-pudag. Biskan man-an na nga indi dapat pagsaramuon ang mga basura, ginlalis na gid. Wara na pa ginhigtan ang baba ka kada surudlan. Ay, sa pagkatamad, ana tanan!

Ginpangsandig ni Monie ang mga surudlan ka basura sa pader kag magdalagan pabalik sa kusina ugaring gulpi lang mag-uran ti damul-damul amo nga nabasa si Monie. Nagpadayon ti mga tatlo ka oras ang uran asta nga nag-amat-amat magbinaha run sa kanal sa kilid nga gawang ka palasyo. Ang mga surudlan ka basura natumba kag nagbukas ang bibian gani nagrinapta kag gin-anod ang mga sulud paagto sa anda kusina. Ang iba, nagsupun pa sa kanal.

“Monie, lantawa ang obra mo, nagrinapta ang nga basura hay wara mo ginsirado ang baba ka surudlan. Hala, ikaw kara panglimpyo liwan pagkakulpa ka tubig. Dapat risponsabli run ikaw sa pagginawi mo,” ang mandar kana ni Prinsisa Monika nga nagapangara.

Nagpamusi-musi lang ang monyika kag daw mahibi sa kaugut sa mga basura. Nagaralain gid tana.

“Andaman lang ninyo nga mga basura kamo!” ang pinsar ni Monie. Wara tana ti mahimo kondi ang manglimpyo kang nagrinapta nga mga basura.

Sa ikarwa nga kahigayunan, ginbalikan ang monyika ka mga ginpangbuhat na sa mga basura.

Nagligad pa gid ang mga inadlaw kag wara gid nagtahaw ang tuyo ni Monie nga makabalus sa mga basura. Indi gid tana mahim-us sa anang handum kag dumut nga magtimalus.

Sangka adlaw, ginsugo ni Prinsisa Monika si Monie nga magwa sa palasyo kag magpamupo ka mga bulak sa wayang. Bug-at sa anang kabubut-un hay mainit kuno kag may tarabukon pa nga magamay nga sapa antis makalab-ot sa wayang. Piro sa pihak ka dya, nagpati ang matamad nga monyika bisan nagapamurugso.

Nakalab-ot si Monie sa sapa kag daw nangidlisan gid tana sa mga nakita sa palibot. Tuman ka higku ka tubig nga nagailig kag nagarapta pa ang mga basura. Ayawan tana kahinay-hinay kag batak ka anang palda kag kapa. Kinahanglan na pa nga magpatong-patong sa mga madanlug kag lumuton nga mga bato para makatabok sa pihak nga pangpang ka sapa. Hana run tana makalampuwas sa pagtabok kang nakadanlug tana. Natumba si Monie kag nahulog sa sapa. Naigo ang anang ulo sa bato kag nalipung gid ang monyika.

“Bugtaw run, Monie, monyika nga basura,” dayon harakhak ka limug nga ana nabatian.

Amat-amat nga nagmukra si Monie kag nahangyus gid sa anang itsura. Nalubung tana sa mga basura, lao kag tubig ka sapa nga nagabukal-bukal sa kahigku. Ang anay maanyag nga monyika, tuman run karaw-ay kag kahigku. Nangin basura tana sa panurukan ka iba.

“Nagkita-ay run man kita monyika. Wara gid kami magsala nga magabayad ikaw sa imo nga kapintas. Tulad, ang imo bayhun kaangay run gid namun. Wara run ti may manamian kanimo biskan pa si Prinsisa Monika. Basura kaw run nga mahigku kag mabaho. Basura! Basura run timo nga pisti kag wara ti pulos.” Padayon sa pagharakhak kag pagyaguta ang mga basura nga nagasirinaot sa kasadya.

“Indi takun magpati kaninyo. Nagsala kamo hay ako ang pinakapaborito nga monyika sa Kaharian kang Kamonyikahan. Biskan ano ang bayhun ko, wara ti mabag-o,” ang pahambog man sa gihapon ni Monie.

Nagbalik run ang animo ka monyika nga nalipung kag hinay-hinay nga nagtindug para magbalik dayon sa palasyo. Nagaralagtok ang anang kalawasan piro wara sa gihapon ti pagbag-o sa anang batasan biskan nag-abot run ang adlaw nga wara na gid ginalauman nga matabo kana.

Ang biskan sin-o nga ana masugata, nagalikaw kana kag nagapanabon ka andang mga irong. Ang iba ginakadlawan tana. Tuman nga pagtamay ang anang nabatyagan nga daw makupus tana sa kahuya. Ang anay mahining kag malagtum na nga buhok nabuta ka lao kag mga lumot; nabari man ang anang koro-korona; ang ana bayhun puros lao; ang anang bayo kag kapa nabasa man kag tuman kahigku. Nagapirilit kana ang dapug nga malangsa kag maanghit. Ang anay maanyag nga monyika, isara gid lang tulad ka basura nga makasuruka.

“Mga suldado, naga may nagalagaw nga monyika nga basura ridya sa atun nga palasyo? Tuman kabaho kag karaw-ay kana. Andut ginapasugtan pa ra tana nga makalabay-labay. Indi bala nga may layi ang atun mahal nga Hari kag Reyna patuhoy sa pagtratar sa mga basura sa atun kaharian? Dapat kara kana ginarisaykul run. Iparayu ninyo ra sa akun atubangan. Dakpa ninyo kag ipabutang ridto sa mayor nga tarablugan ka basura,” ang mandar ni Prinsisa Monika nga wara nakakilala sa bayhun ka paborito na nga monyika.

Kinulbaan gid si Monie sa ana nabatian. Nagakurudug sa kahadluk bangud nga idar-un tana sa mayor nga basurahan sa diin ginarisaykul ang tanan nga mga basura. Nagsala-sala dya nga nagpaathag sa prinsisa.

“Mahal nga Prinsisa Monika, ako dya si Monie, ang timbang-sirbidora mo. Nakadanlug ako sa sapa nga buta ka basura. Mamupo daad ako ka mga bulak sa wayang suno sa imo ginsugo kaina. Patawara ako hay ayhan sara takun sa mga wara pagsiparar ka mga basura kag pagpati sa layi ka Hari kag Reyna,” ang pakitluoy ka monyika nga kon pwidi pa lang nagatararamus run daad ang mga luha.

“Monie? Ikaw gid man ra bala Monie?” Daw indi makapati ang but-anan nga prinsisa. “Tingala man takun nga wara kaw dayon nakabalik. Hala, pagparigos run ridto. Him-usa ang imo kaugalingun kag ang imo rapta nga dya. Raku pa kamo ti orubrahun sa sulud ka palasyo,” ang bilin ka prinsisa kag ginpadayon ang paglibot-libot sa hardin.

Dalidali nga nagparigos ang monyika. May bahul nga paghinulsul nga nagpangako tana sa anang kaugalingun nga sa paghugas ka basura sa anang kalawasan, ang tanan nga sayud nga batasan mahugasan kag maanod man. Kag sa pagwa na sa banyo, may bag-o run nga Monie Monyika – ang timbang-sirbidora nga mapisan run magpanglimpyo ka mga basura.

“Gani mga apo, wara run mag-untat si Monie sa pagpasalamat nga natugruan tana ka sangka kahigayunan nga matadlung pa ang bukut mayad nga paminatasan patuhoy sa mga basura. Umpisa kato, nangin manogbantay si Monie ka layi sa basura sa Kaharian ka Kamonyikahan,” ang paghingapos ni Lola Terya sa anang sugidanun.

“Lola Terya, umpisa tulad indi run man tamun magrapta ka basura biskan diin-diin,” ang dururungan nga hambal ka anang mga apo nga nasadyahan gid sa liksyon ka sugidanun.

“Ti, mga apo, pagtirindug run kamo hay marayapon run kita. Indi natun pagpahulatun ang grasya ka Dyos sa lamisa,” ang hambal ni Lola Terya nga nagayuhum-yuhum kag may bayhun nga manayanaya nga nagabalikid sa pinakaali na nga monyika sa iskaparati sa sala.

- Katapusan -

Tyimpo hapon.

Abril kwatro, mil nwibi syintos kuwarinta idos. Nagakinaran-karan ang mga tawo sa Sityo Iraya, ilabi run gid si Seo. Sa una nga hitabo, nabatian ka mga tawo ang wara it untat nga pagbagting ka lingganay sa simbahan – simbolo nga may ginapaabot nga kalamidad ukon girinamo sa banwa. Bitbit ang anda nga tabungos nga ginasuptan na ka anang mga gamit, nagasararamo ang luha kag sip-on ni Seo samtang nagadalagan paagto sa may Sangay. Pira run abi kaadlaw nga hinuring-huring sa tindahan nga may mga ragkul nga baruto nga nagadungka sa pantalan ka Irong-irong nga may sakay nga mga mapintas nga suldado nga mga wara it may ginapili nga sakitun – bata man ukon mal-am, bayi man ukon laki, kag imol man ukon manggaranun.

Mga alas tris pa lang to kang kaagahun kag midyo nagalupad pa ang kalibutan ka soltiro sa sobra na nga kakulba. Wara it duha-duha nga nagbungkaras kag ginpangbakwit ang mga gamit na nga pinutos sa katsa, sinulud sa tabungos kag ginlukdo agud lang makahalin run tana lagi-lagi. Bisan nagakahigan lang kag wara pa it suksok nga bayo, padayon man gihapon tana sa pagdagun-dagun sa kadulumun ka rumlagun. Wara na ginpaminsar ang kakapoy kag kabug-at ka anang bitbit samtang ginalingaw na ang kaugalingan sa katunga kang kahadluk – kahadluk sa pwidi nga matabo sa pagsurong ka mga tampalasan nga Sakang kag sa mga nabatian na nga mga istorya kang kamal-aman sa lugar nga ana ginapaagtunan.

“Ginuo, ikaw run lang ang bahala kanakun!” ang nasambit na samtang nagatangra sa mga bituon sa langit nga nagaugyon sa nabatyagan ka sangka tinuga nga wara it diriksyon sa tunga ka taramnanan. Nagatirik pa ang kalimutaw kag sa kadalumun pa ka anang damgo abi ang pobri kang nabatian na ang bagting nga nagtulod kanana agud magsala-sala.

“Pssst … psssst … pssst ….”

Nautod ang pagtika-tika ni Seo sa dalum ka puno ka lumboy kag naglingling sa anang likod kon may nagasunod kanana. Halin abi kang pagsuroy-suroy na kaina, wara man tana it may nabatyagan nga kadungan na nga nanglatas sa mga kahon kag turugban agud lang makaparayo kag makapanago.

Gani, ginpirit na nga ipunggan ang pagginhawa kag ginpanilagan ang palibot. Sa anang pinsar, wara man ti tawo.

“Sino ayhan ang nanitsit kanakun man?” pahani-hani na nga pamangkot sa anang kaugalingun. Gulpi na nadumduman ang gin-istorya ni Iyoy Maning parti sa mga tawo-tawo nga nagauli kuno sa lumboy. Didto amat-amat nabatyagan ni Seo ang pagparanindug ka anang mga bulbol, maluwas pa sa maramig nga pagdapya ka hangin sa anang talinga. Daw sa may nagahuyup sa anang likod, piro wara man nagasaot ang mga dahon kang kahoy sa anang palibot.

Sa hinali, may nabatian tana nga nagkulas didto dapit sa banglid. Gulpi nga naurungan si Seo kang nahimutadan na ang ana nga nakita. Indi na maman-an kon naudum lang bala tana ukon nagtaas ang anang prisyon tungud sa pagkanguyus sa anang nadiskubrihan.

Piro wara nagpadaug ang soltiro sa kahadluk. Bisan nagakudug-kudug kag nagaparamalhas ka maramig, hinay-hinay tana nga nagparapit agud maman-an kon ano gid man bala ang nagakabit-kabit sa puno ka lumboy sa kilid ka banglid.

Sa pag-ulbo ka anang ulo halin sa pagpanago sa bahul nga bato sa anang ginapalipdan, gulpi may nagkapot sa anang alima. Kang anang ginmulalngan, sobra ka puti kag nabatyagan na gid nga pwirti ka ramig.

Nagtiyabaw si Seo. Daw sa urang nga nagpisik-pisik tungud sa nirbyos dungan siyagit nga “Bahoy!” Tungud sa kakulba, nagpudyot tana ka puga kag ginlibag ang madulum nga parti ka banglid kon sa diin naghalin ang mistiryoso nga alima.

Piro daw wara lang matapos ang sangka minutos, may nagkulas liwat sa anang likod. Sa amo to nga sitwasyon, nagdisisyon run tana nga magdalagan – magparayu sa amo to nga lugar kon sa diin daw mas madali pa tana mabugtuan ka ginhawa sa ana nga naingkwintro nga wara it kasiguraduhan kumpara sa sakit nga ana mabatyagan kon madakpan ka mga Hapon. Daw daug na pa ang ayam nga baris nga nautdan ka ikog sa pagpalagyo.

Kang gulpi lang, nakabati tana ka lagabung.

Didto amat-amat nga nagdulum ang anang panurukan. Piro ana nabatyagan nga may nagguyod kag naghakwat ka anang lawas antis maduraan ka animo si Seo.

“Ti, nami man sa imo pamatyag?” pamangkot ka sangka malulo nga limug nga nagpukaw sa malawid nga kadamguhon ni Seo. Pirit na ginapangita kon sa diin nagahalin ang limug nga ana nabatian piro daw sa kabug-at gid ka anang mata. Gani sa liwat, nagbalik dun lang sa mahamuuk nga katurugon ang pobri.

Nagligad ang mga inoras, inadlaw kag binulan piro wara run makita si Seo.

Nangin sulud ka balita ang mistiryoso nga pagkadura ka bata nanday Amado kag Masing sa bilog nga baryo. Raku ang nakanugunan tungud tama ka risponsabli kag masarigan tana sa mga orubrahun sa balay kag pwirti pa kabuut nga bata kag abyan. Ginpaminsar ka mga kasimanwa na nga basi siguro nadakpan tana ka mga Hapon, gin-utod-utod ang lawas na nga daw tinapas lang nga kahoy kag gintablug sa awang ukon ginpaanod sa suba.

Sangka gabii, matapos ang pira ka mga binulan, si Ontoy nagpamanlu sa Suok imaw ang anang ingud-balay nga si Panggoy. Samtang gapanulo, may nakita sanda nga maputi nga bayi nga nagapanglaba sa sapa. Makatiringalahan gid hay dis-oras run kang kagab-ihun piro daw wara lang sa bungug ka daraga nga magsarahanun sa amo ria nga lugar. Sa andang pamatyag, basi bag-uhanun, bakasyunista ukon taga-pihak lang nga baryo ang maambung nga bayi nga pira lang ka mitro ang rayu sa andang ginatindugan.

Tungud sa manaya-naya na nga pungyahun kag makawirili nga dagway, nadisisyunan ka darwa nga sundon ang daw anghil nga tinuga kon sa diin bala nagauli. Nagaplano dun abi tanda nga pangaluyagan ang daraga tungud sa anang makarilingaw nga itsura agud may ipahambog man tanda sa andang mga ginikanan. Ginbaisan pa gid ka mag-amigo kon sin-o kananda ayhan ang magdaug kag makabuul ka anang matam-is nga paghigugma.

Bangud nagakusu pa ang daraga ka anang ralabhan, nawili ang darwa ka diskusyon. Kang sa andang pagbalikid, wara run ang bayi sa anang ginapwistuhan.

“Pre, diin run si gwapa man?” ang pamangkot ni Panggoy.

“Ambay gani, migo, ah! Gulpi lang tana gani nadura haw?” sabat man ni Ontoy nga nagapangalot ka anang ulo tungud indi makapati nga ginpalagyuhan ukon ginpanaguan tanda ka bayi. Sa pinsar nanda, kanugon gid kon makadapyus pa sa andang mga palad ang kahigayunan nga makaamiga ka sangka gwapa.

Gani nagdagun-dagun tanda paagto sa kilid ka suba agud turukun kon basi nakadalin-as lang ang daraga kag natumba nga mangin rason agud hinali lang nga nadura tana sa andang panurukan. Piro sa andang pagparapit kag pagturuk, wara biskan haron ukon patimaan nga may tawo rugto mismo sa ginapwistuhan kaina ka daraga.

Piro sa amo dya nga hitabo, kapariho ka inagyan ni Seo, nabatyagan man nanda ang pagparanindug ka andang mga bulbol sa bilog nga lawas pati man ang pagkatingala kon tuod gid man bala nga may tawo didto sa sapa kaina. Didto pa gid nadugangan ang pagpalibug kag paglingin ka ulo ka mag-amigo hay naurungan tanda sa anda nga nadiskubrihan. Ang andang ginatindugan wara man it tubig ukon suba kondi sangka banglid. Banglid nga nagaangut sa ginahambal nanda nga mariit nga lugar nga ginatawag Estaka.

Tungud pursigido kag disidido gid ang mag-amigo nga pangilalahun ang daraga, napaminsaran ka darwa ka soltiro nga magtukad sa banglid hay basi didto lang nag-agto sa ibabaw ka Estaka ang bayi. Gani pagkatapos lang ka pira ka mga minutos, nakaabot run gid man sanda sa ibabaw. Didto nanda napamatud-an kon ano gid man gali ang itsura ka Estaka.

Suno sa mga kamal-aman, wara it may nagauli sa Estaka ukon may maisug nga mag-agto hay raku kuno ang nagamarasakit kag nagakaramatay hay ginabugnuhan ka mga malain nga ginhawa. Piro indi makapati sanday Panggoy kag Ontoy hay pwirti kanami ka lugar. Sa andang ginatindugan, makita nanda ang katawhayun ka baybay nga ginapasanagan ka sirak ka bulan sa Sur kag sa Norti nga bahin tana. Didto ang mga birdi nga kahoy nga ginsindihan ka mga ipot-ipot sa kagab-ihun nga gahurma kang kurbada kang kabukidan kag nagasaysay kang kanamiun ka manggad ka palibot.

Kang gulpi lang may nagbutung sa alima ni Ontoy.

“Tabangi ako!” pakitluoy ka haros paos nga limug nga nagahalin sa puno ka lumboy. Bisan bukut talawit ang mag-amigo, sa amo to nga kadulumun kang gabii, gulpi nagtubo ang kahadluk sa andang pinsar, ilabi run gid kay Ontoy nga sa amo to nga mga inoras nagapanginpadlos sa alima nga pwirti ka hugut ang pagkakaput kanana. Mayad lang gani hay abtik si Panggoy, nga biskan nagakuba-kuba ang dughan, ginsuluan na ang kahoy gamit ang bitbit na nga plaslayt paagto sa bahin ka alima nga nagapangarabot sa ana nga abyan. Naurungan si Panggoy hay napasirangan ka anang sulo ang buho sa kahoy nga daw may nagahulag sa sulud, luwas pa sa utod nga parti ka alima sa andang atubangan. Indi maman-an ka mag-amigo kon madalagan bala, malumpat sa banglid ukon magkupkupanay run lang kag maghulat ka dason nga matabo. Sa sulud ka andang mga huna-huna amo ang paghinulsul kon andut nakalab-ot pa sanda sa amo ria nga lugar nga ang andang tuyo man lang mangita ka damang.

Piro sa ikarwa nga bisis, may nabatian liwat sanda nga limug. Didto run nauna nga magdalagan si Panggoy, wara ti barabalikid bisan lantu nana nga nabilin pa ang suud na nga amigo sa tunga ka piligro. Bangud nagakurudug run sa kahadluk si Ontoy hay ginbayaan tana nga nagasarahanun, ginpirit na nga manginpadlus gid kag magpalagyo halin sa anang ginatindugan. Piro mas hugut ang kaput ka alima kag sa amo to nga parti, may sangka tinuga nga ginsuka halin sa kahoy.

Natumba si Ontoy kag naduraan ka animo.

Nakamaradmad dun lang ang bata nga nagabatang sa anang katri sa andang balay. “Dyos ko, salamat kag damgo lang ang tanan!” ang nasambit na dungan panguros kag tangra sa langit. Piro hinali lang may nabatian liwat tana.

“Mayad hay naulian kaw run man gali,” hambal ka limug nga nagahalin sa anang likod. Daw kilala na gid ang limug kag pagkabalikid na, daw kahoy nga nagtiskug si Ontoy.

“Nong? Nong Seo …?” nagahiribiun nga mitlang ka libayun nga indi pa makapati sa anang nakita. “Buhi kaw, Nong? Indi ko bala pagpahadluka,” dugang na pa nga sambit. Ginaparamalhas nga nagaparangramig run ang soltiro.

“Huud, ako dya kag buhi pa ako. Kon indi tungud kanimo, ambay kon makabalik pa ako sa kalibutan,” panugidun nga hambal ni Seo kag nagparapit sa libayun na dungan hakus ka hugut.

Didto gin-umpisahan ka istorya ni Seo sa libayun kon paano tana nakalab-ot sa sulud kang kahoy ka lumboy.

“Ang daraga nga nakita nyo kag ang bayi nga nagauli sa Estaka sara lang. Tana ang engkantada nga manogbantay ka Estaka sa mga abusador nga tawo nga nagahalit sa atun palangga nga kalibutan. Bangud may naobra ako nga sala, gusto na ako mangin kabaylo sa pagkadura kang kahilwayan kag pagtuga kang kahadluk sa ana mga kapariho nga tinuga rugto.””

“Ano ginhimo mo, Nong, haw?” inosinti nga pamangkot ni Ontoy.

“Natandug ko abi ang anda nga panimalay. Nagkaingin abi ako kag ginsunog ang mga kahoy sa Estaka, kon sa diin nakapugsok ang anda nga kaharian, agud may mabaligya ako nga uring. Gali kato, tungud sa akun gin-obra, nadistorbo ko ang matawhay nga pagsinarayo ka mga abyan ta nga indi natun makita kag naguba ko ang kanamiun ka manggad nga ginrigalo kanatun ka atun Makaako,” ang malawid nga sabat ni Seo.

Pagkatapos ka anda nga mga naagyan, nagdalum pa gid ang rilasyon ka magbugto paagi sa pagpabalik-balik agto kada Sabado sa Estaka – indi para makita nanda liwat ang gwapa nga engkantada, kondi para magtanum kag magbantay kontra sa kaingin kag iligal nga pag-utod ka mga kahoy nga magadampig sa anda nga lugar halin sa baha kag iba pa nga kalamidad nga magarisulta ka malain kon indi nanda pag-umpisahan ang pagpalapnag ka husto nga pagtatap sa palibot.

- Katapusan -