Kahilwayan: Kinamatarung kag Katungdanan
ni Danny S. Tabuyan
Masami nagapaminsar kita kon bala ang “independence” nagakahulogan nga kahilwayan. Sa pagsaulog natun kang “Philippine Independence Day,” ginatawag natun dya nga “Araw ng Kalayaan” sa Tagalog. Piro sipadsipadun natun kang mayad ang mga kahulogan ka dya.
Suno sa Google, ang “freedom” ukon kahilwayan “sangka gahum ukon kinamatarung sa paghimo, paghambal, ukon pagpaminsar suno sa luyag nga wara ti kasablagan ukon wara ti nagapugung. Wara nagapaidalum sa dumaray-o nga paggahum, ukon mapigusun nga pagdumarahan. Ang kahimtangan nga wara ginapriso ukon ginauripun.”
Ang Merriam Webster nagakuon: “1. Ang kalidad kag istado kang pagkahilway kaangay kang: a.)Wara ti nagapamirit ukon napamugung sa pagpili ukon sa ginahimo; b.) Kaluwasan sa pagkauripun ukon pagpamugung ukon kaluwasan sa gahum kang iba; c.) Ang sahi ukon istado nga ginapaiway ukon ginabuy-an sa mga bagay nga mabudlay.”
Ang “independence” ukon pagkaugalingun, suno sa Wikipedia, “sangka kondisyon kang sangka nasyon, pungsod ukon istado, sa diin ang anang mga pumoluyo kag katawhan, ukon ang kabahin ka dya may ana kaugalingun nga pagdumarahan kag kalabanan nagagahum sa ana kaugalingun nga teritoryo. Ang baliskad na kadya ang nagasarig kag nagasandig nga teritoryo (dependent territory). Ang pagkaugalingun wara gid man nagakahulogan nga kahilwayan.”
Piro ang Merriam Webster nagakuon nga ang Independence nagakahulogan “kahilwayan sa kontrol kag suporta nga nagahalin sa gwa. Ang sitwasyon nga wara nagasarig ukon nagasandig; ang tion nga ang sangka pungsod ukon rehiyon nagaagum kang kahiwayan politikal nga wara ti nagapugung halin sa gwa.
Sa pagturuk kag pagbusiksik natun kang kahulogan kang pagkaugalingun, nagadara dya kanatun sa pagpamangkot kang atun kaugalingun kon bala, makita kanatun ukon mabatyagan natun ang matuod nga pagkaugalingun kag pagkahilway bilang sangka pungsod kag sangka katawhan.
Ginasaulog natun ang Independence Day kang Pungsod Pilipinas kada Hunyo 12, ang pagsukat kang pagdeklarar ni Emilio Aguinaldo kang pagbulag sa Espanya kang 1898. Ugaring, ang dya nga deklarasyon wara ginkilala kang Istados Unidos kang Amerika, nga sa tapos nga ana nasupil sambulan antis karia ang mga Katsila sa inaway sa Manila Bay, ana gin-angkun ang Kapuroan kang Pilipinas paagi sa Treaty of Paris nga amo man ang nagtapos kang inaway sa tunga kang Espanya kag Amerika. Sa Kasugtanan sa Paris, ginbakal kang Amerika ang Pilipinas sa Espanya sa bili nga baynte milyones dolyares ($20 millon).
Piro umpisa kang 1946 kutub kang 1961, ginsaulog dya sa Hulyo 4, tungud kang 1946 sa amo to nga adlaw nagpirmahanay ang mga tiglawas kang Istados Unidos kang Amerika kag kang Republika kang Pilipinas kang Kasugtanan kang Pangkabilogan nga Kaangtanan (Treaty of General Relations) sa tunga kang darwa ka mga Pagdumarahan. Ang amo nga kasugtanan nagtugro kang pagkilala sa kahilwayan kag pagkaugalingun kang Republika kang Pilipinas umpisa kang Hulyo 4, 1946, kag ginbuy-an kang Amerika ang Pilipinas.
Suno sa maragtas, “ang Amerika nagpabilin kang raku nga mga base militar, abay ang mga daragkul nga mga base kag ang independensya gindihon kag ginpasanto suno sa kasugoan nga ginpasa kang Kongreso kang Istados Unidos.” May raku nga mga kondisyon nga nagahuyog kang bahul sa interes kang Amerika. Halimbawa, ginaobligar nga ipasulud sa kasugoan kang Pilipinas, nga ang mga pumoluyo kag mga korporasyon kang Amerika makasulud kag makabuul ka mga mineral kag katalunan kang Pilipinas kag sa iba pa ka dya nga mga dunang manggad nga may arangay nga kinamaturung sa mga tumanduk.
Sa mga pagdiskurso sa Senate Committee on Finance, gimpamatukan dya ni Assistant Secretary of State for Economic Affairs William L. Clayton kag ana nga ginsaysay nga ang kasugoan wara nagakasanto sa ginsaad nga pagtugro kang matuod nga kahilwayan sa Pilipinas.
Ang gobyirno kang Pilipinas wara ti mahimo kondi nga batunon ang dya nga kasugtanan para sa kahilwayan, hay ang kongreso ka Amerika nagpamahug nga hawidan nanda ang pondo para sa pagpakay-ad kang mga karanggaan tuga kang Ikarwa nga Inaway Pangkalibutan, kon indi pag-aprobahan ang Bell Trade Act. Tungud kadya napiritan ang Kongreso kang Pilipinas sa pagpirma katong Hulyo 2, 1946.
Kang 1964, ginbaylohan ni Presidente Diosdado Macapagal ang pitsa kang Independence Day sa Hunyo 12 paagi sa R.A. No. 4166 kag ginhimo ang Huylo 4 nga Philippine Republic Day, nga kang urihi sa panahon ni Presidente Ferdinand Marcos, ginhimo nga Philippine-American Friendship Day.
Duro pa gihapon hasta kadya ang indi sugot sa Hunyo 12 bilang Independence Day hay dapat kuno sa Hulyo 4. Piro kon balikan liwat natun ang mga nagkaratabo sa maragtas kag ipasanto natun sa mga kahulugan kang kahilwayan kag pagkaugalingun, daw wara man ti matuod nga kahilwayan kag pagkaugalingun para kanatun bilang pungsod kag katawhan. Una, ginbakal ang pungsod agud mangin uripun pa gid kang isara, kag kang magtugro man dya kang ginsaad na nga kahilwayan, ginlawig na man lang kag wara na man ginbuy-an.
Daw matarum dya pamatian kag daw budlay nga batunon piro kon turukun pa gid natun ang mga nagakaratabo kadya, makita natun ang sirak nga masilaw. Bahul ang impluwinsya kang mga pungsod nga nagsakup kanatun sa atun kabuhi bilang mga Pilipino. Ang atun paminsarun, baratyagun, kag pagginawi napat-inan gid kang ana kang mga Katsila kag Kano. Dugangan pa gid kang pagsulud kang sarisari nga mga kultura nga nagalusub sa atun pungsod, kaangay kang mga Hapon, Koreyano, Insik, Bombay, kag iba pa.
Piro kon turukun man natun kang mayad, ang amo dya nga mga riyalidad, amo man ang nagadihon kang atun manami nga rasa kag kultura bilang Pilipino, nga nagahimo kanatun nga angayan sa bansag nga Perlas kang Sidlangan. Kon sa bagay, kita nga mga Pilipino may mas bahul man gani nga impluwensya sa bilog nga kalibutan, hay bisan diin may Pinoy gid.
Ang dapat kadya nga tugroan kang atun pagtalupangud, amo nga kon paano kita mangin matuod nga hilway kag makatindug bilang sangka mabakud nga pungsod.
Sa kadurohon kang mga problima sa atun pungsod, ilabi run gid kang makangiril-ad nga paglapnag kang kagarok sa mga nagaalagad sa gobyerno, nga daw pamatyagan ka dyang mga tawo may kahilwayan sanda sa pagpanakaw sa kaban kang pungsod. Kag duro pa gid ang mga pariho kadya sa nagakalainlain nga mga pamaagi. Hay bisan gani sa mga tawo sa atun mga lokalidad, nagalapnag ang pagpang-uripun kang kagarok sa mga pagpamakal kag pagpamaligya kang boto sa panahon kang piniliay. Dya sangka bahul nga bagay nga nagapahayag nga wara ti matuod nga kahilwayan ang raku sa atun mga katawhan.
Siguro makuon sanda nga, “akun man tana ria diritso!” Huud ana gid man ra diritso. Piro ana man bala naman-an nga may bahul dya nga labut kag impluwinsya sa iba? Kag indi mayad nga impluwinsya nga nagadara kang sayud nga epikto sa kumonidad kag sosyedad.
May bantog nga hurubatun sa Ingles nga nagakuon, “Ang imong kahilwayan nagatapos kon sa diin nagaumpisa ang akun irong.” Ang dulonan kang atun kahilwayan hasta lang kon sa diin nagaumpisa ang kahilwayan kang atun isigkatawo. May kinamatarung kita sa atun kahilwayan, piro may katungdanan man kita sa pagrispito sa kinamatarung kag kahilwayan kang iba. Mangin matuod lamang kita nga hilway, kon may ikasarang kita sa pagtindug kag padampig kang kinamatarung kang kada isara.
Saulogon natun ang atun pungsodnon nga kahilwayan, indi lang sa pamagi kang politikal nga paglantaw kondi, sa atun panindugan bilang Pilipino, kag pagkarisponsabli sa kinamatarung kang atun isigkatawo.
Malipayun nga Adlaw kang Kahilwayan sa tanan!
- Katapusan -
Listahan ka mga gingamit sa pagpanalawsaw:
1. https://www.google.com.ph/webhp?sourceid=chrome-instant&rlz=1C1ASUM_enPH623PH623&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=Freedom
2. http://www.merriam-webster.com/dictionary/freedom
3. http://en.wikipedia.org/wiki/Independence
4. http://www.merriam-webster.com/dictionary/independence
5. http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_Philippines_(1946%E2%80%9365)#Philippine_independence
6. http://www.timeanddate.com/holidays/philippines/independence-day
7. https://nasenagun.wordpress.com/2012/06/12/araw-ng-kalayaan-isang-maiksing-kasaysayan/
8. http://www.gov.ph/araw-ng-republikang-filipino-1899/
9. http://www.bibingka.com/phg/misc/july4.htm
10. http://malacanang.gov.ph/7857-june-12-1898-and-the-commemoration-of-philippine-independence/
11. http://en.wikipedia.org/wiki/Philippine_Declaration_of_Independence
12. http://www.history.com/this-day-in-history/philippine-independence-declared
13. http://en.wikipedia.org/wiki/Philippines
14. http://opmanong.ssc.hawaii.edu/filipino/republic.html
15. http://en.wikipedia.org/wiki/Republic_Day_%28Philippines%29
16. http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Paris_%281898%29