Tayhu
ni Linda C. Arnaez-Lee
Sigi ang kamang ni Idok sa idalum kang marabong nga mga tampuranga nga nagasirbi kudal kang andang balay. Sa unahan kang kudal nga tampuranga amo ang ana taramnan kang mga tarong kag kamatis. Madulum ang bahin kang ana ginahukmungan gani indi tana makita nga nagatiid. Rugya na hulatun ang pagtuhaw kang sapat nga nagtadag kang anang mga tanum. Dali run lang daad mamukad ang ana mga tarong kag kamatis kon wara dya ginhalitan. Kon sin-o man nga tampuhaw ang nagpaluyaw kang andang baka kon gabii, madakpan na gid dya kar-on sa indi magbuhay.
Piro baka gid ayhan ang nagtadag? Ang hambal ni Estring nga ana asawa may naghiri-hiri kuno nga kabayo kang sarang gabii sa ubus kang andang balay. Daw naigo kuno kang kalayo pagtablug na kang abo kang tana nanglimpyo kang andang dapog. Batasan run dya ni Estring nga sa tagsa manglimpyo, ginatipon na ang abo kag ginaula sa ubos kang andang balay. Masiuk kag mahagnup ang ubus kang andang balay. Gani bisan magpangahoy, wara gid nangisug magtiraw si Estring.
Kon kabayo gid man ang naigo kang abo, kay sin-o kabayo? Bisan anhun na ka panumdum, wara ti may nagaayap kang kabayo sa anda baryo. Basi pamatin-an lang to ni Estring? Piro indi .... May parti kang anang pinsar nga nagapamatok.
Kabii, mahamuuk ang ana katurugon kang ginpukaw tana ni Estring.
“Idok, bugtaw bala,” ang pukaw ni Estring kana sa mahinay nga limug. “May sapat sa idalum kang balay kag daw nagadilap kang asin sa kararaw,” ang hambal ni Estring nga daw haros nagahani lang kay Idok.
Nanilag sanda nga darwa. Daw nagadilap matuod kang asin sa kararaw ang anda nabatian. Dayon nagpusnga ang sapat. Daw kabayo.
Dali-dali nagbangon si Idok. Ginkapkap ang binangon sa uluhan. Nag-untat ang pagdilap. Naglinung. Daw sa nabatyagan kang sapat ang pagbangon ni Idok. Hinay-hinay nga nanaog si Idok sa hagdan para maggwa. Wara pa ka pa bukas kang gawang, nagdalagan run ang sapat parayu.
Pagkaaga, nakita na ang agi kang sapat sa lupa. Daw agi ka kabayo, daw ana man ka baka.
May nagkulas sa unahan. Ginpirit ni Idok nga punggan ang ginhawa na para indi tana mabatyagan dyan sa idalum ka tampuranga. Masanag ang bulan, gani makita na kon may magparapit sa ana mga tanum. Gulpi lang naghuyup ang hangin. Naanod ang mga panganod kag nalipdan ang bulan. Gulpi nga nagdulum ang palibot. May nabatian si Idok nga mga lapak-lapak nga nagaparapit sa ana ginahukmungan. Nagdasig ang kuba-kuba kang anang dughan. Madakpan na run gid man ang naghalit sa ana mga tanum. Sa pagmura liwan kang bulan halin sa mga panganod, amo man ang pag-agi kang kabayo sa ana atubangan. Daw naudum si Idok sa ana nakita. Sangka kabayo nga ang sang-utod tawo. Daw indi makapati si Idok sa ana nakita. Ang nagatadag kang ana mga tanum, sangka tayhu!
Halin sa ana ginahukmungan, mga lima ka dupa ang karayuun kang tayhu. Makita na ang bayhun kang sapat halin sa sanag kang bulan. Sangka laki ang utod nga lawas kang kabayo. Kag sigi ang tadag na sa mga tanum nga daw ginaumul sa kaugut.
Nalipatan ni Idok ang ana kahadluk sa sapat, pagkatapos na makita nga nagkaratumba kag nagkarabari ang ana mga tanum. Dawa na gindalagan kag ginsakyan ang tayhu. Nagtumbo-tumbo ang sapat kang nagtupa si Idok sa anang likod. Piro hugut ang pangyaput ni Idok. Nagdalagan kang madasig ang tayhu paagto sa ubus kang andang balay. Sigi gihapon ang pangyaput ni Idok. Nagsuhot sanda sa mga kasiukan paagto sa bahul nga lunok. Nagduyu ang tayhu pag-abot sa atubang kang lunok. Wara gid magbuhi ka kapyut si Idok.
“Kon indi mo pag-untatan ang pagpanghalit kang akun mga tanum, sa rum-an sa aga tapsun ko dyang lunok nga ginaulian mo!” ang pamahug ni Idok sa tayhu.
Naghiri-hiri lang ang tayhu kag gulpi nanginduraan. Nahulog si Idok kag nagtupa sa bahul nga gamot kang lunok.
“Hoy, Idok! Andut dyan timo nagturog sa idalum ka tampuranga haw?” ang pamangkot ni Estring sa ana bana. “Wara takun katurog kabii ka sagi hulat kanimo!” ang may pagsungon nga pamasol ni Estring.
Gulpi nagbangon si Idok. Ginlantaw na ang ana mga tanum. Marabong kag malagtum nga nagatindug ang mga tarong kag kamatis. Wara ti agi kang tadag.
Naghinayhinay si Idok uli sa balay nanda nga nagalibug ang ulo. Mabatyagan na pa ang sakit kang anang hawak nga nagtupa sa gamot kang lunok. Nagasunod kana si Estring nga natingala sa giho kang anang bana. Pagsamput nanda sa hagdan, ginlantaw ni Idok ang ubus kang andang balay.
Marabong ang mga kahoy piro nasiplatan ni Idok ang mga agi kang kabayo nga nagapaagto sa lunok.
- Katapusan -