Pinalakad
ni Ritchie D. Pagunsan
Paandam: Ang sugidanun nga inyo mabasahan may mga tinaga ukon laragway kang pagkabaris kag pagkapintas nga indi angay para sa mga bata nga minor sa idad, kag nagakinahanglan kang pagtuytoy kang ginikanan. |
Nagadali si Nando bisan taas pa ang sirak ka adlaw. Bati na mauran kadya nga hapon. Mabudlay kon mahapunan kag maabtan ka uran hay maiwat ang sarakyan. Kon may maglabay man, kalabanan buta kag wara ti mapungkuan. Gindasig na ang paghimus ka andang darar-un. Bisan darwa lang ka banwa ang karayuun ka andang aragtunan, indi na maman-an kon hasta san-o matinir rugto sa mga ginikanan na ang anang hinablus nga si Kaloy. Kaina lang sanda nakamaan nga ginapahatud dya ka magurang na nga laki nga tatay ni Kaloy, hay nahidlaw kuno sa agot na nga bata.
Rugya kananda nagbahul si Kaloy sa Lagdo nga sakup ka Sibalom gani daw libayun ang pagkabig na sa hinablus. May apat pa ka mga bugto si Kaloy. Antis dya matawo, gin-ayo lagi ni Silang nga nanay ni Nando nga tana ang mapabahul sa anang apo.
“Lain kon may bata sa sulud ka balay,” hambal ni Silang nga balo run, “hay masadya kag buhi ang tanan bisan ano pa kabudlay ang mag-atipan sa bata.”
Mabuut kag ara si Kaloy. Darwa pa lang ka tuig piro kamaan run ka husto nga pagginawi sa gwa kag sulud ka balay. Ginbugayan pa dya ka uyahun nga daw ana ka anghel, gani ang tanan nga makasugata kana, indi mahimo nga indi magpundo kag magbugno.
“Abaw, sa pagkaambung nga bata,” dayaw ka bayi nga bag-o lang nagsakay sa dyip halin sa Igbarawan, pagkalampuwas sa Belison kag antis magsulud sa Patnongon. Sa atubang gid nanda dya nagpungko. “Ano ngaran mo, To?
“Kaloy,” abtik nga sabat ka bata. Dayon na dukduk kag palipud sa kilid ka tiyo na nga daw namayha.
Hinali nagturukay kag nagralaghung ang mga imaw nanda nga pasahiro. Naghani-hani ang iba. Nabatian ni Nando nga Asyat ang ngaran ka bayi.
“Diin kamo maagto?” padayon nga pamangkot ni Asyat nga mga singkwinta anyos ang idad. “Nahapunan kamo.”
“Dyan lang tamun sa Carit-an,” bugu nga sabat ni Nando.
“Mabisita takun sa bugto ko sa Ilaures,” sabat ni Asyat. “Mangita darapli.”
Nagayuhum si Asyat nga nagliso kag ginpakita kay Nando ang ginabitbit nga uway nga alat nga wara ti sulud. Nagadulot ang panuruk na kay Kaloy nga daw nagaudyak nga nagadalo-dalo sa bata hasta manaog ang magtiyo sa Carit-an nga sakup ka Patnongon, sa uruunhan lang ka banwa.
Masanaaw pa ang palibot kang mag-abot sanda. Nalipay gid ang magpamilya sa andang pagkitaay. Kisra sa apat ka bulan lang abi sanda ka dya magduaw gani nagayapa-yapa ang kada isara sa kahidlaw. Nagdaralagan ang magburugto nga puro laki, imaw si Kaloy, paggwa agud magsipal sa kawayanan sa likod ka andang balay. Naman-an ka mga bugto na nga uyon gid ni Kaloy ang magligid-ligid kag magbalangay ka uhot bisan makatul dya sa lawas.
“Balik kamo dayon,” hambal ni Nando sa nagahagunos nga mga bata. “Gaguum, basi mauranan kamo.” Pamatyag na daw bata na si Kaloy nga nagakalangkag bisan rugya run sanda sa balay ka tuod nga ginikanan ka bata.
Tungud talagsa lang man sa malaka kon makahapit si Nando sa anang bugto kag bayaw, daw nagadahog lang ang andang pagsugidanun. Wara sanda makamarasmas nga sirum run kon wara magdinaguso ang mga bata pasulud halin sa pagsipal.
“Diin tana si Kaloy?” pamangkot ni Nando kang wara na makita ang hinablus.
“Gasunod lang man to kanamun kaina, Tay Nando,” sabat kang kagurangnan nga bugto.
“Baliki nyo to,” sugo ni Nando. “Basi nagtalang to hay indi na saluado ang lugar kag dulum run.”
Magligad ang kinsi minutos, nagbalik ang magburugto nga imaw run si Kaloy. Nakita nanda nga nagapungko dya sa tangkas ka mga uhot nga wara ti smagul. Nawigit guro sa sobra nga dalagan. Mahipus lang dya nga daw nagapaluya. Kinapoy guro ka kubyal, ang pinsar ni Nando.
Nagparanibin ang mga bata kag nagrayapon. Pagkatapos nga magsugidanun liwat pagkatonga, amat-amat nga nagdurunglay sanda sa katuyo. Ginhulid ni Nando si Kaloy hay amo dya ang naandan na sa Lagdo. Basi mamag-o ang bata kag indi makaturog.
Lampas run sa tungang-gabii kang nabugtawan ni Nando nga may nagahuru-huru sa tupad na. Si Kaloy.
“Toy, naiwan kaw?” mahinay na nga pamangkot.
Wara magsabat ang hinablus. Nagbangon tana kag ginparapit ang kingki agud usisaun ang bata. Nakita na nga nagakudug si Kaloy sa karamig nga ginapamahulay. Mahangin kato nga gabii hay may uran nga ginapaabot. Ginkapkap na ang dahi ka bata. Taas ang hilanat. Wara tana maturugi bilog nga gabii sa pagbantay kay Kaloy.
Pagkaaga, nangapi lang si Nando kag gindara na dayon si Kaloy sa banwa. Kuon ka doktor nga basi natun-ugan ukon namag-o lang sa lugar. Ginrisitahan ka bulong agud magbahaw ang hilanat. Ginpainum dayon pagkauli sa balay kag ginpapahuway.
Apat ka oras pagkaabot sa balay, nag-umpisa ruman ang huruhuru ni Kaloy. Indi nanda maman-an kon ano ang himuon. Sa gwa, nag-umpisa run waswas ang uran nga kahapon pa ginapaabot. Ginputos nanda ka dobli nga kapay ang bata agud indi maramigan kag ginpainum liwat ka bulong. Igo lang nakatumar ka bulong, hinali nagkisi-kisi si Kaloy. Nagparanuka dya. Ginkumbulsyon. Nagduros ang mga mata.
“Bantay kamo sarakyan,” hambal ni Nando nga libagun run ang limug. “Dar-un ta sa hospital si Kaloy.”
Sa pamatyag ni Nando tuman ka lawig ang paghulat nanda ka sarakyan sa sirong. Kon mahimo pa lang lakdangun na ang hospital ka San Jose. Piro wara run ti pulos ang paghulat. Nagtaliwan si Kaloy sa butkun na katong Byirnis nga adlaw nga mabaskug ang uran.
Sakit ang hiribiun ni Silang kang nabatian ang natabo kay Kaloy. Nagapasaka pa lang dya sa hagdan sa balay sa Carit-an, nagapanangis run. “Ay, abaw, Kaloy!” ngurahab ni Silang. “Ngir-o man ang apo ko. Kon naman-an ko lang amo dya madangtan mo, wara ta gid kaw ginpasugtan mag-uli.” Wara ti untat ang pagpamasol na sa anang kaugalingun.
Bahul gid ang pagkatingala ka tanan nga nakabati hay kuno malabwak ang bata kag wara ti ginabatyag kang maghalin sanda sa Lagdo. Rugya nag-umpisa ang huring-huring nga basi pinalakad si Kaloy, kag nakutkot liwat ang kinaragto nga sugidanun parti sa mga aswang sa andang minoro kag kaingud nga banwa.
Tungud wara man ti ginahulat, ginlubung kang Dominggo ti aga si Kaloy. Bukut pa ti uso kauna ang pag-imbalsamar gani ginalubung lagilagi ang patay antis manimaho dya. Pagkatapos ka lubung, naglisinsya si Nando nga mauli sa Lagdo. Kinulang ang dara na nga bayo sa wara ginpaabot nga hitabo. Mabalik tana dayon para makahingabot sa pagsugod ka bilasyon kar-on sa gabii.
Nagsakay tana sa dyip halin sa Norti. Pagpungko na, nadiparahan na ang bayi sa anang atubang. Namay-uman na nga amo dya ang imaw nanda sakay ka sarang adlaw nga nagadalo-dalo kay Kaloy. Si Asyat. Nagaduko dya kag wara nagaturuk kana. Natingala si Nando nga lain ang panghulag na kumpara sa una nanda nga pagsumalangay. Sa pagkaara kana ka sarang-adlaw nga imaw na si Kaloy. Kadya wara gid manamyaw kana.
“Pauli kaw run man gali?” bugno ni Nando.
“Huud,” sabat ni Asyat nga nagaduko gihapon. Dayon na kay-ad ka dahon-saging nga nagatabon sa sulud ka anang alat. Wara pagturuk kay Nando nga daw indi gusto mag-istorya.
“Daragkul bantalaan mo ba,” padayon ni Nando nga nagamulalung sa alat nga uway nga ginakaptan ni Asyat. “Ginabaligya mo ra?”
Wara magsabat si Asyat. Nagaduko lang dya nga nagakaput sa alat na nga buta ka mga isda. Hinali nag-untat ang mga nagasugidanun. Naghiripus.
“Pinangrumbuan kabay tana ni Asyat ra,” saligbat ka laki halin sa likod ka sarakyan.
Wara ti nagsabat ukon naghulag. Nahangyus sanda sa nabatian. Wara ti makapati nga may mangisug maghambal ka dya sa publiko. Nakamaan sanda kon ano ang ginatawag nga rumbu, kag kilala man nanda ang tag-iya ka alat nga ginapatungdan. Si Nando lang ang wara ti hinalung-ung sa pabati-bati.
Bisan rayu pa ang anang paranaugan, dalidali nga ginpapundo ni Asyat ang sarakyan, kag dayon nagsaog sa binit ka taramnan, bitbit ang alat na nga buta ka daragkul nga mga isda.
Kang maghuyab ang sarakyan parayu, amo man ang pagsugod rinagaak ka mga baba sa sulud ka dyip. Daw maram-am nga pinamukad kag pinang-usap nanda ang mga kunokuno nga sa sulud ka balay kag suud nga kakilala lang ginaistorya.
“Supug ra,” padayon ni Barsing, ang laki nga nangisug kaina maghambal. “Tana kara nag-aswang sa bata ko. Wara to matabangi. Bay-i lang, makabalus gid ko kana kara sabun.”
Rayu ang nadangtan ka istorya, pati si Kaloy nadalahig. Kang masaysay ni Nando ang inagyan ka hinablus, nagsugtanay ang tanan nga nagapamati nga pinalakad ang bata. Bisan rugto sa Carit-an, amo dya ang gakarab-karab nga sugidanun.
“Ginatigbaliw da kara ang tinub-an ka saging agud mangin tawo,” hambal ka pinakamal-am nga bayi nga kasakay nanda. “Ang tinub-an, ukon ang pinalakad, amo ang nagauli sa balay nga mamasakit kag dayon mapatay. Ang tuod tana nga tawo, ginatampong nanda ukon ginaudum, kag ginadara sa andang balay kag rugto ginarumbu. Ang rumbu amo ang pagtigbaliw ka tawo sa sapat parihas ka baboy ukon isda agud makaun nanda.”
Nagparangligbos ang lawas ni Nando kang madumduman ang sugid ka mga hinablus. Kang sirum nga ginabalikan kag ginpangita nanda si Kaloy, may bayi sanda nga nasugata nga may ginapas-an. Indi nanda mamasnahan ang ginapas-an ukon ang uyahun hay dulum run.
“Tinub-an ka saging kabay tana to ang nag-uli kaninyo?” hambal ka mal-am nga bayi. “Basi si Asyat to ang nagpas-an kay Kaloy kag tana to ang sulud ka alat na. Kon mawisikan raad to ka langgaw ukon mapugaan ka suha ang ginrumbu, matigbaliw dya balik sa pagkatawo.”
“Kon isug kaw manurong, imawan ta kaw,” ang sugyot ni Barsing nga daw natalupangdan ang nagaindakal nga baratyagun ni Nando. “Gusto ko gid makabalus. Agyan ta ra kar-on lugar na kag maunahan ta abot sa anang balay.”
Wara run magduha-duha pa si Nando, ginbaton na ang pagpanghangkat ni Barsing. Ang ana lang man gusto tukibun ang kamatuodan kon si Kaloy gid man to ang sa alat. Kag kon amo gid man dya ang nadangtan ka anang hinablus, bisan paano matugruan ka husto nga lubung ang lawas na.
“Diritsuha nyo lang ra ang inas,” hambal ka mal-am nga bayi nga kasakay nanda samtang ginatudo ang sipot nga aragyan. “Pag-abot nyo sa punta, liko kamo sa wala. Sa uruunhan lang ka ria balay na. Ana lang balay dyan kara nabugsok. Wara ti mga iningud ra hay nahadluk kana.” Dayon nagkuot dya ka suha halin sa ginabitbit nga libon nga ginasudlan ka mga pinamakal na sa banwa. “Kinanlanun nyo dya kar-on.”
Haros tig-irigma run kang nanaog sanday Nando kag Barsing sa dyip. Nagatagiti ang init. Wara magbuhay ang andang panaw kag nalab-ot ka darwa ang balay nga ginatuyo, ang kurukamalig nga human sa nipa. Surudlun dya sa kawayanan kag ginalikupan ka ragbong nga mga tanum kag puno. Siuk turukun. Hagnup dya kon gabii.
Ginlibot nanda ang balay. Bukas ang gawang sa kusina. Kauna nga tyimpo, bukut uso ang kandado hay tumalagsahun ang mga matakaw. Kalabanan wara ti trangka ang mga gawang. Nagsulud ang darwa. Hinali nahaklu nanda ang malangsa nga hangin nga nagatugub sa balay. Dugo siguro ka mga tawo nga pinang-ihaw ni Asyat, ang nagsulud sa pinsar ni Nando. Nagsugtanay sanda nga si Nando ang mapabilin sa sulud ka balay kag si Barsing ang mabantay sa gwa agud indi sanda makibon.
Malinung ang palibot kang mag-abot si Asyat. Nagpundo dya antis magsulud. Nanilag. Nagdiritso dya sa likod nga daw nagasimhot sa hangin. Mahinay na nga ginduso ang gawang, daw may ginapaabot sa sulud ka balay.
Nagakuba-kuba ang dughan ni Nando kang masat-uman nga rugyan run si Asyat. Ginpunggan na ang pagginhawa kag nagkuub pa gid dya sa anang ginahukmungan sa kilid ka tabungos rapit sa kusina. Dulum ang sulud ka balay. Mabatian na ang pagtungtong ni Asyat ka alat nga dara sa ibabaw ka banggirahan. Ginlili na ang buslot sa tabungos kag nakita na nga nagtalikod si Asyat kag madasig nga nagsulud sa kwarto nga ingud ka kusina. Nagriningkadol ang mga pagkabutang nga daw may ginapanghaw-as. Hinali nga naglinung.
“Sin-o kaw? Gaiwan kaw dya?” gulpi nga pamangkot ni Asyat, baskug ang limug na kag nagataya ka sanggut kay Nando. “Gwa dyan! Abi mo wara ako kamaan nga dyan kaw? Gwa!” singgit na kay Nando.
Wara kapangaman si Nando. Nag-amat-amat butwa ka ulo na kag nagtindug. Nagparapit si Asyat nga ginatayaan ka sanggut ang anang liug.
Hinali may naghagunos pasulud. Si Barsing. Ginlampusan na ka sanga ka kahoy ang alima ni Asyat. Nagtiyabaw dya sa kasakit kag nabuy-an ang sanggut nga ginakaptan. Wara run magduha-duha si Barsing, sagunson na dya nga ginbakol sa likod, sa kilid kag sa batiis hasta nga natumba. Naglup-og dya kag nagligid nga nagakuriit sa kasakit.
“Halit kaw nga aswang kaw,” pamuyayaw ni Barsing nga gaburuslo ang mga mata sa kaugut kag daw ginasab-an ka panulay. “Bisan patyun ta kaw, kulang pa dya nga bayad.”
Nadumduman ni Nando ang mga isda sa alat. Gindalagan na ang banggirahan kag ginpugaan ka suha ang mga isda nga nasulud sa uway nga alat. Wara gid tana magmisuk. Brubhay, may nagmura. Tudlo! Dayon amat-amat nagtuhaw sa atubang na ang mga bahin ka lawas nga daw ana ka gamay nga bata: mga ginurut nga tudlo, mga alima, mga butkun, mga kahig nga buta ka dugo. Daw mabulwat ang mga mata ni Nando sa nasaksihan. Nagbalikid dya kay Asyat.
“Sin-o dya?” singgit na nga nagawarus. Kang wara magsabat si Asyat, ginparapitan na dya kag ginsumbag sa uhayun. “Si Kaloy dya? Sabat!”
Nag-ulung-ulung lang si Asyat nga nagdusngal ang baba. Hinali dya nga ginsipa ni Barsing sa surok-surok. Nag-uraruy ang bayi sa pagkapin-ud nga nabatyagan, nagturoro ang luha na sa kasakit. Daw ayam dya nga nagtiyangak.
“Bukut,” mahinay nga sabat ni Asyat. Dayon na tudo sa ikarwa nga kwarto.
Pamayag ni Nando sangka lakbang na lang ang ginatindugan kag ang ikarwa nga kwarto. Pinamuksan na ang bintana agud magsanag. Ligwa. Wara dya ti mga gamit magluwas sa sako sa binit nga may bugkus. May darwa dya ka gamay nga buho. May sulud.
“Kaloy? Ikaw ra?” ang tawag na. May naghulag sa sulud ka sako. Nagaparamuypuy ang tuhod ni Nando sa nakit-an. Dalidali na nga ginbungkag ang bugkus.
Wara mapunggan ni Nando ang pagturo ka luha kang makita ang hinablus nga may busal sa baba kag may gapos ang alima kag kahig. Lapsi dya kag duro ang bakiras sa lawas. Daw baboy dya nga ginbukot sa sako nga nagahulat ihawun.
Ang raad bilasyon kato nga gabii, nabuslan ka pagsinadya sa pagkabawi ni Kaloy. Kon si Silang pa nga lola na ang pahambalun, nabanhaw si Kaloy. Wara ti untat ang hiribiun ka mal-am sa kalipay nga nabuhi ang apo. Insigida nga ginpatawgan ka doktor kag lagilagi gindapadatan ka bulong ang bata. Magligad ang pira ka adlaw, naulian ang lawas ni Kaloy. Piro bisan nagkuruyum run ang mga bakiras sa anang panit, may mga pal-us nga nagpabilin sa anang hunahuna nga indi dayon mapanas.
Hambal ka mga mal-am, may pagsurundan ang mga aswang nga hulatun nga malubung ang tinub-an ka saging antis parumbuan ang lawas ka tawo. May paagi man sanda nga indi mapatay ang bata bisan wara ti pagkaun sa sulud ka pira ka adlaw. Natuipan nanda nga ginatuyo run gali nga parumbuan kag ihawun kato nga gabii si Kaloy. Mayad lang nahingagaw ang bata.
Piro si Asyat wara gid mahingagaw sa pagtimalus ni Barsing. Nasapwan dya nga ginurut ang liug ka sanggut kag nahubsan ka dugo ang lawas. Wara ti pamilya na nga nangisug magkiha kanday Barsing kag Nando.
Wara maman-i kon sin-o ang tag-iya ka mga bahin ka lawas nga ginhimo nga bantalaan ni Asyat. Piro ginlubung nanda dya ka husto kag ginpabindisyunan sa pari.
Bahul ang pasalamat ni Nando kay Barsing sa paghangkat kag pag-imaw kana agud masalbar si Kaloy. Kon wara si Barsing, basi kon ano man ang natabo kay Nando kapin pa kang gintayaan dya ni Asyat kang sanggut. Lango-lango gani ni Nando nga kon wara ti swirti, basi sapsap nga isda ang anang nadangtan sa mga alima ni Asyat.
- Katapusan -
Pamaan: Ang sugidanun nga dya bunga kang paminsarun kang manunulat. Kon may anggid dya sa matuod nga ngaran, hitabo ukon lugar, natabuan lang dya kag wara ginhungud.