Mistiryo ni Olayra
ni Emmy L. Masola
Daw ginahilas si Nelia. Nakapamalo run ang manok, wara gihapon ti inogturog anang pinsar.
Bag-ong kasal si Nelia kay Juancho. Kag bangud bugtong nga bata si Juancho, ginhingyo ka mga ginikanan nga rugto lamang tanda maistar sa andang balay.
"Ne, naano ikaw? Kaina pa imo barabaliswa," pamangkot ni Juancho.
"Namag-o lang guro ako rugya sa inyong balay, amo nga daw indi ako ka turog," sabat ni Nelia.
"Pahangin-hangin anay,” hambal ni Juancho. “Buksi bintana para magdapya pasulud ang hangin."
Gintulod ni Nelia pakilid ang bintana nga himo sa kapis. Darwa ka panalgan ang balay kag sa ibabaw ang andang kwarto ni Juancho. Ang atubangan kang bintana kang andang kwarto, bakanti nga lupa, dayon, ang mayor nga dalan nga ginaagyan ka tanan nga mga sarakyan nga nagabyahi sa bilog nga isla ka Panay. Sa tabok ka mayor nga dalan, balay ka tiya ni Juancho nga si Basyon. Isara dya tanda sa mga pinakamanggaranun sa andang baryo kag bangud politiko ang bana, wara gawad-an ka mga bisita.
"Abu, naabutan gid kang kasanagun ba mga bisita ni Tia Basyon," pinsar ni Nelia kang may nakita nga darwa ka laki nga nagapagwa sa kudal ni Tia Basyon. "Mga isputing gali!" lingaw na sa kaugalingun hay ang mga laki nakasuksok kang amirikana nga itum, kalo nga taas nga itum man kag nagapamaston. Buhay ang hulat ka darwa ka tawo sa binit karsada.
"Ano ginahulat da kadya man? Baynti-kwatro oras sarakyan dya kara haw? Andut nga wara gid gin-ibhi ni Tia Basyon mga bisita na nga mabantay ka sarakyan sa sagwa haw? Nakapoy ayhan ang mag-asawa? Kag bisan sangka sulo lang, wara da gid ginpasigahan?" mga pamangkotanun ni Nelia sa kaugalingun nga man-an na, pwidi nga indi masabat.
Malinung ang palibot kag masanag ang bulan. Ugsad. Ang bahul nga kahoy nga nagalabaw sa balay ni Tia Basyon, daw liganti nga ohong kon turukun. Brubhay may nagpundo nga sarakyan. Awto nga tawag da bao, ang uso nga Volkswagen. Nagsakay ang darwa ka kano kag nagburhot ang sarakyan pa-norti.
Makaligad ang pira ka gutlu, daw gindapo kang katuyo si Nelia. Nami abi ang dapya ka hangin kag daw nagpakalma sa anang lawas.
"Nakita mo ang darwa ka tawo kaina?" pamangkot ka tawo nga daw pamilyar ang itsura kana. "Sa pira ka adlaw, mangin kabahin ikaw kang andang istorya." Nagaparanamgo run si Nelia.
Pagkaaga, ginpukaw si Nelia kang bana. "Dali Ne, panaw-panaw kita sa baybay."
Ginlatas nanda ang dalan paagto sa baybay. Ang aragyan, sa sulud ka sular kanday Tia Basyon. Linung ang balay.
"Daw wara ti tawo ba balay day Tia Basyon," muno ni Nelia.
"Ginkasal bay si Toting sa San Joaquin ka sarang-hapon," sabat ni Juancho. "Rugto tanda tanan. Kar-on pa to sa hapon mabalik."
Naglibug ulo ni Nelia. "Kay sin-o bay to bisita ang mga kano nga nakita ko kabii?" pinsar na nga wara na run nasugid sa bana hay nagtagub sa anang mga mata ang pagkabahul-bahul nga kahoy.
"Amo dya, Ne, ang rason kon andut gintawag nanda nga Kariitan ang amun baryo," paathag ni Juancho samtang nagaagi tanda sa mistiryoso nga kahoy. "bobog tawag namun kadya. Kada Disyimbri, kon magdaigun dyan ang mga kantura ka simbahan, may nagaula ka daw sangka baldi gawa nga mga sinsilyuhon."
"Diin bay ga gwa ang mga kwarta?" pamangkot ni Nelia nga may pagkatingala.
"Kita mo ra ang mga buho sa mga sanga kang kahoy nga daw baba ka tadyaw ka ragkul? Ra balang ginagaw-an kag ginasudlan ka mga nagakaranta kag galinupad nga pispis? Amo ra ginatawag namun nga bintana nanda. Kalong kara ang anang sulud pariho kang lawas na, kalong man. Dali bala ipakita ko kanimo ang anda gawang," ang makarilingaw nga istorya ni Juancho sa asawa.
Ginlibot nanda ang puno kang bobog, kag kang makasamput sa pihak, makita nga may bahul nga buho. Daw baruto ang korti kag pwidi maagyan ka mga tawo para makasulud. Kon suklon ang sulud kang kahoy, daw kinsi ka tapak halin sa kilid kag kilid kag may nagapamuhi nga puno kang atis sa sulud mismo kang lawas kang bobog.
Gintangra ni Nelia ang puno. Nagapamulak ka kabalyiro ukon fire tree, piro ang mga dahon ana kang kasya kag ang kapino kang panit kang mga puno kag sanga, daw ana ka narra.
"Tanhaga gid man nga kahoy dya, Noy," bungat ni Nelia sa bana.
Nagdiritso tanda sa baybay. Daw nagapanghangkat gid ang tubig nga languyan. Ginhagad ni Nelia ang bana nga marigos.
"Daw ginaramigan ako, Ne," sabat ni Juancho. "Rigos lang to, bantayan ta ikaw rugya."
Nagrigos si Nelia. Wara dya nagapaagto sa lawud hay nahadlukan nga basi pagtindug na, indi na matungkad. Pakilid ang anang langoy para parihas ang kadalumun. Piro nahangyus tana kang pagtindug na para magpahuway pagkatapos maglangoy kang malawid, hasta sa anang liug ang tubig. Ginkulbaan dya kag nagsinggit ka tabang. Bisan wara't gana magrigos, dumalagan si Juancho kag maglangoy sa baybay paagto sa asawa. Ginkaptan sa hawak kag ginbitbit pabinit.
"Ano natabo, Ne?" gahangus nga pamangkot ni Juancho.
"Gulpi lang abi nagdalum ang tubig," sabat ni Nelia nga nagakurudug pa sa kakulba. "Sa tagadughan lang man ako piro pagtindug ko, tagaliug run!"
Ginbalikid ni Juancho ang bobog kag ginturuk ang lugar nga ginsalbaran na sa asawa, dayon paathag kay Nelia, "Sa tadlung kang bobog, dalum ria dyan nga parti. May kanal-kanal dyan ra halin sa dray-ahan, hasta rugto sa lawud. Ang huring-huring kang mga mal-am, dyan nagaagi ang barko nga bulawan ni Olayra kon magdungka.
"Barko nga bulawan, Juancho?" pamangkot ni Nelia nga daw bulan kabahul ang kalimutaw sa sobra nga pagkatingala.
"Huud, Ne. Kada makita gani ka mga mangingisda nga daw may barko nga bulawan sa lawud, raku nga mga isda ang anda madawi. Gaburuta ang anda mga baruto. Amo ra nga tuig-tuig nagahiwat kami kang Pista kang Pasalamat. May balita pa gani kauna nga manggaranun ang Pilipinas hay may mga mariniro nga taga-Yuropa kag Amirika nga nakakita kang barko nga bulawan nga may ngaran: Prinsesa Olayra kag sa dalum nakasulat, Pilipinas," sabat ni Juancho.
Nanghagad run lang mag-uli si Nelia hay basi putson ka ramig anang lawas. Samtang nagaagi tanda sa bobog, gintiid liwat ni Nelia ang puno ka atis. Nalingaw gid tana magturuk ka kahoy sa sulud kang kahoy. Dayon nasiplatan na ang bunga ka atis nga luto. Pinakapaborito na nga prutas. Daw ginasulay gid tana nga puksiun kag kan-un piro daw gamalagana dya bangud basi mag-ugut ang mga idalmunun nga ginakuno nga nagaistar sa kahoy.
"Daw gadulot mata mo sa atis, Ne, haw? Dumduman ko gid nga kada pamasyar ko kaninyo kato gadara gid ako ka atis hay amo ra kuno paborito mo kuon ni Nanay mo," ahus ni Juancho.
"Namit raad ra, Noy, garing basi karaan kita ka tag-iya?" pamangkot ni Nelia nga may pagkabalaka.
"Wara ti dalok dya sa amun baryo, Ne. Bisan ano gusto mo kan-un, pwidi kaw ka pamuksi, basta indi mo lang pagduguson," sabat ni Juancho dayon na puksi ka atis kag tugro sa asawa.
"Namit tana nga pagkaatis dya, Noy, ba," muno ni Nelia nga daw gatakam gid. "Daw mananam ang pagkatam-is kag pwirti ka rapuyot ang duga." Wara na gid gin-untatan hasta maubos.
Tapos igma, nagpahuway-huway si Nelia sa kwarto para magturog.
"Ikaw ang makapatuman kang akun mga handum, Nelia," hambal kang pamilyar nga tawo nga liwat liwat na nga makita.
"Sin-o ikaw kag andut nga kilala mo ako?" pamangkot ni Nelia nga natingala.
"Maintyindihan mo ang tanan sa sakto nga tion," dayon dura kang tawo.
Nagpisik si Nelia para tawgun kag pamangkuton ang anang ngaran piro nabatyagan na ang bana sa ingud. Damgo lang gali to. Halin pa kang daraga tana, pirmi na run ginadamgo ang tawo ngara. Pirmi may minsahi nga indi na mahangpan.
Pira ka simana ang nagligad, nagsuka-suka si Nelia. Tanda kang pagpanamkun. Madasig ang pagdalagan kang mga inadlaw hasta nga nabun-ag ang anda subang.
"Olayra lang ipangaran ta," tugda kang nanay ni Juancho. "Daw bagay gid kana hay bukay-bukay anang panit kag buhok."
"Huud, Nay, no?" sugot ni Nelia. "Daw wara man ti tisay kag tisoy kanatun piro mistisa tana dya."
"Man-an mo, Ne, si Lola ko Consolacion ngato, pari nga katsila kato tatay na," saligbat kang nanay ni Nelia. "Kadya lang ra naggwa ang dugo ta nga katsila.
"Nami man ra, Ne, nga Olayra ipangaran ta hay atis ni Olayra bay kara ginpanamkunan mo kana," sugpon man ni Juancho.
Nagbahul si Olayra nga pinakamaanyag sa baryo Kariitan. Pirmi dya ginakoronahan kon may mga pista kag okasyon sa andang lugar. Nag-anghel man dya kang Dominggo de Paskwa. Ang ana ginbitayan, baruto nga kolor bulawan kag ginpangaranan ni Juancho, Prinsesa Olayra, Pilipinas. Gatukapan gid ang walo ka tuig nga si Olayra hay nanamian gid ka barko. Labi pa nga nagbahul anang kalipay kang makita ang anang ngaran sa baruto.
Kang disiotso anyos si Olayra, ginwaswas kang bagyo Nitang ang bilog nga Panay. Duro ang mga balay nga nagkaraguba. Ang pinakabahul nga sanga kang bobog, natigpo kag naglup-og sa lupa. Ang mga kapis nga bintana kang balay day Juancho, nagkara-uklab. Nabasa si Olayra ka panghalin kang andang mga panaptun kag mga gamit sa kwarto para dar-un sa sirong kang andang balay.
Kang gabii pagkatapos kang bagyo, pwirti ka taas ang hilanat ni Olayra. Ginsibinan kag ginbanyusan dya ni Nelia piro wara gid nagabahar ang init kang lawas.
"Juancho, dali, pagwaa ang traysikul. Dar-un ta sa hospital si Olayra," ang gakurudug nga pamukaw ni Nelia sa bana.
Nagasala run ang daraga. Nagatirik ang mata bangud sa kataas kang hilanat. Nagawalay kag daw may ginapanghambal nga indi run maintyindihan. Nagaparangitum run si Olayra kang mag-abot sa hospital.
"Ginakasubu ko misis, wara gid namun matabangan ang imo bata," may kaluya nga pamaan kang doktor kay Nelia.
Indi makapati si Nelia sa anang nabatian. Gin-agtunan na ang bata kag ginturuk. Wara run nagaginhawa piro daw buhi para kana ang bata. Manami pa ang nagakurit nga yuhum sa anang bayhun. Ginkaraykay na ang nars nga nagaatindir ka sangka pasyinti sa pihak nga katri.
"Nars, nars, bukut pa dya ti patay si Olayra. Dali, buligi nyo. Pulsuhi nyo. Salbara nyo, maluoy kamo," pakitluoy na sa nars samtang nagatarabiris ang luha kag daw nagasala-sala. Naluoy man ang nars. Ginparapitan kang nars si Olayra kag ginpulsuhan.
"Mam, wara gid ti mga signos nga buhi pa ang imo bata. Ginakasubu ko gid ang natabo nga dya," kumpirma kang nars.
Daw indi kamaan si Nelia kon ano ang ana himuon. Nagbira-bira dya ka hibi hasta nga gintiripunan kang anang pamilya. Ginpauli dya anay ka bana para magpahuway. Indi mag-untat ang hiribiun ni Nelia hasta nga naturugan ka hibi.
Gulpi lang, nakita na si Olayra, nagatindug sa barko nga bulawan. May ngaran nga Prinsesa Olayra, Pilipinas, pariho kang pag-anghel na. Nagakumpas ang alima kang pamaalam, piro buta ka yuhum kag kalipay. Sa anang likod, makita ang mga tawo nga naka-amirikana, pariho kang mga nakita na nga naggwa sa balay ni Tia Basyon kag nagsakay sa awto bao.
"Nay, palangga ko kamo. Agtunan ko kamo pirmi, Nay," ang singgit ni Olayra samtang nagaparayu sa lawud ang barko nga ginasakyan. Namay-uman na ang sangka laki nga ingud ni Olayra, ang lalaki nga pirmi na makita sa damgo. Mga imaw na gali tong mga tawo nga naga-amirikana? Nagayuhum ang tawo balik kay Nelia kag makita ang bibig nga nagbungat, "Salamat!"
Gintawag ni Nelia ang anang bata. Piro nakabugtaw tana kag nag-umpisa ruman ka hiribiun bangud sa pagkamatay ni Olayra. Ang laki sa anang damgo, imaw ni Olayra. Ginkapoy si Nelia ka panumdum kon paano nag-imaw ang anang bata sa laki sa anang mga damgo, hasta nga naturugan dya liwan.
"Salamat, Nelia," ang kuon kang laki sa anang damgo. "Si Olayra ang mangin handumanan ko halin kanimo. Indi ko gusto nga pasakitan ikaw hay palangga ko ikaw halin pa kauna. Sa damgo mo lang ako makita piro pirmi mo ako imaw, Nelia. Si Olayra ang bunga kang akun pagpalangga kanimo. Indi ko man ikaw maangkun kag makaimaw ka bug-os, nalipay run ako nga sa adlaw-adlaw nga tanan, rugya run sa ingud ko ang atun pinalangga nga bata nga si Olayra."
"Bata namun ni Juancho si Olayra," insistir ni Nelia.
"Ang atis nga imo ginkaun, amo ang nagtanum kang liso para magtambi ang atun kapalaran, Nelia," paathag ka tawo. Marimpwal pa raad si Nelia ugaring nakabugtaw dya kag natalupangdan na nga nagakagat run ang sirum.
Nagralayung ang mga bulak ka bobog. Napatay ang puno ka atis sa sulud. Naggabok ang kahoy hasta nga nagkararigdag ang mga sanga kag mga gamot. Wara gid ti may nagtandug hasta dya nadunot. Pati ang barko nga bulawan, wara run makita sa Kariitan. Nagtapan run man ang kanal-kanal sa dray-ahan.
Piro, indi malipatan ka bilog nga pamilya si Olayra. Masubu man tuod nga bukut nanda ti imaw kada adlaw piro sa andang mga tagipusuon, daw buhi si Olayra hay sa kon ano nga rason kag pamaagi daw padayon nanda mabatyagan ang ana prisinsya. Indi nanda malipatan ang pagpalangga nga ginpabaambit pirmi kang bata nga si Olayra. Mabuut, mapinalanggaun, matinahuron kag matinatapun.
Diin man si Olayra, ano man ang anang kalibutan, ang ana ginbilin nga handumanan, manggad para sa anang tawhanun nga pamilya.
- Katapusan -
* Ang orihinal nga bersyon kang istorya nga "Olayra: Prinsesa kang Dagat" ginsulat ni Russel O. Tordesillas kag gintugruan na kabuhi sa radyo kang mga tuig 1970. Si Tordesillas ang ginakabig nga isara sa mga pinakauna nga manunulat sa Kinaray-a.