“Juanito, Toy! Dali naw!” ang tawag ni Uway Silang sa anang baynti anyos nga apo nga ana ginsugo nga mag-agto sa banwa kang San Luis, hay mamakal kang lanot kag kalat. “Mamaybay kaw kon rapit kaw run sa patyo ka banwa, indi kaw manglihid sa patyo hay makataragam, may nagapamahoy dyan kan.”

“Iwanhaw, Uway? Kon bahuyon ako bahuyon ko man, eh!” ang lango-lango nga sabat ni Juanito sa anang uway kag nagkaradlawun hay daw nayubit man sa anang sabat.

“Pagtadung, Juanito!” ang saway kang mal-am nga nagadalung ang anang mata. “Magpamati kaw agud nga kon makaatubang kaw kang kataragman, kamaan kaw kon ano ang himuon mo."

“Huud, Uway!” ang malagday nga sabat ni Juanito nga daw sa namayha man sa anang kaugalingun. Ginpahidan na ang anang nagailig nga balhas sa anang bagiing kang suol ka anang bayo nga puna samtang ang anang mga mata daw nagapasurip agud sa pagtamud sa ginahambal kang anang uway nga nagapatpat kang anang mga dapat himuon.

Ginasugid nga sa banwa kang San Luis may pamilya nga ang andang surundon amo ang pagkamaranhig. Sa kahuya ka dyang pamilya, tungud hay manggaranun kag dungganun sa banwa, nga mabansagan nga sanda kag ang andang kaliwat, mga maranhig, ginbaydan nanda kang mahal ang andang bulig nga tagairaya agud amo ang magbaton kag magpangako kang andang surundon halin sa nagahimugto nanda nga mal-am. Ang pagkamaranhig nagsaylo sa andang timbang kag sa anang panimalay.

Suno sa sugidanun kang mga mal-am, ang mga maranhig amo ang mga patay nga nagabangon tungud nga ang andang mga patay nga lawas ginagamhan kang mga kadu nga ispiritu. Sa tion kang paghaya nagakatabo nga ang patay nga may surundon nga maranhig, nagahulag ang mga bahin kang anang lawas, kaangay kang ulo, alima ukon kahig, kag kon kis-a nagabangon-bangon ang patay kag nagalawit ang anang malabug nga dila. Tungud kadya, ang tag-iya kang minatay nagaaman kang itum nga tila nga ginatabon sa nagahulag nga bahin ukon sa bilog nga lawas kang patay agud magmuslu dya.

Kauna kang wara pa mauso ang punirarya kag ang pagbalsamar kang mga patay, sangka gabii lang ang paghaya. Ang patay ginahaya sa katri ukon sa banig sa salug sa diin tana napatay nga ginatabunan kang moskitiro, hay ginahulat pa nga mahuman ang anang lungon nga ginapulawan ka himo sa bilog nga gabii. Ginabugkusan kang panyo ukon tila nga puti ang sulang kag ginabugkus sa alipudwan agud indi magnganga ang baba kang patay kag ginasungsungan kag burak ang irong agud indi pagsudlan kang sapat-sapat pariho kang langaw.

Sa paglubung ang lungon ginatungtong sa liyaliya nga ginapas-an kang apat ka tawo. May taklub ang lungon piro wara ti pintal.

Kang may gindara nga patay nga ginayayungan sa liyaliya agud ilubung sa patyo, nahangyus ang mga nagakumpanyar kang gulpi lang nahulog ang takup kang lungon kag dayon nagbangon ang patay kag nagpungko sa anang lungon nga ginayayungan. Sa kahadluk kang mga tawo nagpugaas sanda palagyo, ginbuy-an kang mga manogyayong ang liyaliya kag nahulog ang lungon, natabug ang patay. Kang anda balikdun ang naula nga lungon, anda nakita nga ang patay nagapungko run kag nagaulway ang anang dila kag nagahakad ang anang mga kalimutaw.

Dalidali ang mga laki kang pamilya nga nagparapit kag gintabunan nanda dya kang tila nga itum kag gin-untay ang patay kag ginsulud liwat sa lungon kag ginbugkusan kang uhay dayon ginguro sa kutkot kag gintampukan.

Makalipas ang pira ka oras, sa indi mahangpan nga hitabo, nakaguwa ang maranhig sa ginalubngan nga lupa. Kag sa sulud kang mga inadlaw, nagapungko lang dya sa gawang kang patyo kag nagapanglagas kang mga nagaagi.

Mataas ang taub kang dagat kag madapul ang magpanaw sa baras kang baybay, gani ginpasulabi lamang ni Juanito nga mag-agi sa karsada nga nagaalihid sa patyo. Kang nagrapit run tana sa patyo, ginsug-alaw tana kang marapug nga hangin nga daw dapug kang nagadunot nga bang-aw. Nagapusnga kag nagapanupra si Juanito sa anang nadapgan kag ginatabunan na ang anang irong, kang may nabatian tana nga nagakulas. Kang magbalikid tana sa gawang kang patyo, ana nakita ang nagaparapit nga maranhig.

Nagdalagan si Juanito paagto sa baybay hay kuon ni Uway Silang, “Hadlukan ang maranhig sa tubig hay kon mabasa dya nagahimo nga ulod.”

Hala man dalagan ana ni Juanito, ugaring naglagas man kanana ang maranhig. Gin-ubos na ang anang ikasarang sa pagpadasig kang anang dalagan, piro daw wara nagarayu ang nagasunod nga maranhig. Sa ano man nga kadimalasan nga nagsangit pa sa balagun kang ragayray ang anang kahig, nakadagpa tana kag tungud kadya, nadab-ot tana kang maranhig.

Dayon dakup kang maranhig kanana, kag amo man ana nga panginpadlus. Indi na run maman-an kon ano ang himuon na hay hugut gid ang kapyut kang maranhig kag mapurus dya. Daw masuka run si Juanito sa kabaho kadya kang dakpun kang maranhig ang anang liug kag kug-un. Nagapaminsar run si Juanito nga basi mapatay run tana. Nag-irihi dya sa kahadluk kag nabasa ang maranhig.

Pamatyagan ni Juanito, daw nagaugan ang kapyut kanana. Nagaamat-amat ka rusdag ang lawas kang maranhig kag nagahimo dya nga tumpok kang mga ulod. Ginsipa na ang punsok kang mga ulod agud mawas-ag kag magrapta. Ugaring ang mga ulod madasig nga nagtipon liwat agud mahimo liwat nga maranhig. Nagdalagan si Juanito sa dalay-ahan. Naglagas gihapon ang maranhig. Pagdakup kang maranhig kanana, dayon na tiklod kadya sa nagapusa nga balud sa dalay-ahan, kag nahimo liwat nga mga ulod. Dalidali si Juanito kayaba kang baras agud makahimo kang bubon-bubon kag dayon kakahun ang mga ulod pasulod sa buho nga buta kang tubig agud indi lagi makabalik sa pagkamaranhig.

Mapalagyo run raad si Juanito, kang makapkapan na ang pusporo sa bulsa kang anang pantalon. Mayad lang hay wara dya tanto mabasa. Gintipon na ang mga nagkaging run nga dagsa nga rurok nga mga lukay kag ana dya nga gintutdan. Kang nagadabadaba run ang kalayo ana nga ginhakad ang mga ulod kag gintagbung sa tutod. Wara gid tana maghalin kon wara mag-abo ang mga ulod.

Nagsugbo tana sa dagat agud mabuul ang baho kang maranhig sa anang lawas.

Kang makauli tana, ginsagap ni Uway Silang ang mga lanot kag kalat nga ginpabakal kanana.

“Wara ako ka diritso, Uway, hay gin-ulang ako ka maranhig. Mayad gani nga wara na ako mapyirdi,” ang sabat ni Juanito.

“Hay, bat-ulan kaw!” ang hambal ni Uway kanana.

Sa baybay, ang abo kang tinutdan nagramig kag amat-amat nga ginahuyup kang hangin. Amat-amat man nga nagaguruwa ang mga nagadihok-dihok sa abo ….

- Katapusan -