Mangingilaw
ni Leonaris Dionela
Alas-otso pa lang it aga piro nagatarabiris run ang akun balhas nga sa akun pamatyag sadsad sa kitin tungud sa sobra darwa ka oras nga tukad pasuba sa bukid kang Agutay. Ang akun tuhod galab-ot sa sulang kada tikang kag pamatyag ko daw tingga run kabug-at ang gatiriskug kag gakurudog ko nga mga batiis.
“Bud, sangka toro-torohan pa!” ang may pagtaksar nga hambal ni Kael dayon na tudlo sa toro-torohan kang banglid nga turukadun pa para makalambot sa amun paagtunan. Pagsapong ko sa taruytoy kang banglid, gadulum run ang akun panan-awan sa kakapoy kag dayon ko bugwak kang gin-inom nga kapi kag biskwit nga ginkaun antis magpanaw kaina alas-singko kang aga. Ang tatlo ko nga kaimaw nga sanday Quentin, Kael kag Samuel nag-utuy-utuy kang kadlaw kang makita nanda nga gasuruka ako sa kakapoy. Samtang gadigwa-digwa ako, ginbutang ni Samuel ang ginapas-an na nga dibatiri nga lagari para magpahuway. Ginbutang ko man ang bag nga surudlan ko kang kon baralunan.
Sa akun hawak, may taklus nga binangon kag sa sulud kang akun bag may plaslayt, baralunan kang humay, sako, dyakit, kapay, midyas, Tanduay nga irimnun kag ang akun ginatago-tago nga traynta otso nga ribolbir nga ginpanubli ko sa napatay ko nga tatay. Sa akun tuo nga abaga nakasab-it ang baynti dos kalibri nga iskopita. Bag-o lang ako nagsunod sa grupo kang mga kurtidor tungud hay imaw ko sanda sa tubaan kag bag-o lang ako nakagradwar kang kurso nga Community Development sa University of the Philippines sa Miag-ao, Iloilo. Nahaylo ako magsunod sa bukid tungud gusto ko maniro it pispis ilabi run gid kang tirik kag dulungan nga duro pa sa nahanulud nga parti kang bukid it Sebaste.
Pag-abot namun sa lugar nga kurtihan it kahoy, ginpaandar ni Kael ang dibatiri nga lagari samtang si Samuel nagatakus kon diin nayon ang huyog kang kahoy kon matumba. Nagragubrub dya kag gin-umpisahan na utod ang kahoy nga lawaan nga ang kabahulun haros indi magakap kang tatlo ka tawo. Sa ubus, nagasag-ub si Quentin it tubig para maghimus kang igma samtang ako nagapamurot it banag para ilakut sa dagmay. Ang mga manoghakot, mansig run pangita it balagun para ihigot sa tablun kon magsaog pabanwa.
Nagapangurti sanda it kahoy nga ordir ni Manang Becbec para himuon nga pamasad sa balay ni Manoy Omeng sa Guinsup-an, sangka panhay nga lugar sa nabukid nga bahin kang Sebaste nga natung-an kang kaguranganan. Kon panawun, mga anum dya ka oras halin sa baryo it Abiera nga nasakup kang banwa it Sebaste. Sa likwang dya kang Bukid Agutay nga sara sa pinakamataas nga bukid sa banwa kag ang huyog na kadya sa banwa run kang Malinao, Aklan. Ang lugar nga dya indi saraywan kang tawo tungud nga rayurayu kag malisud ang dalan kag maagyan pa ang kaigangan para malab-ot ang dya nga lugar.
Tungud marayu kag malisud dya ang dalan, duro pa ang makita rugya nga daragkul nga mga kahoy. Ginhingadlan ang lugar Guinsup-an tungud sa sugid kang mga mal-am nga kato nga mga inadlaw ginaulian dya kang mga tawo kag ibidinsya kang andang pagsinirayu ang mga tanum nga niyog, butung nga kawayan kag mga kararuton parihas kang dagmay kag palawan. Sa buhay nga tinuig, ginbayaan dya kang mga nag-istar tungud may ginsupa (ginkaun) rigto nga mga tawo kang sapat nga ginatawag mangingilaw. Ginasugid nga bahul dya nga sapat nga ang itsura na daw amo kag daragkul man ang bulbol nga daw sa mga nito. Ang damul na nga bulbol kadya kuno gadanlug lang ang tarum kang binangon kon labuon. Piro madutlan man kuno dya kon handuson it tariwis nga punta kang ginunting ukon talibung. Ang mangingilaw masami nga nagapamahug kang mga tawo paagi sa pagbahoy kananda piro wara man kuno gapangaun kang tawo luwas lamang kon mayanggaw sa dugo it tawo nga kon sa diin, manglagas gid dya para mag-usap kang tawo.
Samtang nagadap-ong si Quentin, nagparapit ako dara ang sangka supot nga banag para tiltigun ang buli piro bag-o pa ako makaparapit sa dap-ong, nagsaway si Samuel.
“Bud, basi magturo ang tubig it banag sa kalayo kag bahuyon ta kar-on kang mangingilaw,” ang paandam ni Samuel.
Gani gintiltig ko ang banag marayu sa dap-ong kag marapit sa sapa para malikwan ang sabdong ni Samuel nga pinakamagurang sa mga kurtidor.
Pag-abot kang tag irigma, nagtiripon run ang mga kurtidor kag manoghakot para magkaun kang andang dara nga mga balon. Mansiganay lang dya plastar sa idalum kang kahoy kag ginausisa gid kon diin mapungko tungud hay basi may sawa nga dupong kag kahoy nga dalamo nga daw tabako kag tuman ka katul ang giruk. Pagkatapos kaun, nag-istorya si Manong Dike nga sara sa mga manoghakot.
“Rugya anay ako ka dya nagaagi kon manglaktud ako pa-Ibajay,” ang magadhay na nga hambal. “Sangka adlaw, nahapunan ko rugya pauli sa Abiera. Asus! Nakita ko tana ang sapat, dyan marapit sa busay. Daw amo ang anang itsura, tatlo gawa ka dangaw ang dughan kag gakaun it damil (lumot). Ah, wara run ko kahunos kang akun talibung kag magpaspas dalagan. Kulba tana akun nga!” ang sugid pa nana nga nagakumpas.
Nagpadayon tana, “Pagkamaan na nga nagdalagan ako, dayon na sunod. Garinagaak lang kahoy maagyan na kag gakarahulog ang mga bato. Ginlagas na ako hasta sa kaigangan. Paglampuwas ko kag nakaabot sa mahawan kag kagirunan, nagpundo run tana ka lagas. Piro ang kulba ko tana daw,” ang padayon ni Manong Dike kag dayon na bugkus kang darwa ka panid nga dos por nga mga kahoy kag maglisinsya. “Mauna ko uli. Budlay run madulman dya.”
Amat-amat man ang mga manoghakot bugkos kang andang tablun para isaog sa banwa.
Tungud nga santunga pa lang kang lawaan ang nahimo nga tablun, nagdisidir kami nga magpabilin bisan pa may ginaistorya nga may mangingilaw sa lugar. Ala-una pa lang sa hapon, nanapas run kami it butung kag rumbak kang pakul para himuon nga kara-kamalig kag balagun para ibugkus. Nahuman ang amun kamalig nga may atup kag salug nga linangkub nga butung nga kawayan samtang ang dingding sa darwa ka kilid kag ulunan himo sa rumbak it pakul. Sa amun sikwayan ang amun darap-ungan. Nangita man kami kang salung para himuon nga sulo kon magtakup run ang dulum. Pagkatapos namun obra kang kamalig, dayun namun baid it mga binangon namun kag maghimus it yapon.
Pag-abot kang alas-tres it hapon, amat-amat run huni kang gangis kag mga kapispisan sa talon. Sa unahan, may darapuan it dulungan sa puno kang lunok kag nagamalu dya nga daw kanding piro wara it sara kanamun ang mangisug nga bitbitun ang iskopita para maniro it dulungan. Amat-amat man nga nagtakup ang kasisidmun kaimaw ang pagdulhog kang ambon kag pagdapya kang maramig nga hangin nga nagparanindug kang amun bulbol sa butkun kag gising.
Sa pagtakup kang dulum, kag pagkatapos panyapon, mansig sindi kami kang balon nga sigarilyo. Anay nga pahuway-huway, dayon ko bukas kang Tanduay nga irimnun dayon ko panghagad.
“Inum ta. Daw ramig haw,” hambal ko kag dayon magpaguwa kang plastik nga baso halin sa baralunan.
Samtang nagainum, sigi amun istorya kang labay-labay sa atubang kang dap-ong. Siguro tungud sa kakapoy kag kaprisko kang hangin, wara ko namaradmadan nga napuyngan ako samtang nagainum pa sanda. Piro nabugtawan ko nga mahinay ako nga ginakaraskas ni Quentin.
“Bud, bugtaw! May sapat!” ang mahinay nga hutik ni Quentin.
Baga run lang ang nabilin kang ang amun dap-ong. Nabatyagan ko ang kakulba kag pagparangidlis kang akun mga balahibo. Mansig lang kami panilag kag sa karup nga sanag kang baga, makit-an ko ang akun mga kaimaw nga nagamurarag kag nagaputi ang mga mata sa kahadluk.
Sa sigi ko nga panilag, nabatian ko ang galinagatik nga daragkul nga mga bato kag garinagaak nga mga sanga it kahoy nga daw ginaluak lang kang sapat. Amat-amat ko man nga gingakap ang bag sa akun ulohan kag ginkapkap ang plaslayt kag ribolbir samtang ang akun mga kaimaw mansig man taklus kang andang mga binangon.
Sigi ang sagmuk kang sapat nga daw sa baboy kag nagabagrut pa ang mga unto. Nabatyagan namun nga nagaparapit ang sapat sa amun sikwayan. Kaput ang plaslayt sa wala nga alima kag ribolbir sa tuo, amat-amat ko man nga ginsangat ang gato kang pusil kag gintumtum sa amun sikwayan. Paglagtik kang gato, dayon ko tuyo kag pasiga kang plaslayt sa amun sikwayan. Nakita namun ang sapat nga daw amo piro daw sa tabungos ang lawas kag puno kang bulbol nga maitum kag daw nito kadaragkul. Garalaway dya kag kitaun ang mga bangkil nga, sa ginakulbaan namun nga panuruk, daw bangkil it talunon kag nagabaga ang mapula nga mga mata. Dayun ko tumtum kang pusil kag sunod-sunod nga ginpitik ang gatilyo.
Tsak! Tsak! Tsak! Wara gid ka lupok ang tatlo ka bala. Naudum ang pusil! Gulpi lang nagngurub ang sapat kag dayon alsa kang butkun nga daw sanga kag may malagba kag matarum nga mga kuko kag dayon na lamba kang amun payag-payag. Tungud sa kapagrus kang sapat, nagwasaag ang amun payag kag nagrabuab kami kag mansig lumpat kag paspas it dalagan.
Wara ko run naman-an kon diin nag-agto ang akun mga kaimaw. Sigi lang akun paspas ka dalagan kag wara ko man nabatyagan ang mga gamot kang kahoy nga akun nasandadan ukon ang kuko ko nga nabitas sa kaigangan ukon ang bakaris sa kagirunan. Kang makaantad, nagbalikid ako kag ginpitik ko liwat ang gatilyo kang pusil nga ginatumtum sa diriksyon nayon, sa akun paminsar, kang gasunod nga sapat kanakun.
Booong! Nagadaguub ang lupok kang pusil sa tunga kang katalunan kag ginsundan kang mas makaburungul nga kalinungan.
Wara ako kamaan kon ano kalawig ang akun hukmung sa puno kang salung nga akun ginpanaguan piro tungud siguro kang tuman nga kahadluk kag kakapoy, naturugan ako. Pagmukrat ko kang akun mga mata, gasiniyagit run ang mga kapispisan kag nakabutlak run ang adlaw.
- Katapusan -
* LItrato 2: Halin sa http://karlshuker.blogspot.com/2014/05/the-big-grey-man-of-ben-macdhui.html.