Lumay
ni Danny S. Tabuyan
Ikawalo nga Bahin
Nagahuganas ang sapa sa gwa kang kwiba kag nagragasa ang ula kang bugana nga tubig sa gikab kang bato. Daw nagakanta ang dupuy-dupuy nga ginaimawan kang mahugmay nga daw tunog kang tulali nga nagalusot sa mga giub kang bato nga nagaparamig kang sulud ka kwiba.
Matawhay ang palibot. Bisan ang mga Hapon wara sa banwa, kag wara ti kakugmat sa paminsarun kag baratyagun kang mga pumuluyo. Nagbarangon ang pamilya ni Melodina kag naghikot kang andang kinaandan nga mga hirikuton.
Matapos ang pamahaw, naglisinsya ang anang darwa ka pamatan-un nga mga laki nga agtonan nanda ang andang Tatay sa baryo Baganas didto sa San Rafael.
“Nay,” kuon ni Toning, “imawun ko anay si Natoy. Agtunan namun kag sagapun si Tatay sa San Rafael.”
Daw wara sa bungug nga nagtango si Melodina, timaan kang anang pahanugot sa anang mga bata. Piro kang manoghalin run sanda nagbalikid tana kag naghambal.
“Mag-andam gid kamo sa dalan kag indi kamo magpahapon. Bisan ano man matabo, balik gid kamo dayon rugya.”
“Huud, Nay. Mapanaw run kami,” ang matinahudon nga pagpaalam kang darwa.
Ginpabalunan sanda ni Nitang kang tinanuk nga pakha kag kalamay nga bilog agud may kan-un sanda sa dalan kag tubig nga ginasulud sa garapon nga may takup nga lata.
Nagatawas ang panurukan ni Melodina sa anang darwa ka bata nga nagpanaw. Sa anang baratyagun ang pangamuyo nga maparayu sanda sa bisan ano man nga katalagman.
Udto run ang adlaw kag makaabot sanda baryo Baganas, kon sa diin makita ang matahum kag mataas nga busay. Ang hulog kang anang ula nga tubig malapad kag nagapugati gid. Daw belo kang nobya sa kasal nga tam-an ka labug. Makagaranyat ang malapad nga punung-punung nga ginatup-an kang busay. Madalum dya nga sarang malumpatan kag malanguyan.
Nagaparamahulay sanda sa init kag bilog nga aga nga panaw kag daw masulay gid ang darwa nga magparigos agud maumpawan ang kainit nga anda ginabatas. Mapadayon run raad sa linaw si Natoy ugaring naghimugung ang magurang.
“Indi. Kapoy kita kag naghalin sa masingkal nga init, basi kon mapasmo kita. Kon malyag kaw kar-on lang antis kita mag-uli, mahapit kita kag magparigos.”
Mapainubuson nga nagsunod ang libayun sa magurang.
Si Manding Sola nga libayun kang andang Tatay, rugyan man nagauli sa baryo Baganas. Nagaisarahanun lang dya sa anang balay hay napatay run ang anang bana nga Si Tiyo Juaning, kag wara sanda ti bata. Didto sanda nga darwa nagtuyo nga magdiritso hay wara sanda ti nahalung-ung kon diin nagauli ang andang Tatay. Ang nahuman sa andang paminsarun, si Hernando may ginapuyo nga lain nga bayi.
Kang makaabot sanda sa balay ni Manding Sola, nagpahunay-hunay anay sanda sa idalum kang bahul-bahul kag mahagbong nga puno kang mangga. Marabong ang mga dahon kag magapa ang mga sanga na kadya hay bag-o lang matapos nga magpanglumbay, kag nagagurang run ang anang mga dahon. May mga tuod nga ginpang-idas sa sirong kang kahoy. Rugto sanda nagpungko.
Nakagawa si Manding Sola sa burobalkon kang balay kag ana namarasmasan nga rugyan gali sa idalum ang anang mga hinablus.
“Ay, rugyan gali kamo? Kaina pa kamo? Ti, wara tinyo magdiritso saka haw?” ang sunod-sunod nga pamangkot kang tiya.
“Bag-o pa lang kami Manding, ugaring nagpahunay-hunay anay kami hay tam-an ka gin-ut. Nagaparamahulay pa kami,” ang sabat ni Toning.
Nagtindug sanda agud magsaka kag magbisa.
“Manding, kamaan kaw kon diin nagauli si Tatay?” pamangkot ni Toning.
“Bati namun nga rugya kuno sa Baganas kag may sawa-sawa, tuod ra?” saligbat ni Natoy
“Huud. Rugya si Tatay ninyo, piro wara tana rugya ti bayi,” ang sabat ni Manding Sola.
“Rugyan tana sa kwarto nagabatang.”
Pagkahambal kang andang tiya kadya, nagmurarat ang mga mata kang darwa. Wara gid sanda magpaabot nga rugyan gali ang andang tatay.
“Nagdangup ria rugya hay indi tana malyag nga mag-uli kag magpasagod sa kay bisan sin-o kang anang mga bayi. Luyag na raad mag-uli kay Nanay nyo, ugaring basi kon indi tana pagbatunon. Kag indi na luyag nga magpahiul pa didto hay malisud man ang inyong kahimtangan didto. Amo ra nga dya lamang tana nag-uli kanakun,” ang padayon nga panaysayun kang tiya.
Nagdiritso sanda dayon sa kwarto kang andang tatay, kag nakita nanda ang matuod nga kahimtangan na kadya. Nagaligid lamang kag indi makabirhot. Maniwang nga malapsi kag nagsirira ang anang panit nga daw himbis-himbis, ka mara gid. Wara run ang kaambung kang anang pagkalaki. Wara run ang anang pagkangurusgan, uyapus ang anang pungyahun, wara ti igpat ang anang mata kag nagaparanghunung ang anang mga batiis.
Pagkakita ni Hernando kang anang mga bata, nagpangabay dya nga pabangunon. Dalidali ang darwa nga gintimbangan ang andang tatay nga magbangon. Dayon nagbirisa sanda. Naghibi si Hernado sa pag-atubang na sa anang mga bata.
“Ti, amo run dya ang akon sitwasyon. Raad ako ang magsakdag kaninyo kag sa inyong mga kinahanglanun, ugaring hay indi run makasarang ang akun lawas. Salamat nga nag-abot kamo. Buhay run raad ang akun paabot-abot nga mag-agto kamo ugaring wara kami ti mabilinan kag wara man kami ti masugo hay malisud gid kag makatalagam ang dalanun kang nagligad nga mga inadlaw.”
Ana nga ginturuk ang bata nga magurang kag hambalan, “Toning, kon ano gid man ang matabo kanakun, indi mo pagpabay-an si Nanay mo kag ang imong mga libayun, ha?”
“Huud, Tay,” ang sabat ni Toning nga nagalumaw-lumaw ang anang mga mata.
“Aguy, si Manong man tana, ay, daw nagapamilinbilin. Maayad pa timo. Pagkaun lang kang mayad agud madasig kaw maulian,” ang sal-ut ni Manding Sola.
Ginbalikid lang ni Hernando ang anang libayun, kag nagpadayon sa paghambal.
“Karadlawan ang kahimtangan ta nga dya hay nagapangbulong ta kang masakit kang iba, piro indi ta masarangan ang magbulong kang kaugalingun. Hay, maan.”
“Ti, amo bay ra ang ginatumud kang hurubaton: Panday kalot indi kamaan mangalot,” sabat ni Manding Sola kag magyuhum-yuhum.
Piro wara gid dya magbalhin kang panimuut ni manong na.
“Natoy, bata ko, patawara ako. Nangin mapintas ako kaninyo, ilabi run gid kanimo. Palangga ko gid kamo tanan. Nahanungud sa akun sumpa kanimo, indi kaw magpalibug. Dali lamang run dya mapusawan. Indi ko mabawi ang akon sumpa piro, mabungkag ang higot na kadya kon mapatay run ako.”
Wara ti natikab si Natoy. Nagpaturo lamang tana kang anang luha. Ginpaparapit ni Hernando ang anang mga bata kag haksun. Malawid gid ang anang hakus sa anang mga bata. Dayon kang mabuy-an na ang anang mga bata, naghambal tana kananda.
“Patawara ninyo ako, kag pangayui ninyo ako kang patawad kay Nanay ninyo. Wara ako nagnangin tampad kaninyo kag sa inyong Nanay. Puro lang pagluib kag kasakit ang gintugro ko kaninyo. Karaku kang mga bayi ang akun ginpamataan, piro ginapasiguro ko kaninyo nga si Melodina gid lang nga inyong Nanay ang akun ginpakasalan. Kon matapus ang gira, pangitaun ninyo ang iba pa ninyo nga mga bugto. May kalim-an pa kamo ka iba nga mga bugto. Amo ra kamo ka raku. Magtamdanay kamo kang mayad kag magbinuligay. Indi kamo maghirikaway kag mag-irinaway. Ikaw Antonio ang subang, gani ikaw ang manogdumara sa imong mga bugto. Ikaw ang magahiusa kananda. Kabigun mo sanda kang arangay.”
Nagaturo ang luha ni Toning nga nagasabat, “Huud, Tay.”
Si Manding Sola, nga una nagwa sa kwarto hay nagpriparar kang igma kang darwa, nagbalik kag naghagad mag-igma.
“Dali kamo, pag-igma kamo anay agud masudlan ang inyong busong.”
Nagakaun lang ang darwa, wara sanda nagakalimug. Naburung sanda kang andang nasapwan nahanungud kay Tatay nanda.
Pagkatapos kang igma naglisinsya sanda nga mag-uli. Ginpadar-an sanda kang andang tiya kang balon nga tinanuk nga kamoti, piro ginpangindian nanda, hay naman-an nanda nga indi man nanda dya angud makaun. Gintughungan lang nanda kang tubig sa banga ang andang balon nga garapon. Wara run nanda madumdumi pa nga magparigos sa busay. Pamatyagan nanda daw tam-an gid ka rayu ang andang paranawun, daw kabug-at gid kang andang mga kahig sa pagtikang.
Nakaabot sanda sa andang barakwitan kang manoghinalup run ang adlaw. Nagparapit sanda sa andang nagahulat nga nanay kag magbisa.
“Ti, ano kuno ni Tatay nyo? Sin-o ruman nga bayi ang ginpuyo na didto? Pira ruman ka bilog mga binutwan na didto?” ang sunosunod nga pamangkot ni Melodina.
Ang magurang ang nagsabat, “Wara man ti bayi si Tatay didto sa Baganas, Nay. Wara man tana ti bata didto. Sa balay ni Manding Sola tana nagauli.”
“Andut nga didto tana nagatinir haw?” ang pamangkot kang nanay.
“Hay wara run bay ti imaw si Manding,” ang baribad ni Toning. “Nay, kar-on lang ta masugidanun, kon sarang, hay abaw nahapo kag nakapoy pa kami. Kar-on lang tapos iyapon, ay.”
“Ah, ti, sige lamang,” ang mahinangpanun nga pagpasugot kang nanay.
Pagkatapos kang iyapon, gintipon ni Toning ang anang mga libayun palibot kay Nanay nanda kag ana nga ginsugidan kang matuod nga natabo kag naman-an nanda ang nahanungud sa andang Tatay. Naghirinibi sanda hay nasubuan sanda kang nadangatan kang andang Tatay. Si Melodina naghibi man kag nagatararamos gid ang anang luha.
Wara ti uran sa amo to nga gabii, kag bisan ang indi pasulud kang hangin sa kwiba nagasuog man. Tungud kang balita nahanungud kay Hernando, indi pagduawun kang tuyo ang anang asawa kag ang daragkul nga kabataan. Ang tatlo ka magagmay, nga sanday Eking, Feudor kag Georgina daw wara pa sa buut nanda ang nagakaratabo, piro nagaparamahulay sanda sa kagin-ut kag nakaturog lang sanda hay ginkuyaban.
Pagkaaga, bisan nga wara ti tuman nga tinurugan, pagkatapos kang pamahaw, ginsugo ni Melodina sanday Toning nga ihatud si Natoy kag si Nitang sa Baganas agud mag-atipan sa andang Tatay nga nagamasakit. Mabilin lang si Kudiang agud may timbang si Nanay nanda nga magtatap sa mga libayun. Si Toning mahatud lang kag magbalik tana agud may imaw sanda sa barakwitan. Ginhapit nanda si Tiyo Jovito nga pakaisa kang andang Tatay agud may imaw si Toning mag-uli.
Wara gani magtatlo ka adlaw nga nakapabilin si Nitang kag si Natoy agud nga mag-atipan kay Hernando sa Baganas, nagsugung pa gid ang anang kahimtangan. Gintawag na si Nitang kag ginkun-an nga dar-un kanana ang anang libon-libon nga ana ginsuksok sa likod kang harigi sa pusod kang kwarto. Ginbuul dya ni Nitang kag gintugro kay Tatay na. May ginkuot tana nga naputos sa panyo nga puti, kag sa nagakabos nga limug ginhambalan ang anang bata.
“Indi mo gid anay dya pagbukadun hasta nga malubung ako kag matapos ang pararigos.”
Ginbaton ni Benita ang pinutos kag gintuman ang bilin kang mal-am.
Kang nagahimugto run si Hernando, indi tana mapahamtang, nagahiwaus, nga indi mahangpan kon ano ang anang ginatudo ukon ginadab-ot. Nagaaliwasa sa anang baratangan. Garut lang ang pulas kana ni Nitang kang tararapo nga puna hay ginabahulay.
Dungan sa pagpukrus kang anang hurangus, nagragamak, nagpugaas kag naglagabung sa gwa kang balay ni Sola. Nabanggi ang daw binaruron-kang-amakan-kabahul nga sanga kang mangga, bisan wara man ti uran ukon hangin. Mayad gani nga wara magtupa sa balkon. Buta ang atubang kang balay kang mga sanga kag dahon kang mangga. Wara ti maagyan. Ginpangtuto anay ni Natoy ang mga intuk nga sanga agud maghawanan ang aragyan.
May nagakuon nga ginsakyan ka tawo-bahul nga uripun kang mga tamawo ang sanga, hay nag-alaw-alaw kanana, kag wara masarangi kang kahoy ang anang bug-at nga nabari dya. May nagakuon man nga ginpalakad tana kadya, amo ra bisan ramig run ang anang bangkay, malum-uk angud kag ang anang mga butkun kag mga batiis wara nagatiskug, sarang matiko-tiko.
Tungud hay gira, kinahanglan nga sa sunod nga adlaw malubung dayon si Hernando. Ginpauli ni Nitang si Natoy agud paman-an kag abatun ang pamilya. Ginhagad ni Natoy si Isko nga anda man himata nga mag-imaw kanana.
Nagapriparar si Melodina kag ang anang mga kabataan agud magpanaw sa Baganas, kang mag-abot si Tiyo Jovito sa pagpamaan nga magpamunung anay sanda kag indi magpanaw hay nagaopinsiba ang mga Hapon kag rugyan run sanda sa Banwa.
Nagaurahab si Melodina, hay bisan bangkay run lamang raad kang anang bana kon ana makita sa katapusan nga tion. Piro ang higayon indi gid magtugot.
- Sundi and katapusan nga sugpon kang atun sugidanun -