Tayhup
ni Anna Cecilia R. Pefianco
Nagsakit ruman ang akun likod. Kang sarang bulan tam-an gid kasakit hay may ginhakwat ako nga bug-at. Gakuriit ako kon magduko ukon mag-untay ka lawas ko. Sinyales nga nagaedad run basi.
Kuon ni Lola Neneng nga manog-asin, kon mag-agto kaw sa doktor, sigurado matao lang tana ka bulong para sa sakit kag pahuway. Mas nagasakit pa gid gani kuno kaisa kon magpahuway.
Para sa mga masakit nga daw indi doktor ang kinahanglan, si Lola Neneng nga manog-asin ang ginaparapitan kang mga tawo nga luyag magpaluy-a, magpaapok, ukon magpahilot. Pag-abot ko, rigto run ang darwa ka pasyente nagahulat. Naglagaw pa kuno si Lola. Gin-agtunan run kang sangka manoghilot ang pasyente nga indi kaagwanta kang sakit ka anang surok-surok.
“Gapanghilot man daad ako garing basi karaan na ako kon hiluton ta kaw.”
“Bay-i lang tana ra,” sabat ni Lola Vic. “Hiluta lamang ko hay daw mapukros run ang ginhawa ko. Maluoy man kaw. Ano tana klase manogluy-a ra man. Man-an na gid lang duro pasyente na. May luy-a ako dya, dali run, luy-ahi run ako.”
Gin-umpisahan run kang sangka manoghilot. Krus, krus sa dahi kang gapaluy-a, orasyon … panguy-ab … dayon run raad ang pangluy-a pero nag-abot si Lola Neneng. Nag-untat sa pagpangluy-a ang sangka manoghilot. Dya run si Lola Neneng.
Ginpanghimus anay ni Lola Neneg ang sibuyas kag bunga para sa mama nga anang ginabaligya. May gamay man tana nga buyo, kag nag-umpisa.
Tayhup sa luy-a … orasyon … ginkrusan ang dahi, kahig, suroksurok .…
“Diin kaw nag-agto haw?”
“Dyan man lang sa balay.”
“Supug dya ang nag-usog kanimo.”
“Paano ra bay ako mausugan hay wara man ako naghalin sa balay?”
“Hmmm … Tawo sa talon.”
“Sa baybay takun gaistar.”
“Ay, wanhaw, wara paglagaw tawo sa talon?”
Gayuhum lang ako sa nabatian ko, pero amo dya ang mga daw-anay kang istorya nga daw nagadura run sa tiempo kang hi-tech.
Supug ang nag-usog kay Lola Vic, ginduun ni Lola Neneng ang luy-a sa luwag kag ginpatuyub na ang luwag sa surok-surok ni Lola Vic. Pagkatapos ka pira ka tuyub, kag padayon nga orasyon, ginbanyusan na ang suroksurok.
“Kihadan mo kang manghod nga kalabasa. Masupug ang nag-usog. Itambal sa suroksurok ang tatlo ka gurut kag ibugkus. Indi makasarang ang tarong nga ginatao sa ordinaryo nga usog.”
Tapos run ang pangluy-a kay Lola Vic. Sige ang istorya ka nanay kang sunod nga pasyente, bata, mga 6 ka tuig. Mapaapok.
“Hay, parasipal bay kon diin-diin. Wara katurog kabii hay gapangalot. Wara man ti malain nga ginkaun. Pagtapos ka paapok, baklan lang ra ka Alertakid. Mas mayad kaysa Celestamine kon may allergy ang bata. Si Lolo ko, nagapamulong man kato. Mal-am run garing tana, 102 run tana kadya. Parakaun linapwahan nga may ginamus. Si Tatay ang nagsubli kadya. Sa Bugasong garing sanda gauli. Wara tana ginatun-an ang pagpamulong, nagagwa lang kon tiyempo na run.”
Luy-a man ang sangkap ni Lola Neneng. Gin-orasyunan, ginhilot ang bata, ginbul-an ka papel kag daw hinay nga ginpaypayan ang lawas ka bata halin sa ulo hasta kahig, sa atubang kag sa likod kag gintablug ang papel.
Bisan pa duro run ang mga nadiskubre sa siyensya, may dyan man gihapon nga manogluy-a. Pasanag lang, mga baynte minutos nga orasyon kag hilot, sa mga makasarang 30 pesos. Pwede man pasubrahan.
“Daw mas duro pa haw ang benta mo, La, sa pahilot kaysa bunga nga ginabaligya mo?” ginmunohan tana kang sangka nag-abot pa gid nga nanay nga nakatipalo ang anang bata.
Si Lola Neneng, Segundina Masmela, 82 anyos, taga-San Fernando. Wara’t bana, wara’t bata, suno ka na. Halin pa tana kang 1978 nagapamulong. Asin run kato ang ginabaligya na. Si tatay na ang may surundan, kag nagpamulong man.
“La, pira bay ang idad ni tatay mo kang napatay tana?” mangkot ko.
“Ay, ambay, hambal na gapangharana run tana kang tiyempo Amerikano, 1901. Ti, pira bay kara idad na?”
Ako ruman ang nagpahilot. Gasakit ang idalum nga bahin kang akun likod. Andut kuno nga nagasakit ang likod ko. Tana 82 run pero wara man pagkasakit likod na. Wara man ako gani kamaan. Ginhilot na ako sa likod.
“May kibit kaw. May diperensya ang pulmon.”
Basi may nakapkapan nga mga bukol-bukol sa likod ko. Kang nagligad nga semana, gin-ubo ako. Hilot halin sa ibabaw kang likod hasta sa idalum. Baw, batyagan ko gid daw tapalan ang akun mga abaga. Daw ginabutang na sa lugar ang akun mga kaugatan. Nagahandum run ako kang baratangan hay daw ginaduyan run takun. Gaginhawa ako kang madalum. Amo dya ang nagpaayad kanakun kang sarang bulan. Kabay pa maulian pa gid.
“Naba matres mo. Luhod kaw sa tatlo ka ulonan kag magtuwad. Indi magbangon, ligid lang sa baratangsan mo.” Paano na kadya nalingling matres ko man? “Pagkatapos kang hilot, tambalan mo lang kang dahon kang kasla para maggwa ang hangin. Mautot kaw karia.”
Ginpamahulay ako sa hilot ni Lola Neneng samtang ginalingaw man kang duro nga nakita ko ... ang mga manogbaligya lupo-lupo, kamote dahon, amarguso, kamatis, sayote, tabako. Duro ang mga nagaaragi nga manogbakal, ginaturuk man nanda ako, ang iban gapamangkot kon naano ako.
Nabatyagan ko ang mga pang-orasyon ni Lola Neneng sa lubut ko. Basi gintayhupan na ako. Paghuman kang panghilot kanakun, natawhayan ako. Wara pa gid man nag-ayad. Kabay pa sa ruman wara run ako pagkuriit ka sakit.
“La, masulat ako parti kanimo kag imong pagpangluy-a para maman-an man kang iban ang imong sahi kang pagpamulong, kay pinsahi run kadya.” Ginkodakan ko man si Lola Nenen sa anang pagpangluy-a bisan pa naghambal tana, “Ay, amo dya tsura ko? Raw-ay.”
Ano ayhan ang rigyan sa tayhup nga ang usog, apok, mga sakit-sakit sa kalawasan nagabuul? Sa sunod ko nga pagpahilot, mangkuton ko bala si Lola Neneng.
Salamat gid sa tayhup mo, La, makauntay run ako ka likod ko.
- Katapusan -