Ikaanum nga Bahin
Indi kita makapamat-ud kon ano ang buut hambalun ni Paguntalan; indi ta tana mapamangkot hay patay run. Sigurado lang kita nga may sayup diya tungud indi mahimo nga indi maabay ang tigbato nga g hay man-an ta nga duro it mga tinaga sa Kinaray-a nga nagagamit kang g. Sa alibata ukon baybayin kang Tagalog nga ginbasehan kang abakada, may karakter gid nga ga. Nagalibug man ang ulo ta kon andut naabay ang mg nga wara gani diya nalakip sa abakadang Pilipino. Sarang ta mabaton diya tungud sa tinaga nga “mga” nga ginagamit nga pantumud (article) sa pangngaran (noun) nga karak-an (plural), pero amo man lang diya ang tinaga sa Kinaray-a, kag bisan sa Tagalog, nga may tigbato nga mg. Para sa pagtuon nga diya, kabigun ta nga may sayup sa imprenta kag ayhan tigbato nga g ang ginatumud rugya imbes nga mg. Nagapabilin nga 20 tanan ka tigbato.
Kay Mulato, ginhingaranan na ang tanan nga tigbato kag ginpatpat ang pagmitlang kag paggamit kang mga patunog lamang. Magluwas sa patunog a nga ginpaathag na ang gamit bilang uribid (suffix) ka gang pagmitlang sa lain-lain nga mga tinaga, limitado man ang anang paathag sa iban nga patunog. Mas isot ang ginpahayag ni Ruelo tungud ginhingaranan na lang ang mga tigbato kag nagtugro kang mga ehemplo kon ano ang tunog kang mga patunog.
Mas komprehensibo ang paathag ni Paguntalan sa bahin kang katigbatohan. Ginlaragway na ang gawi kang mga patunog kag katunog agud mahimo nga kunla (syllable) nga ginatarabid kag mahimo ang tinaga. Paathag ni Paguntalan:
Ang patonog amo ang nagadara kang tonog kang ginamitlang nga kunla (syllable) kang tinaga kag ginasalohoni kang katonog nga ginasundan. Halimbawa: ak, ek, ik, ok, uk. Ang patonog amo man ang nagadara kang tonog kang ginamitlang nga kunla kang tinaga nga ginatulod kang katonog nga ginatig-onahan. Halimbawa: ba, be, bi, bo, bu. Kon ang patonog magpatunga sa darwa ka amo man nga katonog ukon tohay, itolod kang orhi nga katonog ang patonog kag saloon-honi kang ginasundan nga katonog. Halimbawa: bab, beg, dil, ngot, suk.
Daw magamo gawa ang pahayag nga diya hay baliskad ang gamit kang “ginasundan” kag “ginatig-onahan”. Daw lain ang pakahulogan ni Paguntalan sa nasambit nga mga tinaga. Mas maathag siguro kon “katunog nga nagasunod” kag “katunog nga nagatig-una” ang gingamit. Pero masat-uman ta kon ano ang buut hambalun ni Paguntalan suno sa anang mga halimbawa.
Sa tulad, ginagamit kang mga manunulat ang daan nga abakadang Pilipino pero nagadugang man ang pagbaton kang bag-o nga alfabeto tungud mabudlay matuod batobatohon ang mga tinaga nga lay-aw kon wara ang iban nga katunog. May rason si Mulato sa paglakip kang walo ka katunog nga gamitun sa mga “indi mapanibag-o nga mga tinaga”. Gani sarang ta matugda ang pagsunod sa alfabetong Filipino, magluwas sa mga katunog nga c, ñ, q, kag x nga sarang masal-ihan kang k, ny, kw, kag s (kon sa unahan) ukon ks (kon terminal ukon sa kataposan) sa pagsulat, magluwas sa mga pantangi (proper nouns).
Kinahanglan man maman-an nga kon tamdan ta ang alibata nga sinauna nga panulat, tatlo lang ang duna nga mga patunog sa atun pulong: /a/, /i/, kag /u/. May nagakuon man nga dapat idugang ang /e/ kag /o/ tungud ang /e/ - /i/ ka gang /o/ - /u/ mga allophones ukon mga tunog nga sarang mabaylo. Mapamatud-an ta diya kon turukun ta ang mga tinaga nga atun ginagamit.
Kalabanan kang mga tinaga nga nagagamit kang /e/ mga huram nga tinaga. Amo diya ang mga halimbawa ni Mulato sa idalum kang patunog nga /e/: sige, semana, espada, estrelya, eskandalo, elektrika, espejo, empleado, lealtad, realided, kweba, suerte, puerta, puede, puersa, fuera. Tanan diya puro mga huram sa Espanyol. Kon tumanduk nga Karay-a ang magmitlang kadya: /si-gi/, /si-ma-na/, /is-kan-da-lu/.... Amo gani nga ginakun-an nga awut it dila ang mga Bisaya. Sa bahin kang /o/ kag /u/, mas duro ang mga tinaga nga hugut mitlangun ang tunog, kag ang halimbawa kang mga tinaga nga may tunog /o/ suno sa /o/ kang mga lay-aw nga pulong amo diya: bote/botelya, lote, dote, gasto, sobra, obra, kobra, kotse. Puro mga huram diya nga mga tinaga. Pero ang mga tumanduk nga mga tinaga: urang, uwang, utang, using, puti, pula, uway.
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Halin sa http://abstract.desktopnexus.com/wallpaper/1226056/.
RSS Feed
