Uyas kang Paray
Ikaanum nga Bahin
Ang sabodan
Ang sabod kon kaisa ginasabod sa may banglid. Manami ria gabuton tungud hay mapapungko ikaw sa lupa ukon maglupiga nga nagagabot. Kada gabot ginapatap-ok ang lupa nga nagatapik sa gamot kang sabod. Itipunon ang kada sangka gamul nga sabod nga natak-upan kang lupa. Kon magduro run gani ang gingabot nga makaayaw sa sangka gakap ka darwa ka alima, ibugkusun run ria kang darwa ka nahut nga kugon. Ginapaspasan ria ka gabot ang sabod para nga may ibugkusun. Kada binugkusan nga sabod, ginatumpok kang tagpulo ka bugkus. Ang myembro kang panimalay nagabulig ka gabot para nga duro nga sabod ang matanum. Ginaburuligan kang tanum hasta nga mahil-ub ang taramnan.
Tungud sa kapobrehun, ang myembro kang panimalay nagabulig ka obra sa kutub nga masarangan kang mga kabataan. Masaku gid ria kag kinahanglan matanum dayon ang sabod tungud hay nagabahul ang edad. Indi mayad nga itanum ang sabod kon mag-udyanan. Ukon magpasar sa anang edad. Ang nanay kag tatay nagaantos sa paghimakas nga mahil-ub ang taramnan. Kag wara pa ti bastanti nga pagkaun pero kargado sa obra sa taramnan. Amo ria nga nagasakit ang andang buut kon mausik ang kan-un.
Ang tanum
Ang taramnan nabati run kag ang sabod nagakubay run sa ibabaw kang kahon kag ang iba natablug run ang mga binugkos rudto sa tunga kang taramnan. Tungud sa lisud nga pangabuhi indi makasarang magsuhol sa mga manuranum hay wara ti bul-an kang kwarta. Sa atun pa, ang nanay kag tatay ang nagaobra sa taramnan kag kon may kabataan nagabuling man sa pagtanum.
Ang tanum daw sa hulas lang nga obrahun. Ang sangka bugkus nga sabod ginabahin sa ginamul kag itagtag ria sa taramnan nga pagatamnan. Mag-umpisa sa binit kang kahon paatras. Darwa ka alima ang ginausar sa pagtanum. Suno sa ayon kang tawo kon wala bala ukon tuo. Ang nagatanum kon ang ana ayon sa tuo, anang tuo amo karia ang nagaugduk kang sabod. Pero ang anang wala nga alima amo ang nagakaput kang sangka gamul nga sabod. Pwede man nga ang wala magtanum kag ang tuo amo ang nagakaput kang sangka gamul nga sabod. May rudyan man nga tawo nagatanum kang wala kag tuo nga alima.
Amo kadya ang pagtanum. Ang tuo nga alima nagaposisyon kang pudyot (ang kamumuo, turudo kag katung-anan nga tudlo nagatipon). Ang wala nga alima amo ang nagakaput kang sangka gamul nga sabod. Pero nagahanda man ria nga magtugro kang sabod kon ang tuo nga alima magbuul kang sangka urugduk. Nagadaw-anay sanda. Ang posisyon kang alima nga tuo, nagakaput kang sabod nga iugduk. Kag sa akto nga iugduk sa lao ang sabod nga tatlo ka nahut, bali darwa lang ka tudlo ang nagalubung sa lao sa pagtanum ukon ugduk kang sabod kag igunton ang darwa ka tudlo. Ang sabod nagapabilin nga nakatanum sa lao. Sa atun pa, ang kamumuo bulig lang ka kaput pero ang katun-anan kag turudlo amo gid karia ang nagatibsok palubong kang puno kang sabod. Ang pag-ugduk, kinahanglan ang tudlo tadlung nga magtindug ang sabod. Puksiun ria kang alima nga tuo ang sangka ugduk nga sabod, bali apat ukon tatlo nga nahut nga halin sa wala nga alima, kag iugduk sa lao nga ginatamnan. Ang manogtanum nagadara kang bali anum ka ugduk nga linya. Nagaugduk ria halin sa wala paagto sa tuo. Nagadistansya ang kada ugduk kang bali tunga sa dangaw ang antad ukon sangka barangit. Amo ria ka ikit ang tanum.
Natapos run ang anum ka ugduk, ti mag-atras kang gamay nga tikang kag mag-igduk liwan ka bali anum nga nagasunod sa una nga linya. Kada ubos kang sabod nga ginakaptan mahakup liwan kang sangka gamul mintras nga nagakuub. Nagaugduk kag nagaatras. Halin ria sa puno kang kahon hasta sa tangkap.
Sa kada ugduk, amo man karia nga hulag kang ulo nga nagakuub. Kon lantawun mo sa marayu ang mga tawo nga nagatanum, daw nagahumba-humba. Kon bag-uhanun lang ikaw nga nagatanum, pamatyag mo ang imo hawak daw mabari. Ang kadasigun kang tanum nagaimprobar tungud hay gusto mo matapos run ang pagkuub-kuub kon mahil-ub ang tanum sa karia nga adlaw.
Ang nagatanum sobra gid ka kapoy ang pagkuub-kuub. Sa premiro nga tanum, maikit kag sa urihi nagalaka tungud hay kapoy kaw run. Karon isinggitan kaw sa nakakita kang agi mo nga, “Ikita tanum mo, nagalaka run ang ugduk mo.” Ikaw nga kapoy run nga nakabati nagalain ang buut mo tungud hay ginhawa mo lang ka kuub kuub para mahil-ubun tapos isinggitan kaw pa. Indi man pwede iawayan pa ang pagtanum hay kinahanglan nga mahil-ub ang tanum tungud hay ang oras ang ginalagas. Andut sa ano? Kon magbuhay ang binati nga taranman nagatigdas kag masakit ria sa tudlo iugduk ang sabod. Amo ria ang sangka rason nga nagakalit tungud hay ang sabod nagabahul ang edad kag ang iba nga nagabot run madunot rudto sa anang binugkusan kag mag-awut nga ikusiun kag iugduk kon magkaput anang gamot sa binugkusan. Kapin pa kon manami ang tiyempo, wara ti uran ang binati nga taramnan nagabagtik kag masakit ria sa tudlo nga itanum. Kon magtupa man ang madamul nga uran, ang sabod malumos sa tubig kag mabudlay sa tawo nga nagatanum.
Ang ginatawag nga tanum kang paray mahulas nga makapoy, imo uran kag init. Ang kalipay kang mangunguma ang makita nga nahil-ub ang taramnan kang tanum.
Pagkalipas kang sangka bulan ang paray nga natanum nagalagtum, nagataas, kag ginasunod ria ka patubig.
Ang paray nga gintanum nagadepende sa binhi kon ano nga klase. Ang binhi kang lubang halin sa pagtanum hasta mag-ani bali lima ka bulan. Sa Nobyembre karia anang ani. Nagsabod sa Hunyo kag nagtanum sa Hulyo. Ang kutub tana kang may panggas nga dumali, sa bulan kang Septyembre nagaani run sanda kang bag-o nga paray.
- Sundi ang kasugpon -
* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://www.astro.phy.ulaval.ca/staff/hugo/art_e_paysage.html.