Ang Tantanan nga Kawa
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Pyesta liwan sa sitio Igtarong, ang kaingud nga sitio nanday Amo kag Bao. Wara ka pamyesta si Bao kang nagligad nga tuig. Nagpakuribung gid lang tana sa sulud-balay tungud padayon nga ginadumtan ni Amo nga nagahara-hara sa kaugut.
Si Amo wara pa gid ka balus pagkatapus nga nasuyak kang mga awis sa ana’ng pag-ubos kaun ka saging ni Bao. Nadakpan na gid man si Bao sa sapa kato’ng nagligad nga tag-irinit ugaring nalutsan liwan tana.
Daw mauruk-uk ka kadlaw si Bao manumdum sa natabo kananda ni Amo sa sapa kato. Ginapanuruk na pa ang itsura ni Amo nga nagapanginpadlus hiwud sa kahugut kang paglambud ka sawa sa ana’ng hawak.
“Ay tabi, paha ka hari nga buhi! Mayad lang abtik ang akun utok maminsar. Ang akun kadya paminsarun kon paano ako makapamyesta sa Igtarong nga indi madakpan ni Amo.”
Tuyo ni Bao nga indi mag-agi sa naandan nga inas nga nagalusot marapit sa likod-balay ni Gurang Bisit.
“Mayad siguro antes dispiras ako it aga mahalin rugya sa Dorog. Malibot gid lang ako kag manultol ka suba imbes nga sa kawayanan manglaktud.”
Rayu gawa dya sa naandan nanda kato ni Amo nga aragyan pero nahadluk tana nga basi nagabantay si Amo rugto sa kawayanan ukon sa puno ka langka rapit sa tambi ni Gurang Bisit. Man-an ni Amo ang aragyan nga dya hay imaw sanda kauna namyesta sa kusina ni Gurang Bisit. Ikian lang gani malab-ot ka pakang ni Gurang Bisit ang ikog ni Amo kato. Mayad nakapanaklub si Bao ka labador kag nakahingagaw man si Amo lukso kag kapyut sa nagabuyok nga paklang ka niyog.
Wara kamaan si Bao nga may plano man si Amo. Pira ka mga sinemana nga wara ka bangon si Amo pagkatapos nga ginlambudan tana ka sawa sa sapa. Gani nagsuhol tana kay Uwak nga magbantay anay sa ana’ng uma. Naman-an na nga nagaparapit run ang pyesta sa Igtarong kag tuyo na mamyesta hay mayad run pamatyag na. Kadya’ng adlaw antes dispiras, ginpatawag na si Uwak.
“Bay Uwak, gindugangan ko ang suhol mo ka sangka sako nga mais pero may ipangabay ako kanimo. Agto abi sa balay ni Bao kag panilagan mo kon bala daw nagapanghimus mamyesta sa Igtarong.”
“Abu, Bay Amo, nami man ang dugang sa suhol ko nga sangka sako nga mais pero andut magparapanilag pa takun? Kundi agtunan mo gid lang to kag pamangkuton kon mamyesta tana sa Igtarong.”
Si Uwak pangayaw man lang sa Dorog kag wara tana kamaan kang inaway ni Amo kag Bao. Kag nag-istorya si Amo kang mga kasakitan nga ana’ng naagyan kay Bao. Si Uwak wara ka pugung, nagkakak ka harakhak.
“Pasensyaha lang ako, Bay Amo pero andut nagpati-pati man timo ka sugid ni Bao parte sa paha ka hari? Sa sunod gani, kon wara’t pruweba ukon pamatuod, indi kaw magpati ka ginakuon kanimo.”
Naglungu-lungu lang si Amo sa paghikap kang ana’ng mga gusok. Si Uwak gulpi lang nagtangra sa langit, nagapanilag sa huni kang mga kapispisan. Sige ang wakal ni Amo.
“Nagaluod run ginhawa ko ka panambal ka linidgid nga kasla kag langgaw. Ay, nga sa pagkaaslum run pirmi kang akun surok-surok. Mayad lang naulian gusok ko ba. Ang butigun nga kalbo nga Bao. Madakpan ko lang ra utdan ko gid ka….”
Gulpi lang nagsaligbat si Uwak.
“Bay Amo, dali lang. Hipus anay…Ginapamatian ko ang huni ka mga pispis. May nakakita kay Bao. Aga pa kuno naghalin sa balay na kag may dara nga binagtung.”
“Pakut ko gid. Mamyesta gid ang panulay! Salamat gid Bay Uwak. Dar-a ang sangka sako nga mais.”
“Salamat, Bay Amo, pero sarum-an pa ang dispiras. Kon diin kabay tana ra panawan ni Bao.”
“Bay Uwak, abi ni Bao tana lang kamaan mag-abansi ka utok. Abansi run ako. Adlaw antes ka dispiras mapanaw run ra hay nagalikaw kanakun. Hadluk hay basi magdungan kami sa dalan. Dakup run tana.”
“Pero basi mangahoy man lang si Bao sa suba. Wara ta mapiho hay nakita man lang nga naghalin sa balay na kag may binagtung.”
“Ah, wara’t duda run ra, Bay Uwak. Kuon mo kabay pruweba – ang binagtung na amo ang pruweba. Buut hambalun nga rayu agtonan ka butigun nga panulay. Pero bisan sarum-an pa ako maghalin rugya, maabutan ko pa ria rugto ayon sa kawayanan. Tukluun ko ra rugto kag guyodon nga nagakaya kag himuon tarak-tarak padulhog sa Igtarong.”
Dayon lukso si Amo pasulud sa ana’ng balay kag si Uwak naglupad run lang pauli.
Dispiras run it aga. Pagpamalo ka manok, nanaog run si Amo, may taklus nga binangon. Ginhapit na ang nagalambud nga kalat sa harigi kag nagpanaw. Tungud dasig tana, aga pa kag nag-abot tana sa kawayanan. Naghinay-hinay ka tiid sa wala kag sa tuo. Wara si Bao. Ginlingling na ang mga puno kang kawayan. May mga tambo pero wara si Bao. Lampas sa kawayanan padulhog sa sitio Igtarong, may bahul nga puno ka mangga. Naglukso rugto si Amo kag nagpungko sa sanga.
“Mayad rugya sa ibabaw, indi ako makita ni Bao pero makita ko tana kon mag-agi.”
Lawid nga nagpungko si Amo, gaturuk sa aragyan. Nagamurudlo run mata na ka bantay wara man gihapon si Bao. Nagsikrutuy, nanabog ka langaw, nangguramus ka dahon. Nanguy-ab. Naturugan. Namuragmuragan lang kang nagdulus ang hangin kag may sanga nga napaksi kag nagtupa sa ana’ng uluhan. Naglukso tana panaog kag nagdalagan. Nagtindug tana sa hawan sa pagturuk sa ana’ng haron. Wara na run ginalapakan! Lawid ana’ng turog kag basi rapit run alas dos sa hapon! Nagdulus ang hangin kag nasimhutan gid ni Amo ang rinaha kang Igtarong. Nagraguok ang ana’ng busong.
“Hmmm…pinirito nga aloy, tinola nga manok, ubad kag tanglad. Ah, yamat, gutum run gid ako. Kon diin tana to nagsuhot ang panulay nga kalbo. Mayad pa madiretso run lang ako sa kusina ni Gurang Bisit.”
Si Bao gali tag-irigma gid mag-abot sa Igtarong. Kalabanan sa sitio saku run ka raha. Darwa ka kusina ang ginhapitan ni Bao kag daw busog run. Indi run raad mag-agto kay Gurang Bisit hay basi rugto man si Amo ugaring namit gid ang pang-dispiras nga balensyana ni Gurang Bisit. Espesyal gid hay may pasas nga dara pirmi ka ana’ng hinablus.
Pagsamput na sa likod-balay ni Gurang Bisit, nakita na ang sangka bahul nga kawa nga ginadaigan sa bangi ka tambi. Buta dya ka tubig nga nagaindakal. Bag-o lang naihaw ang idik kag ginatusmaw run ka manog-ihaw sa nagaindakal nga tubig, ginhaw-as kag gin-umpisahan ka kiskis ang balahibo hasta nga nagpuruti ang panit ka idik. Dayon ginhaplusan pa dya kang dahon kang kapayas. May manok nga nalimpyuhan run kag nagabitay sa puno ka datilis.
Si Amo bag-o lang kaabot, nagahangus sa kagutum pero naghapit sa puno ka langka agud manilag. Masaku ang paagto-pabalik ni Gurang Bisit nga nagabitbit ka tinakluban nga bandehado nga ginbutang na sa ibabaw ka banggerahan. Malukso run raad si Amo halin sa langka sa pagtakras sa banggerahan ugaring may nasiplatan tana nga naghulag sa bangi kang mga hintal nga binis-ak nga kahoy. Si Bao!
Nawili si Bao ka himutad sa nagputi nga idik gani wara ka panago ka mayad. Nadakup gid ni Amo!
“Ha, indi kaw run ka palagyo nga butigun kaw. Paha gali ka hari ha. Dya ay ang imo paha nga kalat.” Dayon dakup ni Amo kay Bao kag ginpakaya. Si Bao nagapanikad nga makakulub ugaring hugut ang kaput ni Amo kag gin-umpisahan na ka lambud ang kalat sa lawas ni Bao.
“Migo Amo, ginpaandaman ta kabay ikaw kato nga indi pagtandugun….”
“Ah, wara ako ti migo nga butigun. Handa kaw hay guyudon ta ikaw padalus-os sa banglid nga panulay kaw.” Gapurusngahun si Amo sa kaugut. Si Bao nagapamahulay pero matawhay ang ana’ng limug.
“Dyanay kaw bala, papungkua anay ako ka tadlung bala. Pagusto kaw kon anhon mo ako pero may sikreto ako nga isugid kanimo.”
Si Amo mahuyang gid kon mga sikreto lang ang istoryahan. Ginhukas na ang kalat sa lawas ni Bao nga dasig man manikad hasta nga nagkulub.
“Ano nga sikreto? Hala, isugid antes ta ikaw higtan liwan!”
Masaku ang pinsar ni Amo. Nadumduman na ang hambal ni Babay na Uwak. Indi magpati dayon. Dapat may pamatuod. Naglabug ang sungad ni Amo kag nagpusnga sa pagbalikid kay Bao.
“Dumdum mo mapati lang ako kang sugid mo nga butigun kaw? Ano ang pruweba mo nga may pagkatantanan ang kawa? Aber?”
“Ra ang pruweba ay, sanag pa sa adlaw. Lantawa bala kon ano ang gabitay dyan sa may datilis.”
Nagwaug ang liug ni Bao sa pagturuk ayon sa datilis kag magbalikid kay Amo. Dayon tangra man si Amo.
“Bukay nga idik kag bukay nga manok – ti ano gid?”
Nagwaug ang liug ni Bao, ana’ng mata madasig sa pagpisuk-pisuk kag nagbukas-sarado ang ana’ng baba.
“Ay, mapati kaw kag sa indi, pero itum sanda karia kaina. Timprano pa ako rugya nag-abot gani nakita ko gid kon ano sanda ka itum. Ugaring pagtum-uy kananda sa kawa, natigbaylo sanda. Nangin bukay sanda angay kang ubad!
Nagdalum ang pinsar ni Amo. Daw ginaaningal na pa ang surunlugon ka mga tawo sa mga itum it pamanit kag ang pagdayaw sa mga maputi. Naghandum man tana kauna kang maputi kag mapino nga pamanit.
“May gahum gid man bala ang kawa, Bao? Dalia kag isugid kanakun kon ano ang himuon.” Sige ang tangra ni Bao sa datilis nga nagawakal.
“Darwa run ang nakita mo nga pruweba. Sara run lang ang sarang makagamit kang tantanan nga kawa. Amo ra nga nagabantay ako rugya hay kon magtawhay, tirawan ko nga magsaka sa hinantal nga binis-ak kag maglukso sa kawa. Tsansa ko run dya nga magputi man kag basi pa lang magpino ang akun….”
Hinali lang naglukso si Amo kag nagkapyot sa nagalubyok nga sanga sa ibabaw kang kawa kag nauna tamsak ang sangka kahig na sa kawa. Mabatian ang matagsing nga pagsiyagit ni Amo nga nakahingagaw kapyut liwan sa sanga kag rugto magkabit-kabit antes nahulog sa hinantal nga binis-ak. Nagkaya-kaya nga nagakaput kang sangka kahig na nga nagbukay tuod.
“Ay abaw, ang impyerno rugya run sa kahig ko…panulay nga Bao…araguuyyy!”
“Bukay ang pruweba, Migo Amo.” Nagasinggitan si Bao, lampas run sa langka nga nagakudug-kudug ka kadlaw pauli.
- Katapusan -
* Litrato 2: Himo ni Venimo halin sa http://pixers.es/fotomurales/vector-de-fiesta-con-banderas-brillantes-45936559.
* Litrato 3: Himo ni Gennifer Richie halin sa http://www.etsy.com/listing/111367720/jungle-babies-monkey-print-of-an.
* Litrato 4: Halin sa http://englishyogaberlin.com/wordpress/wp-content/uploads/2012/10/monkey.bmp.
* Litrato 5: himo ni Ellen Shilling halin sa http://www.xhale.ie/TheStressPot.htm.