<![CDATA[DUNGUG KINARAY-A INC. - Maria Milagros C. Geremia-Lachica]]>Sat, 04 Nov 2023 13:14:38 -0400Weebly<![CDATA[Ang Pula nga Bunga: Ikatlo nga Sugpon (Katapusan)]]>Thu, 23 Jan 2014 22:44:49 GMThttp://dungugkinaray-a.com/maria-milagros-c-geremia-lachica/ang-pula-nga-bunga-ikatlo-nga-sugpon-katapusan
Picture

Ang Pula nga Bunga
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica

Picture

Duktor Kutikot

Madasig ang paglipas ka mga inadlaw kag madasig man ang pagtubo ka mga binhi. Kag sangka adlaw, aga pa nagsiyak si Baring Munga kay Bao. Tatlo ka puno nga duktor kutikot ang nagtubo! 

Pira ka semana ang nagligad kag harus kadungan ka pagpamulak ka mga okra, nakita ni Baring Munga nga nagapamulak man ang duktor kutikot. Ginsugidan na dayon si Bao kag anda nga ginpalpalan ang palibot ka mga puno kag ginmoskiterohan. Kang mala-kamumuo run ang okra, naggitib man ang berde nga daw bangkil sa punta ka bulak. May bunga run ang duktor kutikot! 

Likum kananda, si Amo gali kapira run mag-araalihid sa bantud. Mga okra man lang ang nakita na pero sa urihi, nakita na gid man ang mga tanum nga may palpal kag may moskitero pa. Sangka adlaw, kang wara na makita si Baring Munga nga pirmi lang nagalibot-libot sa hardin, nagkamang si Amo paagto sa mga tanum. Hinali lang, may nagtupa nga bato sa anang alipudwan.

“Nay, may bawa! Gakamang sa tanum ta!” Si Bukay tarin gali ang nagabantay ka hardin. Naggwa sa payag-payag si Baring Munga kag nakita na si Amo.

“Ay, Pare Amo, pasensyaha lang si Bukay. Abtik ria manglibag.“

“Wara man magbukol ulo ko, Mare Baring. Lakut man akun, mayad hay ginpaduktor mo gid man ang tarin mo. Buta kabay ria ka kalunggo kato?”

“Ay, maan, daw sa butig pero atun-atun lang dya. Ginapinsar ko nga kon bulong ang bunga ka duktor kutikot, siguro ang dahon may birtud man. Ginpuksi ko ang gurang nga mga dahon kag ginpuga sa kalunggo ni Bukay sa kahig. Tatlo ka adlaw, nagkuyum! Kundi ginpugaan ko gid lang ang bilog nga kalawasan na. Lantawa, nagtinlu!”

“Abaw Mare, bakud gali ang pruweba. Hay daw sa indi raad takun magpati ka sugid ni Bao kanimo nga kuno bulong ang katumbal halin sa uma ka hari kang Bornay.”

“Ay, Pare Amo, nagapati run gid ako sa birtud kang tanum. Kon bulong ang dahon, mas supug pa gid tabi siguro ang bunga.”

“Ti, ano Mare? Basi kinahanglan ninyo ang manogbantay, sarang ako makabantay sa gabii.”

 “Salamat gid Pare Amo pero si Bay Bao ang bantay rugya kon gabii. Kapin pa, basi puksiun run ria sa rum-an aga pa hay daw nagapula run. Dar-un ni Bay Bao sa banwa hay may maabot kuno nga opisyal kang nagapanghimo ka bulong. Baklun nanda ang mga bunga kag usisaun. Kon swertihun, basi himuon nga plantasyon ka duktor kutikot ang bilog nga bantud.”

Nag-uli si Amo, daw malupok ang utok na ka paminsar. Mabaskug ang pamatuod ka gahum kang tanum. Laban makwartahan gid. Kinahanglan unahan na ka puksi ang mga bunga. 

Pagsalup ka adlaw, nanghimus run si Baring Munga kag Bukay nga mauli. Nagsamput si Bao nga mabulus run sa pagbantay ka tanum.

“Bay Bao, naghapit gali kaina si Pare Amo. Nakita ni Bukay nga nagakamang paagto sa duktor kutikot. Ginlibag na ka bato.”

“Ti, pakut ko gid nga maningad ang bolbolon nga Amo. Ti, ano istorya nyo bay?”

“Ay, ti, ang gintudlo mo bala kanakun nga ihambal kon mang-usisa gid man si Pare Amo. Nakita na nga wara run it mga kalunggo si Bukay. Nagpati man nga dahon ka duktor kutikot ang ginpuga ko. Salamat gid gali liwan sa pagpahuram mo kanakun ka inogbakal ka bulong sa kalunggo ni Bukay.”

“Sige, Bay Baring, naluoy gid ako kay Bukay kato nga daw indi run makakita hay ginakapulan ka kalunggo mata na. Ti, ano pa kuon ni Amo?”

“Mabulig kuno tana ka bantay kon kinahanglan mo ang bantay. Basi mabalik ria kar-on sa gabii hay maistorya kuno kanimo.” 

Nabilin si Bao sa payag-payag. Nagbatang-batang tana kag nagpahuway. Masanag ang bulan gani wara na ginsindihan ang petromaks. Napiyungan. Hinali lang may nagkulas sa mga kogon. Si Amo. May dara nga bahul nga plaslayt kag itum nga bag.
Picture
“Bay! Bay Bao! Diin kaw? Si Babay mo Amo dya. Imawan ta ikaw ka bantay kang tanum.”

Wara nagsabat si Bao. Naghinay-hinay lang ka guwa kag nang-alihid sa bangi ka payag kag nagpalipud sa marabong nga puno kang mga baho-baho.

“Ay, wara ti tawo? Diin ang manogbantay nga kalbo, ha? Mayad kon wara dya hay puksiun ko ang katumbal espesyal na.”

Nagparapit si Amo sa mga tanum. Ginpasigahan na ka plaslayt ang mga puno ka duktor kutikot kag gintuki ang moskitero nga tabon. 

“Abaw, mapula-pula gali dya nga daw mara-mangkupa, daw gamay nga tagipusuon ang korte. Lain gid man nga tamanyo sa kutikot. Ta, ihanda ang surudlan mo Amo.”

Kag hinali lang nagsinggit si Bao nga rugto run sa ubus, nagapalipud sa mga kogon. 

“Bay Amo, abaw, indi pagkapti ang bunga. Delikado gid!” 

“Ay, diin run ikaw nga kalbo kaw? Indi ako pagpurupunggi. Ano nga delikado? Nga basi magmanggaranun ako?”

“Bay Amo, indi pagtanduga ang bunga nga wara it hapin ang imo mga alima.”

“Hapin sa tikal mo ra! Man-an ko man nga ibaligya mo dya sa rum-an. Indi mo dya makwartahan. Ibayad dya sa mga bakiras ko nga ginkarapulan ka mga kalampay nga ginkuot ko sa taun mo.”

“Pero, Bay Amo, tam-an ka supug ang pagkakahang kang katumbal nga ria. Manginit gid ang alima mo sa kakahang!” 

“Gwa dyan hay nagainit man ang alima ko nga kug-un ang layat mo nga liug, supug nga butigun! Kag nalipat kaw haw nga ginausap ko nga daw mani lang ang katumbal kutikot? 

“Ay, Bay, pamati. Lain tana ra sa kutikot ta. Pula nga savina habanero ria. Mga lima ka pilo ang kakahang na sa kutikot natun. Numiro singko ria kuno sa listahan kang pinakakahang nga katumbal sa bilog nga kalibutan.”

“Habanero, panadero, labandero, pweh! Yawer! Sa may numiro kag wara, puksiun ko dya kag usapun hay bulong man bala!” 

Ginpuksi ni Amo ang sangka bunga kag gindiretso sa anang baba. Dayon mabatian ang sungaw na nga pagngurahab, nagayaab ang baba, nagatumbo–tumbo sa pagwaslik ka anang alima, dara kuyab sa anang sungad.

“Hawah hawh ha Hao haw, afhaw ha haghkahanggg, hubiggg .… Hihnit fhafha kohhh … hahangg giihhhd … ahfhaw hahpasu hahlima kohhh! Fhahtyuhn ha ihkaw ha Hao khaw!”

“Ano kuon mo Bay? Namia paghambal ay .…” 

“Fhahtyuhn hah hihaw ha Hao haw … hahguy, haw hinahtutdahn fhafha kohh .…” 

Naglumpat-dalagan si Amo sa kilid ka mga tanum hasta nga nasapwan na ang sangka balde nga tubig-burunyag. Ginhakwat na ang balde kag ginsaribo sa anang ulo kag sa naganganga na nga sungad. Si Bao naghinay-hinay lang ka dulhog pauli nga nagasinggit.

“Ti, ano nabulong run ang pagkabungul mo? Indi kaw mamati nga ginpaandaman ta gid ikaw. Ay, maan lang, Bay Amo.”

- Katapusan -
1. Litrato: Himo ni Beth Parker halin sa http://theartinbeth.blogspot.com/2010_02_01_archive.html.
2. Litrato: Himo ni Amy Hautman halin sa http://www.pinterest.com/pin/377598749977646450/.
3. Litrato: Halin sa http://www.gmanetwork.com/news/story/326364/newstv/angpinaka/top-10-unfair-animal-depictions-in-pinoy-popular-culture.
]]><![CDATA[Ang Pula nga Bunga: Ikarwa nga Sugpon]]>Tue, 21 Jan 2014 22:08:36 GMThttp://dungugkinaray-a.com/maria-milagros-c-geremia-lachica/ang-pula-nga-bunga-ikarwa-nga-sugpon
Picture

Ang Pula nga Bunga
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica

Picture

Ang Binhi

Aga pa naghalin sa anang balay si Baring Munga kag nagpanaw sa bantud. Madasig lang ang anang pagpanghawan kag panghilamon. Baskug ang uran ka sarang gabii gani lum-uk ang lupa. Wara tana nabudlayan sa pagsadol. Dasig man nga nagsingkal ang init. Nagpahuway si Baring, nagbukad ka anang balon kag nagpungko sa puno kang sergwilas. Nagahingapus tana ka igma kang nagsamput si Bao. 

“Bay Baring, indi run ako ka hulat. Kon mahil-ub ta ang pagpanghawan, itanum ta run lang dayon ang binhi nga dara ko. Nami hay medyo basa pa ang lupa.”

Bilog nga hapon masaku si Bao kag Baring Munga ka bungkal kag pahabok ka lupa. Antis magsalup ang adlaw, ginbukad ni Bao ang dara na nga gamay nga pinutos. Ginkuot na ang sangka pakete nga naputos ka silopin kag ana dya ginbuksan.

“Bay Baring, rugya natun ikubay ang binhi sa tunga ka imong mga okra. Mayad ra hay tago gawa.”

Ginlantaw ni Baring ang mga liso sa sulud ka gamay nga pakete.

“Ay, ano dya … liso ka katumbal kutikot? Diin ang espesyal nga binhi?”

“Baring, ang binhi kang katumbal nga dya lain sangsa kutikot. Dara dya ka hinablus ko nga nagaobra rugto sa ransuhan ka hari kang Bornay. Ginrisgo na ang anang kabuhi kag obra sa pagdara kang mga binhi nga dya pagbakasyon na. 

“Abaw, ti ano gid ang birtud na kadya haw?”

“Hinugay ka gahud hay sugidan ta ikaw, pero indi kaw gid manugid sa iban. Ang bunga kuno kang katumbal nga dya bulong sa tanan nga klase ka masakit, bisan kanser pa. Gani nga ginagwardyahan dya sa uma kang hari. Ginausap kuno dya ka hari kon daw maluya pamatyag na. Daw tanhaga lang kuno nga nagabalik ang kabaskug ka lawas na.”

“Ah, duktor kutikot gali. Kabay pa mabuhi hay basi pa lang mabulong na ang mga kalunggo ni Bukay, pati ang anang pagkalangka-langka. Kag ako man, ay maan .…” 

“Bay Baring, pamati hay may paandam ang katumbal nga dya. Nagbilin ang akun hinablus nga indi gid magmiter sa pagtandug kang bunga kon wara it gwantis ukon hapin ang alima. Kon magbunga, sugidan mo ako dayon. Palpalan ta ria palibot, butangan ka moskitero kag bantayan nga indi makawkaw ka iban.”

Kag gintanum nanda ang espesyal nga binhi nga ginapamirit gid ni Baring ka tawag nga duktor kutikot. 

Nangin masaku gid si Baring Munga sa bantud. Aga pa pirmi nagapanaw sa pagpamunyag kag pagpanghilamon ka anang bag-o nga hardin. Si Bao nagpakuribung lang anay sa anang balay, nagalikaw kay Amo. Si Baring Munga gid lang ang nagahatud ka mga kinahanglanun na sa sulud-balay.
Picture
Sangka aga nga paagto sa bantud, nanguyus si Baring Munga kang gulpi lang naglukso si Amo kag naglambat sa anang aragyan. 

“Mare Baring, mayad nga aga. Daw pira run ka Biyernes nga naglagpok tutunlan ko kahulat sa tubaan. Nalipat kaw haw?”

May utang si Baring Munga kay Amo hay ginbakal na kato ka birinhiun kang tagmuronggo. Ginkasugtan nanda nga amat-amatan lang ni Baring ka bayad kada Biyernes sa tubaan. Darwa ka bol nga tuba pirmi ang ginabaydan ni Baring kay Amo. 

“Mayad man nga aga, Pare Amo. Pasensyaha lang ako, ano bi hay nagsaku ako sa bantud. Angan-angana lang anay utang ko kanimo hay alang-alang gid.” 

“Dyanay, saku kaw … sa bantud ni Bao? Tungud sa ano? May balita gid bay .…”

“Wara gid ako ti balita.” 

Nagdasig si Baring ka tikang parayu, nagalikaw nga basi makadapyos ang dila na parti sa sikreto nanda nga tanum ni Bao. Pero si Amo padayon sa pagkati-kati kay Baring.

“Abaw, tanhaga ang adlaw nga wara’t balita ang reyna ka mga sugid. Pero may nagkanta nga tulihaw sa tubaan. Nakita na kuno kamo ni Bao sa bantud katong sarang semana. Tanhaga nga wara gid ikaw kasiyak kanakun ba.”

Wara nagsabat si Baring. Naghana ka humlad ka anang pakpak sa paglupad ugaring ginhawidan ni Amo ang sangka kahig na. 

“Ay, ti ano, napungil ang radar mo, Mare? Ukon nagtuktukun lang ang antina?”

Ang bilog nga Dorog nakamaan nga si Baring Munga paralagaw gani ka duro ka madarawat na pirmi nga mga sugid. Tungud nagahugut ang kaput ni Amo sa anang kahig, wara ka pugung ang munga nga nagkutak-kutak man ka sukma kay Amo.

“Butig ang sugid mo kato sa tubaan. Indi pagbaligya ni Bao ang anang uma.”

Si Amo naglukso kag nagtumbo-tumbo sa atubang ni Baring Munga.

“Kita mo lang, nagbalik gid man gali ang kurinut nga kalbo. Kiskisan ko gid ra gising na kon makita ko!” 

“Abaw, Pare Amo, magpakatawhay kaw!”

“Ano nga patawhay? Turuka, wara pa gani maubos kakas ang mga kugan sa alima kag butkun ko nga ginkarapulan ka mga kalampay kato. Madakpan ko ra, bukut ikog na lang ang matigpo kanakun!”

“Ay, maan, kalma lang bala anay. May misyon pa kami ni Bay Bao, indi anay paghingabuta.”

“Kag ano nga misyon? Isugid, Evarista Munga! Wara ko ginlista ang utang mo pero isulat ko ria sa karatula kag ipadukut sa tubaan kon indi mo ako pagsugidan ka ginaplano ni Bao.”

Nangahig si Baring kag nangwaswas ka anang pakpak. Kinulbaan paghambal ni Amo parti sa utang na. Wara tana it inogbayad pa. Napiritan gid lang sa pagsiyak.

“Wara ako kamaan ka plano ni Bao pero may dara tana nga espesyal nga binhi. Gintanum namun sa bantud. Halin kuno sa ransuhan ka hari kang Bornay.”

“Espesyal nga binhi? Hari ka Bornay? Ano nga mga butig ang ginakakak mo Baring?”

“Ay, abaw, wara takun pagbutig hay amo ria ang nabatian ko kay Bao. Indi ako pagpirita nga isugid .…”

“Baring, ang utang mo, ipaskil ko sa tubaan. Hala, isiyak!”

Napiritan sa pagsiyak si Baring Munga. Nagalungu-lungu lang si Amo sa kilid nga nagapamati, nagabuslo ang sungad kag dalum ang pinsar. Bahul ang kwarta nga maganar ni Bao kon bulong gid man ang tanum sa tanan nga balatian, kapin pa kon bisan kanser maayad na. Pati si Baring Munga nga dya, basi makakwarta man. Bukut mayad kon indi man tana makaambit kang manggad. Kinahanglan gid man nga magpatawhay tana.

 “Hmmm … Mare Baring, kon makakitaay kamo liwan ni Bay Bao, kun-on mo nga wara run ako ti dumut ka na. Sarang run tana makagwa sa anang balay kag makalagaw sa Dorog. Kag ang utang mo, sangka Biyernes run lang ang baydan mo, Mare. Lipatan ta run lang ang darwa pa raad ka Biyernes.” 

Nag-iyagak lang si Baring Munga, nadunlan sa kalipay kag pagpasalamat. 

“Durupi lang nga sagod ka mga tanum mo sa bantud, Mare. Kag basi kinahanglan ninyo ang dugang nga gwardya sa duktor kutikot, rugya ako handa sa pagbulig.”

Nagkuyampad si Baring Munga ka sugid kay Bao parti sa paglambat ka na ni Amo. Natingala ang munga nga wara mag-ugut si Bao bisan pa nga ginsugidan na nga nakamaan run si Amo kang andang sikreto.

- Sundi ang katapusan nga sugpon kang atun sugidanun -
1. Litrato: Himo ni Tim Vandevall halin sa http://timvandevall.com/how-to-draw-a-cartoon-turtle-drawing-tutorial/.
2. Litrato: Himo ni Yael Berger halin sa http://www.etsy.com/listing/93450917/clover-plant-art-print-of-original?ref=market.
3. Litrato: Himo ni Tim Vandevall halin sa http://timvandevall.com/how-to-draw-a-cartoon-turtle-drawing-tutorial/.

]]><![CDATA[Ang Pula nga Bunga: Una nga Sugpon]]>Sun, 19 Jan 2014 23:12:04 GMThttp://dungugkinaray-a.com/maria-milagros-c-geremia-lachica/ang-pula-nga-bunga-una-nga-sugpon
Picture

Ang Pula nga Bunga
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica

Picture

Ang Bantud

Halin kang pag-away nanda ni Amo kang tagrulumboy, masulud run sa anum ka bulan nga wara kauli si Bao sa Dorog. Nagtabok tana sa suba kag rugto nagpaamulya sa mga himata na sa Igdagmay. Daw nawili man raad sa mga pakaisahan na, ugaring nagapamalikid tana ka anang uma. Kaduro run ka anang ginpangtanum kag kanugon kon bayaan na lang. Gani namutos tana sa pag-uli sa Dorog. 

Rapit run sirum pag-abot na. Nanglaktud tana sa tangkungan nga nagalusot rugto sa anang hardin ka mga ralaswahun sa likod ka anang balay. Hinali lang may nagsiyak. Sangka bukay nga tarin ang nagahukmung sa kilid kang tangkungan, daw nagasiburo. Ginbugno ni Bao.

“Ay, naano kaw? Diin si Nanay mo?”

Nagtindug ang tarin. Daw maisul si Bao. Buta ka kalunggo ang ulo kag kalawasan kang tarin. 

“Gapanago ako kana.”

“Ay, dulum run burubhay. Uli run to sa purugwan mo.” 

Naghinay-hinay man ang tarin parayu. Hinali lang may nagkutak-kutak kag naghugpaas parapit sa tangkungan. 

“Ay, dyan kaw man lang gali, Bukay! Ginkun-an ta kabay ikaw nga indi magsagi ka parapanago kon dulum run. Mayad wara kaw gintuklu ka sawa.”

Amo man pagwaug ni Bao ka anang ulo.

“Ay, tabang, may sawa gid man! Dalagan, Bukay!” 

Nagdalagan ang tarin, sunod sa anang inang, si Baring Munga, nga nagakakak. Ginsitsitan ni Bao.

“Psssst, Bay Baring, ako dya.”

“Ay, yamat! Abi takun man-ug! Ikaw man lang gali, Bay Bao! Kan-o kaw nag-abot? Mayad hay unahan ko gid ikaw ka hambal. Bati ko, ibaligya mo kuno uma mo?”

“Bag-o lang ako makaabot kag bag-o gid ria nga balita para kanakun.” Nanginit alukaba ni Bao. Mayad nagbalik tana. Sapwan lang gali uma, ibaligya run raad ka iba. 

“Kag sin-o nga butigun ang nagkuon nga ibaligya ko ang uma ko?”

“Si Amo. Sugid na sa tubaan ka sarang hapon. Bay Bao, interesado gid takun magtaba kang sampuna rugto ayon sa bantud, ang tambi bala ka ginatamnan ko ka mani kag monggo.” 

“Bay Baring, una sa tanan, sala ang nabatian mo. Wara ako ti tuyo magbaligya ka akun uma. Pero ang bantud nga tambi ka manihan mo wara ko man pagtamni.”

“Tuyo ko raad tamnan ka ralaswahun agud may inogbaligya ako kag may gamay man nga pangitan-an.”

Man-an ni Bao nga pigado gid si Baring Munga. Nabalo kang napyerdi sa bulang si Itik Sulog na. Daw naglangka-langka dya kato tungud duro pa ang mga pisu na. Basi isara run lang ang nabilin nga dya nga kalungguhon pa. Naluoy si Bao. 

“Kon sabagay, mayad ra mapuslan ang lupa. Basta hatdan mo lang ako pirmi ka turulaun.”
Picture
“Abaw, salamat gid, Bay Bao. Makasarig kaw nga may huray gid timo basta magmayad lang pananum. Matanum ako ka tarong, kamatis, kag okra. Umpisahan ko dayon ka bungkal ang lupa sa rum-an.”

“Kon handa run ikaw magsabwag ka binhi, hapitan mo ako sa balay. May pinasahi ako nga binhi nga ipatanum kanimo.”

“Abu, ano gid nga binhi ra bay? Nami raad kon nagapamunga ka kwarta agud nga indi run ako magbakintol pa ka pamaligya. Puksiun ko gid lang kon may baraklun .…”

Saku ang kutak-kutak ni Baring Munga kon ano himuon na sa tanum nga nagapamunga ka kwarta. Si Bao nagahipus lang. Ginapaminsar na si Amo nga nagapanugid-nugid kang butig parti sa anang uma. Pero mayad gid nga migahay sanda ni Baring. Mapuslan gid ang pagkawakalan na.

“Sugidan ta ugaring ikaw kon ano nga binhi, Baring. Kon mahimo, indi lang anay pag-isugid nga nag-uli ako kag nagkitaay kita.”

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
1. Litrato: Halin sa http://englishfun4u.blogspot.com/2011/06/monkey-and-turtle.html.
2. Litrato: Halin sa http://xpheline.blogspot.com/2010/11/why-chicken-cant-fly-and-turtles-shell.html.
3. Litrato: Halin sa  http://chickenloverlife.wordpress.com/category/1-5/.
]]><![CDATA[Lumboy Turingan]]>Sat, 26 Oct 2013 19:15:38 GMThttp://dungugkinaray-a.com/maria-milagros-c-geremia-lachica/lumboy-turingan
Picture

Lumboy Turingan
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica


Ang Gintanum ni Oway Laki

May sangka bahul nga puno ka lumboy rugto sa dulonan kang uma nanday Amo kag Bao. Tagrulumboy liwan gani ginpakamayad ni Bao nga mamasyar. Pagsamput na sa dulonan, nakita na ang mga liso kag nagkarahulog nga bunga nga daw nagabanig lang sa palibot ka puno.

“Ay, abaw! Kaduro gali raad ka bunga kang tinanum ni Oway nga dya. Mga pispis man lang ang nag-udak tabi.”

Ginhumlad na ang ugis nga patadyong nga ginadara na pirmi kon mangahoy. Nag-umpisa tana ka pamurot kag pili ka prutas nga ana gintumpok sa patadyong kag nagkumod-kumod.

“Kon bukut dunot, bulagaw nga pinang-itan ka kulapnit gid lang akun matirawan ka dya. Patawarun lang mga sala ni Oway, pero andut lumboy gid tana ana gintanum man nga tam-an ka taas?”

Hinali may naghugpaas sa unhan. Nakita ni Bao ang paghapay ka mga tagum-tagum. Gulpi lang naglusot si Amo nga nagapurusnga kag may dara nga tirador.

“Diin run kaw nga Umbok kaw? Himulbulan ta!” Nabalikdan na si Bao nga nagaduhung sa sangka tumpok nga lumboy.

“Ay, Migo Bao, dyan kaw gali. Kita mo si Umbok nga nag-agi dya?”

“Wara, Migo Amo. Wanhaw?”

“Dalok mong! Gin-ubos na ka tuka ang binulad ko nga mais. Nagkarapak-us palad ko kato ka kukot. Lakut man akun, ano ginapaluya mo? May ginatubang kaw nga sangka tumpok nga lumboy ...”

“Haay, ang lumboy nga dya gintanum pa kuno kauna ni Oway Laki ko. Kaduro raad ka bunga pero turuka, gamantinir lang takun ka salin ka mga pispis hay indi ko masaka,” ang panghayhay ni Bao samtang nagatangra.

Nagtangra man si Amo kag nakita na ang nagagarhum nga mga turing sa ibabaw. Daw maturo laway na, gintulun na lang kag mang-ughad.

“Arkrhghrk! Daw sala kaw bay, Migo Bao. Suno sa nabatian ko man, akun lolo tana ang nagtanum ka lumboy nga dya. Turuka, laban rugya pa gani sa akun lupa ang buyok ka mga sanga.”

Nagkisap-kisap kisra, karwa, katlo ang mata ni Bao. Daw indi tana ka pati nga angkunun ni Amo ang tinamnan ni Oway na.

“Ay, Migo Amo, sala ang nabatian mo. Si Oway Laki gid tana ang nag-ugduk ka liso ka lumboy nga dya rugya sa dulonan. Wara’t mga lumboy kauna rugya sa Dorog kutub kang nagsaylo sanday Oway. Ang liso gin-ayap na pa halin sa Igdagmay. Tam-isan gid tana kuno dya.”

Nag-alsa ikog ni Amo. Wara man gid tana kamaan kon sin-o ang nagtanum ka lumboy, ugaring kon pasugtan na si Bao, basi indi tana katiraw ka turingan.

“Ay, ano pag-ugduk ni Oway mo ka liso halin sa Igdagmay hay taas run tana tubo kang lumboy nga dya nga gintanum ni Lolo ko? Arkrhghrk, phfffftts!”

Nang-ughad liwan si Amo kag manupra sa binit. Si Bao gaduhung lang. Baskug pa sa alukaba ka anang likod ang nabatyagan na nga pagpamatok sa butig ni Amo.

“Migo Amo, ikaw ang sala. Ang bilog nga Dorog nga dya kauna ginapanag-iyahan ka mga Bao. Naurihi tana mag-abot si Lolo mo kang ginpamaligya ni Oway Laki ang mga kalupaan rugya. Ipaathag ko bala ….”

“Ah, tabi, ano pa nga paathag! Si Lolo ko ang nagtanum kang lumboy nga dya, gani sakaun ko kag duguson.”

Naghurungag ang irong ni Amo. Nagburuslo man ang mga mata ni Bao, ugaring ginpinsar na nga si Amo gid lang ang makasaka sa lumboy. Nagpatawhay gid lang tana.

“Migo Amo, sa dulonan natun nagtubo ang lumboy nga duro bunga. Tamad takun magbais kanimo kon sin-o gid sa atun mga mal-am ang nagtanum. Malyag lang raad takun magkaun ugaring bahul gid nga problema ang pagsaka ….”

Wara run kapatapos pa si Bao. Naglumpat kag magdab-ot kang pinakanaba nga sanga si Amo kag wara lang magbuhay, rugto run sa ibabaw.

“Ay, sus, wara run ikaw ti paligban pa. Duguson ko ang gintanum ni Lolo ko.”

Nagasinggitan si Amo samtang nagasaylo-saylo ka lumpat sa mga sanga. Pamatyag ni Bao daw gulpi lang naghugut ang panit nga nagalukon sa ana’ng liug nga ana ginwaug sa wala kag sa tuo. Mabais pa raad tana kay Amo. Lain ang nagkawas sa anang baba.

“Ti, hay ikaw gid man ang makasarang magsaka, indi lang malipat maghulog ka lumboy turing rugya sa idalum.”

Madasig ang pagpangdab-ot ni Amo ka mga turing nga tanan nagadiretso man sa anang baba. Nagsinggit si Bao.

“Migo Amo, ti may nakita run ikaw nga mga turing? Ihulog lang rugya sa idalum sa ginhumlad ko nga patadyong.”

Nagaharabok run ang pingig ni Amo ka hamal ka lumboy kag dasig man ang pagdupra na ka mga liso.

“Dyanay kaw, Migo Bao, daw puros bulagaw gali rugya ayon. Dali lang hay masaylo ako sa pihak nga sanga.”

Ginaturuk lang ni Bao ang pag-urumpok ka mga liso sa hinumlad na nga patadyong. Wara gid ti turing nga nagtupa. Bisan bulagaw, wara.

“Ti, ano ra nga puros liso run lang ang gatupa. Patirawa man abi ako ka turing,” singgit liwan ni Bao.

“Ay, sus, naunahan kita ka mga pispis. Gin-ubos gid nanda ang turing!” Dasig ang dupra ni Amo ka mga liso nga nagaarak lang ang pagtupa sa idalum kay Bao.

“Ah, dya run ay, duro turing … dali lang … abaw, duro garing mga pala nga gabantay. Ay, abaw … ginkagat gid ako ka mga pala! Manaog gid lang ako.”

Sa pagkamatuod, sige ang hamal ni Amo kang lumboy kag busog run kang maglumpat panaog. Nagapanguruskus hay kuno abi ginkagat ka mga pala. Nagahulat kana si Bao nga nagamudlo ang mga mata, nagapanukmaun.

“Butigun! Kuon mo wara ako ti paligban pa hay ikaw lang masaka ka lumboy. Gali udakan mo ang mga turing. Dalok-dalok!”

Wara pagtampad si Amo sa pagsabat kay Bao kag nagaparapanabon ka anang baba. Ginhawa na lang ka pagamay ka bukas ka anang baba sa paghambal.

“Wuru tukun ku udak, uh. Unhun ku buy huy duru pala.”

“Butigun nga dalok-dalok! Sungak-sungak sa turing!” singgit ni Bao.

“Bulagaw man lang gani akun natirawan!” nalipat si Amo nga wara kapugung magwangal ka binutig.

“Paghinugay! Turuka ang siri nga mantsa sa imong sungad kag dila. Amo ria ang nagasugid kang tuod!”

Namutos si Bao ka anang pinamurutan nga lumboy kag naghinay-hinay panaw pauli. Nagaugut sa pagkumod.

“May imo kaw gid nga anhing dalok kaw sa pira ka adlaw.”

Pagtalikod ni Bao, si Amo nagkalot lang ka anang busong, nagaguruwa ang itum na nga unto kag lasi sa pagbangirit kag nagsinggitan.

“Akun man dya ang lumboy! Gintanum ni Lolo ko!”

Picture
Ang Tinagong Manggad

Pagkatapos kang mayad nga patubas sa uma, malinung ang pangabuhi sa Dorog. Pero si Bao may ginahuptan nga kainit sa anang dughan. Indi na malipatan ang natabo kananda ni Amo kang tyempo tagrulumboy.

"Ang wara't huya nga bulbulon! Andang pamilya kuno ang nagtanum ka lumboy hay nakita na nga duro run bunga. Ay, abaw, daw indi ko mabatas nga angkunun lang ka iban ang pinangabudlayan ni Oway. Kaluy-an kalag na."

Naglumawlumaw ang mga mata ni Bao. Nahuman run sa anang pinsar ang pagbalus kay Amo.

Martes nga adlaw. Aga pa nagpabanwa si Bao agud manindahan kag mamaraklun ka mga paranakut kag darapli. May nakita nga kalampay. Ginpakyaw na ang tatlo ka saga nga nagakaramang pa sa libon. Manog-uli run tana kang may nakita nga sangka mal-am nga nagapanampuay sa tupad kang apat ka bilog nga mga taun. Ginparapitan na.

"Lo, ginabaligya mo dyang mga taun?"

Nanguy-ab ang mal-am kag nagsabat.

"Ra kon. Wanhaw baklun mo? Amo run lang ra nabilin. Darwa lang baydi, paaman ko run lang ang darwa hay gadali run ako mag-uli."

Ginbakal ni Bao ang apat ka mga taun kag ginguyod pauli sa Dorog. Naghimus tana ka igma, dapli na ang santunga ka mga kalampay. Ang santunga rugto pa nagakurulas sa libon nga ana ginhuruman sa sangka labador nga may tubig.

Nagpahuway si Bao kag pagkahapon, kang burubugnaw run ang sirak ka adlaw, ginguyod na ang mga taun paagto sa suba. Wara kamaan si Bao nga nakita gali tana ni Amo nga nagsunod ka na. Nagatiid dya sa pagbantay.

Nagbaha ka sarang-semana gani kaduro pa ka mga dagsa nga kahoy sa suba kag lubug pa gawa ang tubig. Nangita si Bao ka nami nga pwesto para sa mga taun kag ana nga ginbutang sa tubig. Nanilag si Bao. Nakita na si Amo nga nagapalipud sa mga kugon, nagauntay-kuru ang nagalabaw nga ikog. Gintawag dya ni Bao.

"Migo Amo, ikaw ra?"

Nanguyus si Amo nga nakita gali tana. Abi na indi magbugno si Bao kana tungud sa natabo kang tyempo tagrulumboy. Pero ginapinsar na nga husto man gid tana. Nadumduman na ang kuon kato ka hari kang mga kasapatan nga ang maluya kuno laban magutman. Bakas tana magsaka ka lumboy kondi tana ang busog. Naglukso si Amo halin sa ginahukmungan na.

"Migo Bao, abuu, nagbakal kaw gali ka mga taun!"

"Abi mo, Migo Amo, maswerte gid siguro ako kag ginakaluy-an ka mga apoy ko, kapin pa ni Oway Laki. Basi amo run dya pagmanggaranun ko."

"Wanhaw? Buhay run nga anyos nagkaramatay mga mal-am mo. Tungud sa ano? May ginbilin sanda nga manggad kanimo?"

Nakunyag si Amo pero may dara nga kahisa. Maluya si Bao kag daw indi kamaan magpadihot. Kinahanglan bantayan ka sangka aram pareho na.

Si Bao nakunyag man. Nabatyagan na nga napukaw gid ang pagkadalok ni Amo. Naghinay-hinay si Bao parapit sa mga kugon kag naghukmung. Nagsunod man si Amo.

"Migo Amo, may katingalahan nga natabo kaina ka aga kanakun. Nanindahan ako kag namaraklun ka mga paranakut, asin, sibuyas, luy-a, kamatis kag …."

"Ano ang katingalahan sa pagpanindahan kag pagbakal ka mga paranakut? Abi diretsuha!" ang panigal-ut ni Amo.

Ginakarat si Amo. Kuri run magpanaw, kuri man mag-abot sa punto ka istorya ang Bao nga dya.

"Ay, maan, pamati bala. Kondi pagkatapos ka mga paranakut, nagbakal man ako ka mga kalampay hay …."

"Ah, yamat nga mga kalampay. Ano dayon?"

"May mal-am nga nagabaligya ka mga taun. Apat run lang nabilin kag gin-ubos ko ka bakal." Nagwaug ang liug ni Bao sa pagturuk sa mga taun sa suba.

"Ti, ano ang swerte mo dyan karia? Mas swerte gid ang mal-am hay naubos mo ka bakal baligya na. Pweh, yamat! Abi ko anay kon ano run nga manggad …."

"Ay, hipus bla anay, Migo Amo, kag hinugay ka saku. Nagkuon ang mal-am nga may tinago kuno nga manggad sa isara ka mga taun. Indi na pag-isugid kanakun kon diin sa apat. Ti, kondi inubos ko gid lang ka bakal.”

“Ay, nagpati-pati man timo sa negosyante. Butigun sanda karia. Gin-usisa mo ang mga taun?

“Ay, huud eh. Ordinaryo man lang nga mga taun. Gin-uyug kag ginpatabuli ko pag-abot sa balay. Wara man it sulud. Pero nagkuon ang mal-am nga masapwan lang kuno ang manggad kar-on sa tungang-gabii. Indi kuno pagbutwaun ang taun kondi kuuton ko samtang sa tubig pa. Gani mahulat gid lang ako rugya hasta magtungang-gabii.”

Naghipus si Bao. Nagapanilag lang kay Amo nga nagkalot ka anang ulo, nagduyu-duyu, kag daw wara sa kalag na nga nagadapulay ka anang malabug nga ikog. Nagpungko si Amo sa ingud ni Bao.

“Tungud hay mag-amiguhay kita, Migo Bao, tuguti ako nga makabulig kanimo. Ginaturuk ko nga indi gid ikaw kasarang magkuot ka taun hay bugu ang imo mga alima. Ano abi kon ako lang ang makuot ka tinagong manggad?

“Ay, abaw, labing salamat gid, Migo Amo! Daw napaktan mo gid ang problema ko. Kon may manggad gid man, partidahan ta ikaw ka santunga.” Nagwaug liug ni Bao sa pagtangra kay Amo.

“Abaw, salamat gid pero bisan indi mo ako pagtung-an. Bilang mag-abyan, buligan ta ikaw. Ginapinsar ko man nga basi matuyo ikaw ka hulat. Ano abi kon ako run lang magbantay rugya? Lawid akun turog kaina ka aga.”

“Abaw, mas labing mayad pa gid ria, Migo Amo. Nakapoy gid man ako ka panindahan kaina. Mayad pa mauli gid lang ako kag maghimus ka iyapon. Matimpla ako ka kape barako agud makatakud ka pamulaw. Balikan ta ikaw kar-on kag dar-an ka iyapon.”

“Ay, hinugay run ka balik-balik pa rugya. Ang buut ko hambalun, kapoy kaw kabay, pahuway lang timo,” ang maabtik nga pag-agaw ni Amo ka istorya.

“Ti, ang iyapon mo bay?”

“Busog ako. Nanabad ako kaina sa bag-ong kasal to sa bantud. Uli lang timo hay ako lang maaram rugya sa mga taun.”

Nagpanaw si Bao pero wara mag-uli. Nanago rugto sa puno ka mga kamunsil.
Picture
Nagsalup ang adlaw. Naturugan sanda. Wara magbuhay, gabii run. Nagapaagto sa ugsad gani sanag run ang bulan. Nagbugtaw si Amo. Nakabatyag kang kagutum.

“Hmm, mayad pa kon ginpasugtan ko si Bao nga dar-an ako ka iyapon. Garing kon makita na nga may manggad, partidahun gid namun. Gamay run lang ra tabi kon hurayun pa.”

Dalum ang pinsar ni Amo. Nagalungu-lungu sa pagpanaw sa pangpang ka suba. Ginturuk na ang mga taun kag nagtangra sa langit.

“Hmmm, tungang-gabii run bay …. Diin run to ang mga bituon nga nagatadlung kuno nga daw krus kon tungang-gabii? Dyanay kaw, gakiwi ukon gatadlung? Ah, … sapak man takun ka sugid ka mga bituon. Tungang-gabii man ukon bukun, basta gabii run, ah.”

Nagpaagto-pabalik si Amo sa pangpang ka suba. Ginakarat. 

“Ano abi kon kuuton ko run ang taun …. Ano ayhan nga manggad ang gahulat kanakun? Kon may manggad, indi ko pag-isugid kay Bao. Hambalan ko lang nga butigun gid man ang negosyante nga mal-am.”

Nagsikungkong si Amo sa ibabaw ka dinagsa nga mga kahoy. Ginkuot na ang una nga taun. Wara’t sulud. 

“Ah, yamat. Kon bukut sa ikarwa, ukon sa ikatlo, dyan gid ria sa ikap-at. Diin pa abi ria maagto. Hala, salog … kuot! Kon may manggad, indi ko pag-isugid kay Bao!”

Nagasinggitan si Amo nga nagakuot ka taun. Si Bao naglangoy gali paagto sa linaw kag naghukmung sa ibabaw kang dinagsa nga mga karay. Nabatian na ang singgit ni Amo kag nagkurumudon.

“Kita mo lang kon daw ano kadalok ang raw-ay nga bulbulon! Handa kaw .…”

Antes gali ibutang ni Bao ang taun sa tubig, ginbuy-an na sa isara ka mga taun ang buhi nga mga kalampay!

Makaharawat-hawat ang pamatyagan ni Amo. Ginkuot na ang ikarwa nga taun, warat sulud. Ginbalikid na ang darwa nga nabilin. Gin-una na ka kuot ang ikap-at nga taun, wara’t sulud man angud!

“Ah, pesti nga panulay! Abi ko sa ikaapat nga taun. Ay, ti piho run gid dya. Sa ikatlo gali nga taun ginbutang ang manggad. Anay kaw hay handaan ta gid.”

Nagtindug si Amo sa ibabaw kang kahoy nga dagsa. Nagginhawa ka dalum, dayon nagtuwad sa pagkuot kang ikatlo nga taun.

Kag nabatian ni Bao ang mabaskug nga pagtiyabaw kag pamuyayaw ni Amo nga nagtimpasaw sa tubig, nagadumog sa taun nga wara makakas sa anang tuo nga alima. Ginwalak-walak na ang taun agud mahuslo sa anang butkun ugaring nagagutuk sa pagpanghawid ka mga kalampay.

“Ay, manggad nga panulayyy … gali kalampayyy! Nagakirinapol sa akun butkun! Pesti kaw nga Bao kaw … tinagong manggad gali ha? Taguon kaw gid ka mga lagub mo kon madakpan ta lang ikaw!”

Nagsabat si Bao nga nagasinggit.

“Dan, amo ra hay dalok kaw ka lumboy. Si Umbok gani kabay tiraduron mo raad hay nagdinalok man kuon mo!”

“Hay gin-ubos na ka tuka ang kinukot ko nga mais …. Aguyyy, nagabusug ang mga kagat ....”

“Mirisi mo ra, bulbulon nga dalok! Wara mo gid ako ginpatiraw bisan pirambilog lang nga turing. Sungak-sungak!”

“Ti, ako man ang nangabudlay ka saka, kondi ako man ang makaun. Araguyyy … bantay kaw man, kalbo nga mata gabuslo! May imo kaw gid kon madakpan ta ikaw!”

Nagaurangol si Amo samtang si Bao madasig sa paglangoy patakas sa pihak nga pangpang.

- Katapusan -

“Ang Gintanum ni Oway Laki” orihinal ko nga bersyon agud matahi ko ang nabilin nga mga bersyon nga nabatian namun kauna nga magburugto sa amun tatay kag sa anang pakaisa nga si Mama Maring. Bantayi ang darwa pa ka mga nabilin nga sugidanun nanday Amo kag Bao rugya sa DK, salamat gid.
* Litrato 1: Halin sa http://compilationofphilippineliterature.blogspot.com/2011/04/monkey-and-turtle-bilaan-version.html.
* Litrato 2: Himo ni Afsaneh Tajvidi halin sa http://www.etsy.com/listing/51641769/crab-nursery-art-turtle-illustration?ref=market.
* Litrato 3: Halin sa http://guides.wikinut.com/The-Talangka-Mentality/1vszli7v/.
]]><![CDATA[Ang Tantanan nga Kawa]]>Fri, 20 Sep 2013 21:36:40 GMThttp://dungugkinaray-a.com/maria-milagros-c-geremia-lachica/ang-tantanan-nga-kawa
Picture

Ang Tantanan nga Kawa
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica

Picture

Pyesta liwan sa sitio Igtarong, ang kaingud nga sitio nanday Amo kag Bao. Wara ka pamyesta si Bao kang nagligad nga tuig. Nagpakuribung gid lang tana sa sulud-balay tungud padayon nga ginadumtan ni Amo nga nagahara-hara sa kaugut.

Si Amo wara pa gid ka balus pagkatapus nga nasuyak kang mga awis sa ana’ng pag-ubos kaun ka saging ni Bao. Nadakpan na gid man si Bao sa sapa kato’ng nagligad nga tag-irinit ugaring nalutsan liwan tana.

Daw mauruk-uk ka kadlaw si Bao manumdum sa natabo kananda ni Amo sa sapa kato. Ginapanuruk na pa ang itsura ni Amo nga nagapanginpadlus hiwud sa kahugut kang paglambud ka sawa sa ana’ng hawak.

“Ay tabi, paha ka hari nga buhi! Mayad lang abtik ang akun utok maminsar. Ang akun kadya paminsarun kon paano ako makapamyesta sa Igtarong nga indi madakpan ni Amo.”

Tuyo ni Bao nga indi mag-agi sa naandan nga inas nga nagalusot marapit sa likod-balay ni Gurang Bisit.

“Mayad siguro antes dispiras ako it aga mahalin rugya sa Dorog. Malibot gid lang ako kag manultol ka suba imbes nga sa kawayanan manglaktud.”

Rayu gawa dya sa naandan nanda kato ni Amo nga aragyan pero nahadluk tana nga basi nagabantay si Amo rugto sa kawayanan ukon sa puno ka langka rapit sa tambi ni Gurang Bisit. Man-an ni Amo ang aragyan nga dya hay imaw sanda kauna namyesta sa kusina ni Gurang Bisit. Ikian lang gani malab-ot ka pakang ni Gurang Bisit ang ikog ni Amo kato. Mayad nakapanaklub si Bao ka labador kag nakahingagaw man si Amo lukso kag kapyut sa nagabuyok nga paklang ka niyog.
Picture
Kaagahun, antes kang dispiras. Wara pa ka salup ang bulan, bugtaw run si Bao kag namutos ka ana’ng balon nga tubig kag tinanuk nga kamote kag naghinay-hinay ka panaw paagto sa Igtarong.

Wara kamaan si Bao nga may plano man si Amo. Pira ka mga sinemana nga wara ka bangon si Amo pagkatapos nga ginlambudan tana ka sawa sa sapa. Gani nagsuhol tana kay Uwak nga magbantay anay sa ana’ng uma. Naman-an na nga nagaparapit run ang pyesta sa Igtarong kag tuyo na mamyesta hay mayad run pamatyag na. Kadya’ng adlaw antes dispiras, ginpatawag na si Uwak.

“Bay Uwak, gindugangan ko ang suhol mo ka sangka sako nga mais pero may ipangabay ako kanimo. Agto abi sa balay ni Bao kag panilagan mo kon bala daw nagapanghimus mamyesta sa Igtarong.”

“Abu, Bay Amo, nami man ang dugang sa suhol ko nga sangka sako nga mais pero andut magparapanilag pa takun? Kundi agtunan mo gid lang to kag pamangkuton kon mamyesta tana sa Igtarong.”

Si Uwak pangayaw man lang sa Dorog kag wara tana kamaan kang inaway ni Amo kag Bao. Kag nag-istorya si Amo kang mga kasakitan nga ana’ng naagyan kay Bao. Si Uwak wara ka pugung, nagkakak ka harakhak.

“Pasensyaha lang ako, Bay Amo pero andut nagpati-pati man timo ka sugid ni Bao parte sa paha ka hari? Sa sunod gani, kon wara’t pruweba ukon pamatuod, indi kaw magpati ka ginakuon kanimo.”

Naglungu-lungu lang si Amo sa paghikap kang ana’ng mga gusok. Si Uwak gulpi lang nagtangra sa langit, nagapanilag sa huni kang mga kapispisan. Sige ang wakal ni Amo.

“Nagaluod run ginhawa ko ka panambal ka linidgid nga kasla kag langgaw. Ay, nga sa pagkaaslum run pirmi kang akun surok-surok. Mayad lang naulian gusok ko ba. Ang butigun nga kalbo nga Bao. Madakpan ko lang ra utdan ko gid ka….”

Gulpi lang nagsaligbat si Uwak.

“Bay Amo, dali lang. Hipus anay…Ginapamatian ko ang huni ka mga pispis. May nakakita kay Bao. Aga pa kuno naghalin sa balay na kag may dara nga binagtung.”

“Pakut ko gid. Mamyesta gid ang panulay! Salamat gid Bay Uwak. Dar-a ang sangka sako nga mais.” 

“Salamat, Bay Amo, pero sarum-an pa ang dispiras. Kon diin kabay tana ra panawan ni Bao.”

“Bay Uwak, abi ni Bao tana lang kamaan mag-abansi ka utok. Abansi run ako. Adlaw antes ka dispiras mapanaw run ra hay nagalikaw kanakun. Hadluk hay basi magdungan kami sa dalan. Dakup run tana.”

“Pero basi mangahoy man lang si Bao sa suba. Wara ta mapiho hay nakita man lang nga naghalin sa balay na kag may binagtung.”

 “Ah, wara’t duda run ra, Bay Uwak. Kuon mo kabay pruweba – ang binagtung na amo ang pruweba. Buut hambalun nga rayu agtonan ka butigun nga panulay. Pero bisan sarum-an pa ako maghalin rugya, maabutan ko pa ria rugto ayon sa kawayanan. Tukluun ko ra rugto kag guyodon nga nagakaya kag himuon tarak-tarak padulhog sa Igtarong.”

Dayon lukso si Amo pasulud sa ana’ng balay kag si Uwak naglupad run lang pauli.

Dispiras run it aga. Pagpamalo ka manok, nanaog run si Amo, may taklus nga binangon. Ginhapit na ang nagalambud nga kalat sa harigi kag nagpanaw. Tungud dasig tana, aga pa kag nag-abot tana sa kawayanan. Naghinay-hinay ka tiid sa wala kag sa tuo. Wara si Bao. Ginlingling na ang mga puno kang kawayan. May mga tambo pero wara si Bao. Lampas sa kawayanan padulhog sa sitio Igtarong, may bahul nga puno ka mangga. Naglukso rugto si Amo kag nagpungko sa sanga.

“Mayad rugya sa ibabaw, indi ako makita ni Bao pero makita ko tana kon mag-agi.”

Lawid nga nagpungko si Amo, gaturuk sa aragyan. Nagamurudlo run mata na ka bantay wara man gihapon si Bao. Nagsikrutuy, nanabog ka langaw, nangguramus ka dahon. Nanguy-ab. Naturugan. Namuragmuragan lang kang nagdulus ang hangin kag may sanga nga napaksi kag nagtupa sa ana’ng uluhan. Naglukso tana panaog kag nagdalagan. Nagtindug tana sa hawan sa pagturuk sa ana’ng haron. Wara na run ginalapakan! Lawid ana’ng turog kag basi rapit run alas dos sa hapon!  Nagdulus ang hangin kag nasimhutan gid ni Amo ang rinaha kang Igtarong. Nagraguok ang ana’ng busong.

“Hmmm…pinirito nga aloy, tinola nga manok, ubad kag tanglad. Ah, yamat, gutum run gid ako. Kon diin tana to nagsuhot ang panulay nga kalbo. Mayad pa madiretso run lang ako sa kusina ni Gurang Bisit.”
Picture
Dayon na lumpat panaog paagto sa sitio Igtarong.

Si Bao gali tag-irigma gid mag-abot sa Igtarong. Kalabanan sa sitio saku run ka raha. Darwa ka kusina ang ginhapitan ni Bao kag daw busog run. Indi run raad mag-agto kay Gurang Bisit hay basi rugto man si Amo ugaring namit gid ang pang-dispiras nga balensyana ni Gurang Bisit. Espesyal gid hay may pasas nga dara pirmi ka ana’ng hinablus.

Pagsamput na sa likod-balay ni Gurang Bisit, nakita na ang sangka bahul nga kawa nga ginadaigan sa bangi ka tambi. Buta dya ka tubig nga nagaindakal. Bag-o lang naihaw ang idik kag ginatusmaw run ka manog-ihaw sa nagaindakal nga tubig, ginhaw-as kag gin-umpisahan ka kiskis ang balahibo hasta nga nagpuruti ang panit ka idik. Dayon ginhaplusan pa dya kang dahon kang kapayas. May manok nga nalimpyuhan run kag nagabitay sa puno ka datilis.

Si Amo bag-o lang kaabot, nagahangus sa kagutum pero naghapit sa puno ka langka agud manilag. Masaku ang paagto-pabalik ni Gurang Bisit nga nagabitbit ka tinakluban nga bandehado nga ginbutang na sa ibabaw ka banggerahan. Malukso run raad si Amo halin sa langka sa pagtakras sa banggerahan ugaring may nasiplatan tana nga naghulag sa bangi kang mga hintal nga binis-ak nga kahoy. Si Bao!

Nawili si Bao ka himutad sa nagputi nga idik gani wara ka panago ka mayad. Nadakup gid ni Amo!

“Ha, indi kaw run ka palagyo nga butigun kaw. Paha gali ka hari ha. Dya ay ang imo paha nga kalat.” Dayon dakup ni Amo kay Bao kag ginpakaya. Si Bao nagapanikad nga makakulub ugaring hugut ang kaput ni Amo kag gin-umpisahan na ka lambud ang kalat sa lawas ni Bao.

“Migo Amo, ginpaandaman ta kabay ikaw kato nga indi pagtandugun….”

“Ah, wara ako ti migo nga butigun. Handa kaw hay guyudon ta ikaw padalus-os sa banglid nga panulay kaw.” Gapurusngahun si Amo sa kaugut. Si Bao nagapamahulay pero matawhay ang ana’ng limug.

“Dyanay kaw bala, papungkua anay ako ka tadlung bala. Pagusto kaw kon anhon mo ako pero may sikreto ako nga isugid kanimo.”

Si Amo mahuyang gid kon mga sikreto lang ang istoryahan. Ginhukas na ang kalat sa lawas ni Bao nga dasig man manikad hasta nga nagkulub.

“Ano nga sikreto? Hala, isugid antes ta ikaw higtan liwan!”
Picture
“Kita mo ang kawa nga ginadaigan nga ra? Tantanan kuno ria kag nagatuhaw lang ang pagka-salamanka na kisra sa sangka tuig. Kada dispiras lang.”

Masaku ang pinsar ni Amo. Nadumduman na ang hambal ni Babay na Uwak. Indi magpati dayon. Dapat may pamatuod. Naglabug ang sungad ni Amo kag nagpusnga sa pagbalikid kay Bao.

“Dumdum mo mapati lang ako kang sugid mo nga butigun kaw? Ano ang pruweba mo nga may pagkatantanan ang kawa? Aber?”

“Ra ang pruweba ay, sanag pa sa adlaw. Lantawa bala kon ano ang gabitay dyan sa may datilis.”

Nagwaug ang liug ni Bao sa pagturuk ayon sa datilis kag magbalikid kay Amo. Dayon tangra man si Amo.

“Bukay nga idik kag bukay nga manok – ti ano gid?”

Nagwaug ang liug ni Bao, ana’ng mata madasig sa pagpisuk-pisuk kag nagbukas-sarado ang ana’ng baba.

“Ay, mapati kaw kag sa indi, pero itum sanda karia kaina. Timprano pa ako  rugya nag-abot gani nakita ko gid kon ano sanda ka itum. Ugaring pagtum-uy kananda sa kawa, natigbaylo sanda. Nangin bukay sanda angay kang ubad!

Nagdalum ang pinsar ni Amo. Daw ginaaningal na pa ang surunlugon ka mga tawo sa mga itum it pamanit kag ang pagdayaw sa mga maputi. Naghandum man tana kauna kang maputi kag mapino nga pamanit.

“May gahum gid man bala ang kawa, Bao? Dalia kag isugid kanakun kon ano ang himuon.” Sige ang tangra ni Bao sa datilis nga nagawakal.

“Darwa run ang nakita mo nga pruweba. Sara run lang ang sarang makagamit kang tantanan nga kawa. Amo ra nga nagabantay ako rugya hay kon magtawhay, tirawan ko nga magsaka sa hinantal nga binis-ak kag maglukso sa kawa. Tsansa ko run dya nga magputi man kag basi pa lang magpino ang akun….”

Hinali lang naglukso si Amo kag nagkapyot sa nagalubyok nga sanga sa ibabaw kang kawa kag nauna tamsak ang sangka kahig na sa kawa. Mabatian ang matagsing nga pagsiyagit ni Amo nga nakahingagaw kapyut liwan sa sanga kag rugto magkabit-kabit antes nahulog sa hinantal nga binis-ak. Nagkaya-kaya nga nagakaput kang sangka kahig na nga nagbukay tuod.

“Ay abaw, ang impyerno rugya run sa kahig ko…panulay nga Bao…araguuyyy!”

“Bukay ang pruweba, Migo Amo.” Nagasinggitan si Bao, lampas run sa langka nga nagakudug-kudug ka kadlaw pauli.


- Katapusan -
* Litrato 1: Himo ni Venise halin sa http://www.flickr.com/photos/29479139@N04/.
* Litrato 2: Himo ni Venimo halin sa http://pixers.es/fotomurales/vector-de-fiesta-con-banderas-brillantes-45936559.
* Litrato 3: Himo ni Gennifer Richie halin sa http://www.etsy.com/listing/111367720/jungle-babies-monkey-print-of-an.
* Litrato 4: Halin sa http://englishyogaberlin.com/wordpress/wp-content/uploads/2012/10/monkey.bmp.
* Litrato 5: himo ni Ellen Shilling halin sa http://www.xhale.ie/TheStressPot.htm.
]]><![CDATA[Ang Paha ka Hari]]>Fri, 06 Sep 2013 21:48:38 GMThttp://dungugkinaray-a.com/maria-milagros-c-geremia-lachica/ang-paha-ka-hari
Picture

Ang Paha ka Hari
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica

Picture

Nabugras nga daw uga nga balagun ang pag-abyanay nanday Amo kag Bao tungud lang sa habal-habal nga saging nga inubos ni Amo ka kaun. Si Bao wara gid katiraw ka saging nga ana’ng tinamnan. Gani nakapinsar si Bao nga suyakan ang puno ka saging sa pagbalus kay Amo. Malawid nga inadlaw ang pasakit ni Amo ka pangsibit ka mga ungon, wara’t labut ang pagngutngut ka ana’ng nasuyak nga gutas. Nagabalingaso ang ana’ng kaugut kag nagapanumpa nga mabalus gid kay Bao.

Sangka adlaw, nagtukad si Amo sa bukid sa pagtapas ka sampuno nga payhud agud himuon na nga tukod sa ana’ng galihay nga kamalig. Adlawun run maghalin si Amo sa ana’ng balay ano pa nagatagiti run ang init. May naagyan tana nga sapa nga nagailig halin sa sangka gamay nga tubudan sa kilid kang bukid. Ginpakamayad na maghapit, magpahuway kag mag-inum.

Pagkatapos na inum, dayon na man tusmaw ka ana’ng mga alima kag manghilam-os. May nasiplatan tana nga nagahukmung sa kabatuhan. Ana ginhimutadan. Si Bao! Hinay-hinay lang si Amo kag gulpi gindakup si Bao nga nanguyus kag kinulbaan.

“Aha, kag rugya kaw gali nga kalbo kaw gapanago! Indi kaw run kapalagyo kanakun. Labuon ta run gid timo nga kalbo kaw!” Darwa ka mapagrus nga alima ni Amo ang nagdakup kay Bao. Dayon na ginpakaya si Bao sa ibabaw kang malapad nga bato kag magkaput sa ana’ng ginataklus nga binangon.

Bisan bag-o lang kainum si Bao, nabatyagan na gid ang pagmara kang ana’ng tutunlan, ang ana’ng utok nagaburhot sa pagpaminsar.

“Ay abaw, dali Bao, paminsar kon ano himuon agud maluwas kaw.”

Sa pagwaug na ka ana’ng liug, may nasiplatan tana nga nagalukon sa giab sa ibabaw ka sapa. Imbes nga maghibi kag magpakitluoy, nagginhawa lang ka dalum si Bao kag matawhay nga naghambal.

“Ay, Migo Amo, antes mo ako lab-on, pamatii ako anay. Wara takun pagpanago kanimo. Tam-an lang ako kasaku sa akun bag-o nga obra.”

“Paghinugay run ka butig. Kag ano nga obra?” Nagamurudlo ang mata ni Amo, gahana nga maghunos ka ana’ng binangon.

“Abu, lahug timo kara, manogbantay ako ka gamit ka hari! Daw bukut  mayad bay kon lab-on mo ako.”

“Butigun nga kalbo! Ano nga manogbantay? Ano ang ginabantayan mo?” Ngurub kang kaugut ang limug ni Amo.

“Buy-i bala ako anay agud nami pag-istoryahanay ta. Indi ako kahalin rugya hay importante ang akun hirikuton.”

Nag-amat-amat ka hinay ang limug ni Bao nga daw nagahutik run. Napukaw ang pagkamausisaun ni Amo. Ginbuy-an na si Bao kag nagpungko sanda nga darwa sa ibabaw ka bato.

“Ta, abi isugid. Andut kinahanglan ka hari ang manogbantay haw?”

Daw indi magpati si Amo pero natingala andut si Bao nga sa pagkakuri sa tanan amo pa ang ginpili ka hari kag bukut tana. Antes magsabat, naglingas-lingas anay si Bao sa wala kag sa tuo kag mag-igham.

“Ehemm, atun-atun lang dya, Migo Amo, ha? Pasariga ako anay nga indi kaw manugid sa iban.” Sige ang lisu kang liug ni Bao nga daw sa nahadluk nga may makakita ukon makabati kananda.

“Ay, malingas-lingas pa nga yamat dya. Darwahanun man lang kita rugya sa sapa. Makasarig kaw, indi gid ako manugid sa iban. Abi dalia, isugid run kon ano ang ginabantayan mo rugya.”

Nagapinsar si Amo nga basi may bulawan ukon ano man nga manggad nga ginabantayan si Bao, kawatun na kag ipalagyo. Si Bao dayon ang manabat sa hari kag laban silutan gid.

“Kita mo ra ang giab dyan sa nauluhan kang sapa?” nagawaug ang liug ni Bao sa pagtangra sa giab. “Dyan karia natago ang gamhanan nga paha ka hari. Kon isuksok mo kuno ria, mangin gamhanan man ikaw.” Kag naglingas-lingas liwan si Bao.
Picture
“Abaw, tuod?! Ti, natirawan mo run ra kasuksok?” Nagmurudlo liwan ang mga mata ni Amo. Nagauntay-kuru ang ana’ng ikog. Nakunyag.

“Ay, sus, wara gid takun pagtandug karia. Malyag gid raad ako ugaring hay ako kabay ang manogbantay. Kag abaw, natuyo run gid raad ako hay pangarwa run dya nga gabii nga pulaw-bugtaw akun. Pasalamat ako nga nag-agi ikaw nga amigo ko. Pangabayun ta raad ikaw nga-“ Wara katapus si Bao ka hambal, nagsaligbat dayon si Amo dara lukso.

“Ay, huud, Migo Bao, ako ang mabulus kanimo ka bantay. Pahuway kaw dyan ay sa puno ka dagmay agud bugnaw pamatyag mo kag maturugan ikaw dayon.”

“Haay, salamat gid, Migo Amo. Paktan mo gid kon ano ang pangabay ko ba. Ugaring paandaman ta ikaw. Indi mo gid pagtandugun ang gamhanan nga paha. Ang hari lang karia ang sarang makatandug.” Ginsaku ni Bao ang pagpanguy-ab.

“Makasarig kaw, Migo Bao. Bisan ihaplak mo pa ang gamhanan nga paha sa uyahun ko, indi gid takun karia magtandug.”

Nagayuhum si Amo sa pagturuk kay Bao nga nagadukoy-dukoy paagto sa puno ka dagmay.

“Andut abi masapak man takun ka paandam kang butigun nga Bao nga ria? Bul-un ko ang paha kag isuksok. Lantawun ta kon ano gid nga gahum ang akun maangkun. Basi mas gamhanan pa ako sa hari.” Daw ginalagas ang paminsarun ni Amo.

Wara kamaan si Amo nga ang garhum nga nakita ni Bao nga nagalukon sa giab sangka bahul nga sawa!

Daw sinindutan ka kalayo sa kakunyag si Amo nga naglukso parapit sa giab. Nakita na sa binit ang nagabaruron nga itum nga may samay nga puti. Ginparapitan na kag ginkaptan ang punta kag ginwaklus sa ana’ng hawak.

“Abuu, nami gali dya pero daw halog haw. Lantawun ta abi kon sarang mahugut gamay.”

Amo man kag nakamarasmas ang sawa nga nagakaturog kag gulpi lang naghugut-lambud sa hawak ni Amo. Kag nabatian lang ni Bao ang pagtiyabaw!

“Araguyyy…panulay nga paha, tam-an man kahugut. Ay, abaw, sawa! Ang mga gusok ko…halugi….”

Nagahiwud ang lawas ni Amo, ang ana’ng darwa ka alima nagakaput sa ulo ka sawa nga nagapadiwal, ang ana’ng mga kahig nagapanukod sa giab. Karwa run maglambud ang sawa sa hawak ni Amo kag nagahugut pa gid sa tuyo nga maglambud kang pangatlo.

“Ay, nga sa pagkapiut…Abaw, daw ginguru ako sa bulo. Baooo…diin run ikaw nga panulay kaw….”

“Ti, ginkun-an ta gid ikaw, indi pagtandugun ang paha ka hari. Wara kaw namati kondi ano bay? Nagbarangisi lang si Bao nga naghinay-hinay dulhog pauli.

- Katapusan -

* Ang dya nga bersyon isara sa mga hitabo kang mag-away si Amo kag si Bao bangud sa saging. May dugang pa dya nga tatlo pa ka mga hitabo nga ginsugid kanakun kang akun mga libayun nga sanday Maria Lolita G. Schofield kag Maria Fe G. Opao suno sa anda’ng nadumduman sa istorya ni Tatay kauna.
* Litrato 1: Halin sa http://pondokwriting.blogspot.com/2013/03/i-lutung-and-i-kekua_2.html.
* LItrato 2: Himo ni Luke Chueh halin sa http://lukechueh.com/paintings/monkey-king.html.
* Litrato 3: Himo ni Jeff Tremaine halin http://jefftremaine.com/snake_monkey.html.
]]><![CDATA[Ang Pagdugos kang Saging]]>Sat, 17 Aug 2013 22:46:17 GMThttp://dungugkinaray-a.com/maria-milagros-c-geremia-lachica/ang-pagdugos-kang-saging
Picture

Ang Pagdugos kang Saging
(Pagsugid liwat ka istorya ni Amo kag ni Bao)
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica

Picture

Ang Pagtunga ka Sampuno nga Saging

Sa sitio Dorog, marapit sa pangpang ka suba, nagatambihanay ang uma ni Amo kag ni Bao. Bangud mag-iningud, pirmi sanda nagasumalangay kon maglibot sa anda’ng uma kag sa urihi, nag-amigohay sanda.

Sangka adlaw, aga pa si Amo sa balay ni Bao. Nanghagad kon malyag si Bao magtawas sa suba hay managub tana. Si Bao nagsugot man. Gamay run lang ang kahoy-garatong na sa idalum ka dapog kag basi may awis, makapamurot man tana. Masadya ang mag-abyan nga nanagub, namurot ka awis, nangahoy kag narigos pa sa suba. Kang daw rapit run maghinalup ang adlaw, naghimus sanda pauli.

Nagapanaw sanda pauli kag may nakita si Bao nga sangka puno ka saging. Nalukat siguro kang bagyo ka sarang semana pero bukut layung ang mga dahon. Kon itanum dya liwan, basi mamuhi kag mamunga pa.

Ginbalikid na si Amo. “Ay, migo Amo, mayad siguro dar-un ta dya kag itanum rugto rapit sa atun dulonan. Mayad ra kon mamunga gani, hurayun natun nga darwa.”

Si Amo wara dayon magsabat. Naminsar. “Hmmm…ang bunga sa ibabaw nga bahin kang saging ria nagatuhaw, bukut sa gamot. Dapat ang ibabaw nga parte akun bul-un.”

“Ay, nami ra tuod, migo Bao,” sabat man ni Amo kag dara hulbot ka ginataklus na nga binangon.

“Dya ay, tung-un ta dayon. Akun ang ibabaw kag imo ang rapit sa gamut,” hambal ni Amo nga dayon ginlabo ang saging nga natunga sa darwa ka parte. Masinggit pa raad si Bao sa pagpugung kag pagpaathag ugaring si Amo nagayuhum-yuhum dara kumod.

“Amo tana dya ang patas nga partidahay, santunga imo kag santunga man akun,” ang hambal ni Amo.

Nag-uli sanda nga nagaguyod ka tag-santunga nanda nga taranum nga saging. Imbes nga sa dulonan kang anda’ng uma, ginpili ni Bao nga rugto rapit sa likod ka balay na itanum ang ana’ng parte. Napinsaran ni Bao nga mas nami ang lupa rugto kag rapit sa ana’ng hardin ka mga ralaswahun.

Nakita dya ni Amo nga nagkumod liwan. “Kuon na kaina sa dulonan itanum. Ano, taguon na kanakun kon magbunga run?” Ginguyod man ni Amo sa ana’ng likod-balay ang naibabaw nga parte ka saging kag rigto ginbugsok. “Dumdum ni Bao tana lang kamaan magtago-tago. Lantawun ta lang. Mamunga gani dya, indi ko gid tana pagtaw-an.”

Nag-abot ang tinguran kag nagsaku ang obrahanay nanda sa uma. Wara’t tiyempo ang mag-abyan nga maglagaw sa suba. Naglipas ang mga binulan kag nag-abot liwan ang tag-irinit.

Sangka adlaw, nag-agto si Bao sa ana’ng hardin ka mga ralaswahun sa likod-balay na. Rugto kag nakita na nga nabuhi gali ang saging nga ana gintanum. Lagpad kag lunhaw ang mga dahon nga daw malabug nga abaniko. Ginparapitan ni Bao kag sa ana’ng pagtangra, nakita na nga may bunga gali kag habal-habal run!

Nakunyag si Bao. Sa amo dya nga sitwasyon nga daw nakapinsar si Bao nga nami raad kon ginbugayan man tana ka pakpak agud makalupad paibabaw sa pagpuksi kang bunga. Ugaring wara tana it mahimo. Kinahanglan na ang bulig ni Amo. Madasig nga  nagdagun-dagun tana paagto sa balay ni Amo.

“Migo Amo, Migo Amo, ay abaw dali anay bala,” singgit ni Bao kang magsamput sa ugsadan ni Amo. Gulpi bukas ka pwerta si Amo nga nagapamahid ka ana’ng baba.

“Ah, yamat, daw madunlan man ta kanimo Migo Bao ba. Ano haw?”

Wara run magsulud si Bao kundi ginsugid na gid lang ang parte sa saging nga may bunga run.

“Abu, mayad tana gali imo hay nabuhi kag may bunga pa. Napatay tana ang akun nga to. Pira ka balde akun nga bunyag. Nalumus kabay tabi to ka bunyag ko. Ti san-o bay kita madugos ka imo’ng saging?”

“Amo gani ria nga nag-agto ako rugya kanimo agud pangabayun ikaw nga sakaun mo. Kon maghulat pa kita sarum-an, basi maunahan kita ka mga kulapnit,” ang nagahapo-hapo nga sabat ni Bao.

Wara pa matapos ang hambal ni Bao, nagdalagan run si Amo pasulud sa balay na sa pagtaklus ka ana’ng binangon. “Ta, dali Migo Bao, dugoson ta run ang bunga ka atun gintanum.”
Picture
Ang Pagdugos ni Amo ka Saging ni Bao

Ginahapo si Bao sunod kay Amo paagto sa puno ka saging nga daw nagsanting talinga na sa kuon ni Amo. “Atun ginatanum? Daw ako man lang kato isara nagtanum?” Pero naghipus gid lang si Bao kag nagtangra kay Amo nga rugto run sa ibabaw ka saging, nagasarika kag nagapuksi kang bunga.

“Abuu, migo Bao, habal-habal gid man tuod, kag abaw, sa pagkanamit gid gali,” hambal ni Amo dara lamon ka pinanitan na kag hala puksi liwan ka masunod nga bunga.

“Migo Amo, mayad karia siguro sipi-sipiun mo ka gurut kag ihulog rugya kanakun hay huray-hurayun ta dayon.” May nagtupa nga panit ka saging sa likod ni Bao.

“Sige, Migo Bao, hulat-hulata lang hay ginatirawan ko pa.” May nahulog liwan nga panit.

 “Hulugi man takun rugya ay agud makatiraw man ako,” ang singgit si Bao.

“Awrr, warwa  morw mawrsalu hrw?” ang pamangkot ni Amo nga nagamual-mual.

“Ay, ti ano saluon ko bay, panit? Abi tablugi man ako ay bisan sambilog lang,” siyagit ni Bao kang daw nagauran run ang panit ka saging halin sa ibabaw.

Naugut gid si Bao. Nagpanaw rapit sa kilid kang ana’ng tambi. Nagpuros-puros pang-ukay ka sangka tumpok nga mga tariwis nga awis nga ana gintablug. Gingisa na dya ka sarang gabii sa luy-a kag ginsabawan. Ana ginpamurot liwan ang mga awis, ginsulud sa paya kag gindara sa puno ka saging.

“Dalok-dalok kaw nga Amo, ako ang nagtanum ka saging dayon ikaw ang nag-ubos ka kaun. Dya imo ay.…” kumod ni Bao samtang ginapanuslok-tuslok na ang naulo nga bahin ka awis sa puno ka saging. Daw nangin makataranhaga nga sapat ang itsura ka puno ka saging nga napuno ka tariwis nga awis. Gintawag na dayon si Amo.

“Migo Amo, may nabilin pa nga bunga? Abi panaog rugya run kag dar-e ako kang bilin,” ang hambal ni Bao nga nagdali-dali man dayon ka palagyo. Nanago sa idalum ka paya.

 “Ay, sus, ti wara mo masalu kaina haw?” sabat man ni Amo. “Basi wara mo lang makita dyan sa idalum pagtablug ko. Anay kaw, manaog run ako, buligan ta ikaw pangita.”

Kag nanaog si Amo nga gulpi lang nag-uraroy sa kasakit.

“Araguy, nasuyak akoooo…sin-o man tana nga…aguuyyyy, panulay nga Bao, ginsuyakan mo ang puno ka saging haw? Diin kaw run? Madakpan ta lang ikaw may imo kaw gid kanakun, araguyy…”

Daw gahiribiun run si Amo nga nagatintin kag tumbo hay indi na maman-an kon ano ang ana’ng ilapak nga kahig nga nagadurugo run sa pihak magtimbang. Nakita na ang paya kag rugto nagpungko sa pagpanggabot ka mga tariwis nga dugi kang awis sa ana’ng magtimbang nga kahig.

Sa idalum ka paya nagahukmung si Bao. Naglingling tana sa buho kag nakita na ang nagawatay-watay nga ikog ni Amo. Naghal-id ang ikog marapit sa buho. Burubhay, nagsulud ang punta ka ikog ni Amo sa buho ka paya. Sa kaugut gid ni Bao, gin-ukuban na ka kagat ang ikog ni Amo!

“Araguuuy,” gulpi tiyabaw ni Amo dara tumbo nga nagpadugang run gid ka ana’ng kasakitan. Nakita ni Amo ang paya nga ana’ng pinungkuan kag sa ana’ng pagbukas, nadakpan na gid si Bao!
Picture
Ang Sentensya

Sa kakulba ni Bao, wara tana makapangaman. Wara na mahingagaw kandado ang kaugalingun na sa sulud ka ginalukdo na pirme nga balay, gani nadakup gid ni Amo sa liug kag ginwalak-walak sa kaugut.

“Ay, nga kalbo kaw nga Bao, nagbulig man lang ako ka dugos ka saging mo kabay. Andut ginhalitan mo takun? Abaw, nagangutngut ang ungon nga nag-igu gid sa gutas ko. Araguy.”

“Wara’t huya kaw nga sungak-sungak! Diin nga bulig ra? Mirisi mo ria nga nasuyak kaw, dalok-dalok nga hangag,” balus man ni Bao.

“Araguuy, gangutngut ang panulay nga ungon,” kag gulpi lang nabuy-an ni Amo si Bao nga nagtupa sa ibabaw ka nautod nga puno kang samlagi nga ginahimo na nga tapalan kon mamis-ak.

Nagpungko si Amo sa tapalan sa pag-usisa ka ana’ng kahig.  Nag-amat-amat ka hulag si Bao nga malagyo ugaring dinakup liwan ni Amo nga nagakaput ka ginataklus na nga binangon.

“Dumdum mo makapalagyo kaw? Dya ay, laboon, kihadun kag tuktukun ta ikaw ka pino agud maman-an mo kon sin-o ang ginhalitan mo.” Kag ginhunos ni Amo ang ana’ng binangon kag ginhayaw sa ibabaw.

Gulpi lang nagharakhak ka kadlaw si Bao. “Ay, ang makaluluoy nga hangag nga Amo. Wara kaw haw kamaan nga kon laboon, kihadun kag tuktukun mo ako ka pino, mangin duro pa gid kami nga mga bao? Ta, hala sige, umpisahi run agud magkiritaay kami nga sangka guban ka mga bao. Bukut mga kahig mo lang ang masuyak nga tampuhaw kaw.”

Amat-amat nga ginpapanaog ni Amo ang ana’ng alima kag ginbalik sa tagub ang ana’ng binangon. Nanghulung-hulung tana sa palibot. Nakita na ang nagaaso pa nga tutod ni Bao sa idalum ka puno ka mangga. Ginbitbit na si Bao paagto sa tutod kag ginhuyup ang nabilin nga baga agud magtuok liwan ang kalayo.

“Dan, amo gali dya ang mayad kanimo nga manoghalit, isugba sa kalayo,” kag ginhakwat na si Bao kag hana nga ipilak sa nagadaba-daba run nga kalayo. Mabatian liwan ang daw sinanlag nga pag-uruk-uk ni Bao ka kadlaw.

“Ay, nga Amo kaw, wara kaw gid kamaan nga kon isugba mo ako sa kalayo, indi ako masunog? Maparamula lang ako angay ka mistiso nga pensyonado pero indi ako makudtan ka kalayo, hangol-hangol nga hangag!”

Nagduhung liwan si Amo. Lawid ang paminsar. May nakita nga libon sa kilid ka balay ni Bao. Ginbuul na ang libon kag gindasuk sa sulud si Bao. “Man-an ko kon ano mayad sa mga nagapanghalit. Dar-un ta ikaw sa suba kag rugto lumsun. Lantawon ta kon ano mahimo mo.”

Gulpi lang nagtiyabaw si Bao sa sulud ka libon, ang ana’ng mga alima kag kahig nagapangaraskas nga daw magwa gid sa libon. “Ay, abaw, Migo Amo, maluoy kaw man, indi lang ako ay pag-itablug sa suba. Indi kabay ako kamaan maglangoy…ay, abaw!”

“Ah, gali, migo mo liwan ako. Diin ang imo kaluoy kang nasuyak ako? Ipahabug ta gid timo sa suba nga bawa kaw.”

Gahiribiun run si Bao sa sulud ka libon kag nagapakitluoy pero sige ang panaw ni Amo paagto sa suba. Pag-abot na sa pangpang, ana ginbuksan ang libon kag ginkaptan liwan si Bao sa liug kag ginpahabug sa nagahagunus nga suba, dara singgit, “Kabay malumus kaw nga sigbin kaw nga Bao!”

Nagtamsak si Bao pagtupa na sa tubig kag gulpi lang ginwaug na ang ana’ng liug, naglingi-lingi sa pagbalikid kag magsinggit kay Amo nga nagaharakhak. “Hangag kaw gid man tuod, wara kaw kadumdum haw nga sagad ako maglangoy?” Dasig nga nagakapa-kapa si Bao parayu sa pagtabok sa suba.

Daw napus-an si Amo pero naghingagaw singgit. “Butigun nga kalbo!” Dayon na karuskos ka ana’ng ulo kag namuyayaw sa ana’ng kaugalingun. “Ay, nga sa pagkapait pa sa apdo, andut nalipat man takun man,” pamasol na.

Sa ana’ng kaugut, daw sumbagun na ang ana mismo pingig, daw gutrun na ang ana’ng siko ugaring napinsaran na man nga tuman run ang kasakitan na sa ana’ng lawas. Ginaturuk na si Bao nga nagatara-takilid, nagakaya-kulub sa tubig nga daw nasadyahan gid ka langoy.

“Migo Amo, dali, kontes ta abi pauna-una langoy paagto to sa linaw ay,” ang panghangkat ni Bao.

Nagdugang run gid kutu ka ginhawa ni Amo. Malukso run raad sa tubig sa paglagas kay Bao ugaring nadumduman na nga tana gali ang indi kamaan maglangoy. Rugto pa abi sa linaw nga sobra ka dalum kuno ria dyan, darwa kuno ka layon nga kawayan ang kadalumun. Nagtindug lang si Amo sa pangpang. May nadumduman.

“Bao, handa kaw dyan. Uboson ko dya kainum ang suba agud mamarhan kaw. Lagsun ta liwan ikaw kag laboon gid lang nga panulay kaw,” kag gin-umpisahan ni Amo ka inum ang tubig ka suba.

Masinggit pa raad si Bao agud punggan si Amo ugaring daw naudum tana sa ana’ng nakita. Si Amo nagatuwad-hapa sa pangpang kag masaku sa paghigup ka tubig-suba.

Nag-amat ka habok ang ana’ng busong, nagbahul nga nagbahul hasta nga sa urihi, mabatian ang paglupok. Nabusdik ang busong ni Amo!

Si Bao wara run magbalik liwan sa sitio Dorog kag umpisa kato, wara run tana pagsahot sa saging. Kon malyag gid tana magkaun ka saging, nagabakal tana sa tiangge.

Sa ana’ng bag-o nga uma, wara tana ti nasugata nga amo. Ugaring ka sara’ng hapon kang pagpanambo na, may nakita tana nga halo. Maan lang hay daw nagaparapasiplat ka na.

- Katapusan -
* Si Dr. Jose Rizal ginakabig nga labing una nga “folklorist” ukon manalawsaw sa tumanduk nga mga istorya tungud sa pagsulat na kang istorya ni Amo kag ni Bao nga ginpaguwa kato’ng 1886 kaimaw ka ana’ng drawing. Kang 1921, may sangka Amerikano nga propesor kag editor, si Dean Fansler, nga nagpaguwa ka antolohiya ukon tinipon nga tumanduk nga mga sugidanun (folktales) kang Pilipinas. Isara sa ana’ng ginkolekta ang istorya ni Amo kag ni Bao sa nagkalain-lain nga bersyon kag tumanduk nga mga pulong parehas kang Tinguian, Tagalog, Bagobo, kag Bisaya. Nagapati si Fansler nga ang dya’ng istorya tumanduk gid kag ginasugid run antes pa mag-abot ang mga Katsila. Ang istorya ginlubad sa Iningles kag ginbutang sa mga libro nga gin-usar sa mga eskwelahan kato gani nagrapta pa gid sa bilog nga pungsod.

Ang dya’ng akun ginsulat isara ka pagbalay ka sugidanun suno sa akun madumduman sa mga pag-istorya ni tatay kauna. Kon liw-as dya sa inyo bersyon, ria tungud akun tana dya nga bersyon.

Kon may nadumduman kamo ukon naman-an nga tuhay sangsa akun ginsulat kag luyag ninyo ipaambit, palihog lang isulat kag ipadara sa admin@dungugkinaray-a.com. Ikalipay namun ang pagbaton kag pagbalhag rugya sa atun website sa Dungug Kinaray-a. Salamat gid.
* Litrato kang nasari-sari nga mga sapat: Himo ni Eastwitching halin sa http://www.tumblr.com/tagged/animal-painting
* Mga litrato ni Amo kag ni Bao: Leo Aquino halin sa http://leoaquino.carbonmade.com/projects/4318859
]]>